The resilience of urban communities against the damage of the local model (case study: Tehran metropolis)

Saied Sehhat ¹ ( Associate Professor, Department of Business Management, Faculty of Management and Accounting, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran )
Ali Delavar ² ( Full Professor of the Educational Department of Assessment and Measurement, Faculty of Psychology and Educational Sciences, Allameh Tabatabai University, Tehran, Iran )
Ahmad Jafarnejad Chaghoshi ³ ( Full Professor, Department of Industrial Management, Management Faculty, Tehran University, Tehran, Iran. )
Bijan Yavar ⁴ ( Candidate in Business Management Majoring Organizational Behavior and Human Resource Management, Department of Business Administration, Faculty of Management and Accounting, Allameh Tabataba'i University, Tehran, Iran. )

Submited date : 2023-06-18 Accepted date : 2023-11-27

Keywords: stress, Crisis, crisis management, natural disasters, urban resilience,

Abstract :

The occurrence of natural disasters such as earthquakes is unpredictable and undeniable. One of the most important measures when these disasters occur is efficient and effective crisis management. Therefore, the aim of this research is to design a local model of effective human factors in crisis management in order to increase resilience and reduce stress during an earthquake in Tehran metropolis. The present research was conducted qualitatively with thematic analysis approach. In the current research, by reviewing and revising the themes and carrying out various classifications, the researcher finally reached a network of themes including the main theme of effective human factors in crisis management, 23 organizing themes and 8 comprehensive themes, which are specified in Figure 3. Among the most effective human factors in crisis management are having skills and experience, In the current research, by reviewing and revising the themes and carrying out various classifications, the researcher finally reached a network of themes including the main theme of effective human factors in crisis management, 23 organizing themes and 8 comprehensive themes, which are specified in Figure 3. Among the most effective human factors in crisis management are having skills and experience, identifying and solving obstacles, perception and understanding, and endurance and adaptability. These themes were repeated many times in the interviews. With skills and experience, people respond better and faster to necessary situations and conditions. This factor itself can also help identify and solve obstacles. In fact, identifying and solving obstacles also helps to gain experience and skills, and these two influence each other.

Full-Text:



Journal Research and Urban Planning ISSN (Print):                 - ISSN (Online):

Spring 2023

 

 

 

 

Research Paper

Resilience of urban communities against earthquakes based on local model (case study: Tehran metropolis)

First Author ¹1, Second Writer 2, The Third Author 3 , Fourth Author 4

1, Name of the author, highest degree, degree and field of study, university or affiliated organization and faculty rank or organizational post of the author, telephone number, fax number and email address.

2, Name of the author, highest degree, degree and field of study, university or affiliated organization and faculty rank or organizational post of the author, telephone number, fax number and email address.

3, Name of the author, highest degree, degree and field of study, university or affiliated organization and faculty rank or organizational post of the author, telephone number, fax number and email address.

4, Name of the author, highest degree, degree and field of study, university or affiliated organization and faculty rank or organizational post of the author, telephone number, fax number and email address.

Abstract Earthquakes are one of the natural disasters that most cities in the world face. This issue is generally aggravated by the broadest unmeasured human interventions in the natural environment, including indiscriminate constructions in the fault line, lack of or disregard for construction rules and standards. Meanwhile, increasing the resilience of cities against natural disasters, especially earthquakes, is very effective in reducing these damages and also in the recovery time of societies. The aim of this research is to design a local model of effective human factors in crisis management in order to increase resilience and reduce stress during an earthquake in Tehran metropolis. The current research was conducted qualitatively with thematic analysis approach. In the current research, by reviewing and revising the themes and carrying out various classifications, the researcher finally found a network of themes including the main theme of effective human factors in crisis management, 23 organizing themes and 8 inclusive themes, which are specified in Figure 3. Among the most effective human factors in crisis management are having skills and experience, identifying and solving obstacles, understanding and recognition, and endurance and adaptability. These themes were repeated many times in the interviews. With skills and experience, people respond better and faster to necessary situations and conditions. This factor itself can also help identify and solve obstacles. In fact, identifying and solving obstacles also helps to gain experience and skills, and these two influence each other.

 

Received Accepted:  PP:                                 Keywords: Crisis, crisis management, urban resilience, stress, natural disasters

 

 

 

Use your device to scan and read the article online

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Citation: Names of authors. (2023): Designing a native model of effective human factors in crisis management in order to increase resilience and reduce stress during an earthquake (Study case: Tehran Metropolis), Journal of Research and Urban Planning   DOI:

 

---

[1]  . Corresponding author: Author

Address: Associate Prof., Faculty of management and Accounting, Allameh Tabataba'I University, Tehran,Iran.

Tell: +989

Email: Email

Extended Abstract

Introduction

Times New Roman /11

.

.

.

.

.

.

.

Methodology

Times New Roman /11

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

.

Results and discussion

Times New Roman /11

.

.

.

.

.

.

.

Conclusion

Times New Roman /11

 

.

.

.

.

.

.

.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقاله پژوهشی

تاب آوري اجتماعات شهري دربرابر زلزله براساس مدل بومی(مورد مطالعه:کلانشهر تهران)

 

نویسنده اول¹ 1، نویسنده دوم 2، نویسنده سوم 3 ، نویسنده چهارم4

 

1- نام کامل نویسنده مسئول ، بالاترین مدرک، مقطع و رشته تحصیلی، دانشگاه یا سازمان متبوع و رتبه هیئت علمی یا پست سازمانی نویسنده به همراه آدرس پستی تلفن، نمابر و پست الکترونیک

2- نام کامل نویسنده مسئول ، بالاترین مدرک، مقطع و رشته تحصیلی، دانشگاه یا سازمان متبوع و رتبه هیئت علمی یا پست سازمانی نویسنده به همراه آدرس پستی تلفن، نمابر و پست الکترونیک

3- نام کامل نویسنده مسئول ، بالاترین مدرک، مقطع و رشته تحصیلی، دانشگاه یا سازمان متبوع و رتبه هیئت علمی یا پست سازمانی نویسنده به همراه آدرس پستی تلفن، نمابر و پست الکترونیک

4- نام کامل نویسنده مسئول ، بالاترین مدرک، مقطع و رشته تحصیلی، دانشگاه یا سازمان متبوع و رتبه هیئت علمی یا پست سازمانی نویسنده به همراه آدرس پستی تلفن، نمابر و پست الکترونیک

 

چکیده   زلزله از جمله سوانح طبیعی است که بیشتر شهرهاي جهان با آن مواجه هستند. این مسئله  عموما با گسترده ترین دخالت های نسنجیده انسانی در محیط طبیعی از جمله ساخت و سازهاي بی رویه در حریم گسل، فقدان و یا بی توجهی به ضوابط و استانداردهای ساخت و ساز تشدید می شود.  در این میان افزایش تاب آوري شهرها در برابر بلایاي طبیعی به ویژه زمین لرزه ها به میزان زیادی ی در کاهش این خسارات و همچنین زمان بهبودي جوامع مؤثر است. هدف این پژوهش طراحی مدل بومی عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران بمنظور افزایش تاب آوری و کاهش استرس در هنگام زلزله در کلانشهر تهران است. پژوهش حاضر به صورت کیفی و با رویکرد تحلیل مضمون صورت گرفته است. در پژوهش حاضر با مرور و بـازبینی مضامین و انجام طبقه‌بندی‌های گونـاگون، سرانجام محقق به شبکه مضامینی شـامل مضمون اصلی عوامل مؤثر انسانی در مدیریت بحران، 23 مضمون سازمان‌دهنده و 8 مضمون فراگیر دست یـافت که در شکل شماره 3 مشخص شده است. از جمله عوامل انسانی بسیار مؤثر در مدیریت بحران، داشتن مهارت و تجربه، شناسایی و حل موانع، ادراک و شناخت و استقامت و سازگاری میباشد. این مضامین بارها و بارها در مصاحبه ها تکرار شدند. افراد با داشتن مهارت و در کنار آن داشتن تجربه، بهتر و سریع تر به موقعیت ها و شرایط ضروری پاسخ می دهند. این عامل به خودی خود می تواند به شناسایی و حل موانع نیز کمک کند. در واقع شناسایی و حل موانع نیز خودش به کسب تجربه و مهارت کمک می کند و این دو بر یکدیگر اثرگذارند.

تاریخ دریافت: تاریخ پذیرش:  شماره صفحات:                         واژههای کلیدی: بحران، مدیریت بحران، تاب آوری شهری، استرس، سوانح طبیعی

 

 

 

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

 

 

 

 

 

 

 

 

استناد: نام نویسندگان (1402): طراحی مدل بومی عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران بمنظور افزایش تاب آوری و کاهش استرس در هنگام زلزله (مورد مطالعه: کلانشهر تهران))، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری،

DOI:        

---

[1]  . نویسنده مسئول: 

نشانی: دانشیار مدیریت شهری، دانشکده مدیریت و حسابداری دانشگاه علامه طباطبائی، تهران، ایران.

تلفن: 091

پست الکترونیکی: email

مقدمه:

حوادث طبيعي در دنيا همواره با چالشي بزرگ در راه توسعه پايدار مورد توجه بوده است. و در نتيجه، راههاي رسيدن به اين توسعه به وسیله الگوهاي كاهش آسيبپذيري ضرورت پیدا کرده است. بنابراين كاهش خطر سوانح از اهميت خاصي برخوردار است و ضرورت دارد جايگاهي مناسب در سیاستگذاریهای ملي هر كشور داشته باشد تا بتوان شرايط مطلوبي براي كاهش خطر مؤثر و كارا در سطوح مختلف ايجاد نمود (Davis,2020 ). تبیین تاب آوری در برابر تهدیدات، در واقع شناخت نحوه تأثیرگذاري ظرفیتهاي اجتماعی، اقتصادي، نهادي، سیاسی و اجرایی جوامع شهري در افزایش تابآوري و شناسایی ابعاد مختلف تابآوري در شهرها است. در این میان، نوع نگرش به مقوله تابآوري و نحوه تحلیل آن، از یک طرف در چگونگی شناخت تابآوري وضع موجود و علل آن نقش کلیدي دارد و از طرف دیگر سیاستها و اقدامات تقلیل خطر و نحوه رویارویی با آن را تحت تأثیر اساسی قرار میدهد. از این رو است که تبیین رابطه تابآوري در برابر تهدیدات و کاهش آثار آن، با توجه به نتایجی که در بر خواهد داشت و تأکیدي که این تحلیل بر بعد تاب آوري دارد، از اهمیت بالایی برخوردار است (روستا و همکاران، 1398،33). 

دو نوع استراتژی برای مواجه با سوانح وجود دارد که عبارتند از: استراتژیهای پیشبینی و استراتژیهای تابآوری. اولی برای روبرو شدن با مشکلات و معضلات شناخته شده به کار میرود و دومی برای مقابله با مشکلات ناشناخته( 2021 .Normandin et al) تا دهه ۱۹۸۰ رویکرد کاهش میزان آسیب پذیری و مقابله با بحران بر متون نظري مدیریت بحران حاکم بود. از دهه 1980 به بعد محققان علوم اجتماعی به نقد رویکرد علوم طبیعی در مدیریت بحران پرداختند و معتقد بودند که آسیبپذیری یک خصوصیت اجتماعی نیز دارد و به خسارت جمعیتی و فیزیکی محدود نمی شود. از آن پس، رفته رفته تلاش هایی جهت تغییر در پارادیم غالب مدیریت بحران صورت گرفته است. به طوری که دیدگاه غالب از تمرکز صرف بر کاهش آسیب پذیری به افزایش تاب آوری در مقابل سوانح و مخاطرات طبیعی تغییر پیدا کرده است(داداش پور و عادلی،74،1399). در دنیای کنونی بر همگان واضح و مبرهن است و بر هیچکس پوشیده نیست که همه انسانها تحت تاثیر انواع مخاطرات می باشند و هر یک از این مخاطرات پتانسیلی برای ایجاد آسیب را دارا میباشند که از آن به خطرپذیری یا ریسک تعبیر می شود. بی شک برای امکان مدیریت بهینه شرایط اضطراری و از جمله آن بحرانها می بایستی یک برنامهریزی شرایط اضطراری که منتج به تهیه و تدوین برنامه جامع مدیریت بحران در مراحل مختلف چرخه مدیریت جامع بحران میگردد، ملحوظ نظر باشد. عوامل موثر انسانی زمانی بیشترین کارایی را خواهند داشت که بتوانند در مدیریت بحران در شرایط اضطراری یعنی پس از به فعلیت رسیدن مخاطره تاب آوری ایجاد نموده و استرس را کاهش دهند که در اینجا منظور استرس منفی یا یوسترس میباشد. شهرها نسبت به سایر مجتمعها و سکونتگاههای انسانی دارای پیچیدگی های بیشتر و خاصتری میباشند و هر گونه تصمیمگیری در آن تاثیرات غیر قابل تصوری را ایجاد مینماید. لذا در شرایط اضطراری و از جمله آن بحران ها دارای ابعاد متنوع تر و متفاوتی هستند. اگر شهرها مورد مداقه ومطالعه و تجزیه و تحلیل قرار بگیرند به نوعی می تواند به مطالعات در زمینه سایر سکونتگاه ها کمک نماید. ازاین میان کلانشهر تهران دارای تنوع بیشتری از نظر نوع فعالیتها میباشد که این خود می تواند نمونه خوبی برای مطالعه باشد. کشور عزیزمان ایران اسلامی بر روی کمربند لرزهخیزی جهان قرار گرفته است لذا پرداختن به آن از جمله مواردی است که مورد نیاز بوده و به خوبی احساس میشود. بنابراین میتوان گفت که طراحی یک مدل بومی عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران بمنظور افزایش تاب آوری و کاهش استرس در هنگام رخداد زلزله به عنوان نمونه مطالعه کلانشهر تهران می تواند در بسیاری از موارد راهگشا بوده و به عنوان الگویی مدیریت بحران کشور را متحول نماید.

 

بیان مساله:

عوامل موثر انسانی متنوع بوده و دارای خصیصه ها و ویژگی های متعددی می باشند که در مدیریت بحران کلانشهرها بسیار تاثیرگذار بوده و از اولویت اول برخوردار می گردد. بدیهی است ملحوظ نمودن آنها در قالب یک مدل ساختاری می تواند بسیار کارآمد بوده و از بسیاری از مخاطرات و به تبع آن خطرپذیری ها (انواع ریسک) پیشگیری نموده و یا حداقل اثرات آن را به حداقل رسانده نقاط ضعف و تهدیدات را به نقاط قوت و فرصت ها بدل نماید.

تحقیق پیش رو به دو قسمت اصلی تقسیم می گردد که عبارتند از:

1.       شناخت عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران

2.       طراحی مدلی بومی برای شناخت تاثیر گذاری برخی از این عوامل (با توجه به گستردگی آن و عدم امکان بررسی کلیه این عوامل که به آن عنوان محدودیت تحقیق در نظر گرفته می شود در مدت زمان در اختیار محقق) با توجه به ادبیات موضوع در مدیریت بحران بر افزایش تاب آوری وکاهش استرس (دیسترس) مدیران میانی و ارشد (در نظام مدیریت بحران کشور می باشد).

 در مطالعات در دست اقدام منظور محقق از استرس، فشارهای نامطلوب وارده به فرد که بازتاب منفی دارد یعنی دیسترس (Distress) میباشد. در تحقیق حاضر افزایش تابآوری و کاهش استرس در مدیران میانی و عالی سیستم و نظام شرایط اضطراری و بحرانی در هنگام زلزله یعنی پس از رخداد مد نظر میباشد. زیرا لحظه رخداد زلزله به کسری از ثانیه بر میگردد و عملا مدیریت و به عبارت دقیق تر عملکرد مدیران در چنین زمان کوتاهی با توجه به امکانات حاضر بسیار سخت به نظر میرسد. لذا محقق مرحله پس از رخداد را مدنظر قرار خواهد داد. مدل تدوین شده در مدیریت بحران بر اساس عوامل موثر انسانی میتواند با شناخت تاثیر این عوامل بر افزایش تابآوری و کاهش استرس در مدیران میانی و عالی بسیار کارآمد باشد. این نقطه عطف و نقطه تغییر بستگی به پهنای باند ذهنی برنامه ریزان و مدیران خصوصا در شرایط اضطراری که احساس در مرتبه بالاتری از عقل قراردارد بستگی دارد لذا همانطوریکه می بینیم این مورد نیز به عوامل انسانی بستگی دارد. در این قسمت نیز نقش پر رنگ عوامل انسانی خود را نشان میدهد و به همین منظور این متغیر مورد تحلیل قرار گرفته و در خصوص بهبود آن نیز مطالعات لازم صورت خواهد پذیرفت. بعبارت ساده تر، می تواند گفت که از میان دلایل ذکر شده بالا، عوامل موثر انسانی میتواند نقش اولویت اول در مدیریت بحران کلانشهرها را داشته باشد که میبایستی بهبود یابد. ضمن بررسی این متغیر و با مطالعه و به کارگیری آن در چارچوب یک مدل میتوان تابآوری عملکرد مدیریت تحت استرس را نیز ارزیابی نمود که مساله اصلی این تحقیق میباشد. به دلیل گستره و محدوده تحقیقی، محدوده مدیریت بحران کلانشهرها در نظر گرفته شده است که از این میان به دلیل تنوع وضعیت شرایط اضطراری پیش آمده در کلانشهر تهران، این شهر بعنوان "نمونه موردی"، مورد بررسی قرار خواهد گرفت. بر این اساس سؤالات پژوهش عبارتند از:

1.       عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران کدامند؟

2.       عوامل موثر انسانی بومی در مدیریت بحران (مدیران عالی) کدامند؟

3.       آیا مدیران میانی دارای استقلال رای در مدیریت بحران میباشند؟

ادبیات و مبانی نظری

در سالهاي اخیر نهادها و آژانسهاي فعال در زمینه کاهش سوانح بیشتر فعالیتهاي خود را بر دستیابی به جامعه تاب آور در برابر سوانح متمرکز ساخته اند که در بین سوانح طبیعی، مقابله با زمین لرزه به دلیل خسارات وسیع و ناهنجاريهاي گسترده اجتماعی، از اولویت بالایی برخوردار است (رضایی، ۱۳۹8 ،26).  در این میان تبيين رابطه تاب آوری در برابر سوانح طبیعی )زلزله(، در واقع نحوه تأثیرگذاری ظرفیت های اجتماعي، اقتصادي، نهادی، سیاسی و اجرایی جوامع در افزایش تاب آوری و شناخت ابعاد تاب آوری در اجتماع است. (پوراحمد و همکاران، ۱۳۹8،95). شایان ذکر است که نوع نگرش به مقوله تابآوری و نحوه تحليل آن، از یک طرف در چگونگي شناخت تاب آوری وضع موجود و علل آن نقشي كليدي دارد و از طرف ديگر سياست ها و اقدامات تقلیل خطر و نحوه رويارويي با آن را تحت تأثیر اساسي قرار مي دهد(سلمانی مقدم و همکاران ۱۳۹،1400). 

امروزه عمدتاً شهرها و جوامع سکونتگاهی در مکانهایی ایجاد یا بنا شدهاند که به لحاظ مخاطرات طبیعی در معرض وقوع انواع سوانح طبیعی و یا به دلیل پیشرفتهای تکنولوژی در معرض انواع سوانح انسان ساخت هستند. نگاهی که تاکنون در مدیریت سوانح و مدیریت شهری وجود داشته بیشتر نگاه مقابلهای و کاهش مخاطرات بوده است. در این میان مفهوم تاب آوری مفهوم جدیدی است که بیشتر در مواجهه با ناشناختهها و عدم قطعیتها به کار برده میشود (بهتاش، ۱۳۹9، ۳۳). تاب آوری اغلب به مفهوم بازگشت به گذشته به کار میرود که از ریشه لاتین resilo به معنای پرش به گذشته گرفته شده است (,2023,39,Kleine et al).

 این مفهوم توسط هالینگ که از وی به عنوان پدر تاب آوری یاد میشود در دهه ۱۹۷۰ در زمینه اکولوژی به عنوان یک اصطلاح توصیفی ارائه شد و از آن زمان به بعد به طور گسترده ای مورد استفاده قرار گرفته و در زمینههای مختلف علمی مانند مدیریت بلایا ،روانشناسی و اکولوژی تأثیر گذاشته است (سلمانی مقدم و همکاران ۱۳۹،1400). از آنجا که تاب آوری یک موضوع بین رشته ای است در علوم مختلف نظیر؛ روانشناسی ،فیزیک، مهندسی ،مدیریت اقتصاد، تعاریف متفاوتی از آن ارائه شده است. در لغتنامه و بستر تاب آوری به معنای توانایی برای بازیابی بعد از وقوع فاجعه یا تغییر تعریف شده است تاب آوری در مهندسی سازهها به مفهوم «بازگشت سریع پس از تنش تحمل تنش بیشتر، کاهش تخریب در اثر مقدار معینی از تنش ارائه شده است( ابونوری و لاجوردی، ۱۳۹۵، ۲۷)

مفهوم تابآوری برای توصیف ظرفیت انطباقی افراد، جوامع انسانی و جوامع بزرگتر استفاده شده است مفهوم تابآوری "جامعه نگرانی-های مشابهی همچون مفهوم تابآوری را في نفسه افزایش داده است. اما بیشتر همراه با تنوع در مفهوم جامعه است. نه همواره، اما به طور معمول، یک جامعه یک نهاد است که مرزهای جغرافیایی و سرنوشت مشترک دارد. جوامع متشکل از محیطهای ساخته شده طبیعی اجتماعی و اقتصادی هستند که با روشهای پیچیده بر یکدیگر اثر میگذارند. مباحث تاب آوری اجتماعی اغلب توجه داشته است که کل بیش از مجموع قطعات آن است" به این معنی که مجموعهای از افراد تاب آور، تابآوری جامعه را تضمین نمیکند (2022 ,Norris & Stevens).

اجتماع تاب آور، جامعه ای است که علاوه بر توانایی تحمل شوکها و ضربههای یک خطر به گونهای که آن خطرها تبدیل به سانحه نشوند. توانایی یا ظرفیت برگشت به حالت عادی در حین و پس از سانحه و همچنین امکان و فرصت تغییر و سازگاری پس از سوانح را دارد با توجه به مفهوم تاب آوری که باید با تمامی مراحل مدیریت سوانح ارتباط یابد لازم است جامعه تاب آور دارای ویژگیهایی باشد که تمامی مراحل قبل، حین و پس از سانحه را پوشش دهد (رضایی و همکاران ۱۳۹8 ،۶۱۲).

در مقابل جوامع تاب آور، جوامعی قرار میگیرند که قادر به تحمل شوکهای وارد شده نیستند، در برگشت به وضعیت عادی دچار فروپاشی میشوند و قادر به سازگاری و پذیرش وضعیت جدید هم نیستند. وضعیت حاکم بر این جوامع را با مفاهیمی مانند، شکنندگی، حساسیت، ناتوانی در تغییر، ضعف، انعطاف ناپذیری عدم ،مقاومت ،انحطاط شکست و انفعال میتوان تبیین کرد (رفیعیان و همکاران، 98۸۹، ۲۷).

شهر تابآور، شبکهای پایدار از سیستمهای فیزیکی و اجتماعات انسانی است. سیستمهای فیزیکی، اجزای طبیعی و ساخته شده شهر شامل جادهها، ساختمانها زیر ساختها، تسهیلات ارتباطی تأسیسات تأمین انرژی و همچنین مسیرهای آب، خاک، ویژگیهای جغرافیایی و امثال آن هستند در مجموع سیستمهای فیزیکی به مثابه کالبد یک شهر (استخوانها، شاهرگها ماهیچهها و ... هستند که در هنگام سوانح باید قادر به حفظ ادامه حیات و عملکرد خود باشند (رضایی، ۱۳۹7، ۲۶).

شهرهای تابآور براساس قوانین به دست آمده از تجارب حوادث گذشته در محیطهای شهری ساخته شده اند آنها ممکن است در برابر نیروهای حاصل از مخاطرات خم شوند، ولی دچار شکست نمیشوند، در شهرهای تابآور، ساختمانهای کمتری باید واژگون شوند؛ برق گرفتگی کمتری رخ دهد؛ خانوارها و مشاغل کمتری در معرض ریسک قرار گیرند؛ تلفات و جراحات کمتری باید وجود داشته باشد؛ اختلالات ارتباطاتی و ناهماهنگیهای کمتری باید به وقوع بپیوندد. ارتباط و تمرکززدایی از خصوصیات مهم شهرهای تاب آور است، به گونه ای که شبکههای اقتصادی اجتماعی و مانند این در سطح شهر توزیع شده باشد (صالحی و همکاران ۱۳98، ۱۰۲). برخی معتقدند دسترسی به شهر تابآور یک اتوپیاست ولی در عمل تفاوت درجه تابآوری شهرها در برابر تغییرات مشاهده میگردد( پرتوی و همکاران، ۱۳۹۵، ۱۰۱).

 به طور کلی میتوان مفهوم شهر تاب آور را امری نسبی تلقی نمود، همه شهرها در حال تغییرند لیکن برخی از تغییرات به صورت تدریجی و برخی به صورت ناگهانی بروز مینمایند. تشخیص زودهنگام تغییرات و تأثیرات آنها بر روی شهر و برنامهریزی و طراحی بر اساس این تشخیص میتواند به میزان قابل توجهی سبب ارتقای تابآوری شهر در برابر تغییرات به وجود آمده گرد (2023,147 ,Desouza & Flanery) یکی از مزایای برنامهریزی برای تاب آوری شهرها این است که نیازی به تمرکز بر روی الگوی خاص فرم شهری، یا توسعه شهری نیست. این انعطافپذیری این اجازه را میدهد که با توجه به شرایط منحصر به فرد شهرها و برنامه های توسعه قدرت جوابگویی و توانایی انطباق وجود داشته باشد. این موضوع موجب میشود که خلاقیت فکری برای اندیشیدن به راههای گوناگون کسب تاب آوری ایجاد شود، بدون این که در چارچوب خاصی محدود شود.

عوامل انسانی در پژوهش به کلیه عوامل و عناصری اتلاق می گردد که بر روی یک انسان تاثیر گذاشته و در یک مدیر بحران و بر مدیریتش در شرایط بحرانی و به عبارتی ساده تر بر مدیریت بحران به گونه ای تاثیر می گذارد که باعث افزایش تاب آوری و کاهش استرس منفی (دیسترس) در یک فرد می گردد. در شرایط اضطراری عوامل موثر انسانی دائما باعث گردیده که وضعیت هایی که منجر به تشکیل چنین شرایط و بحرانها می گردد روزبروز توسعه یافته و نمودهای جدیدی پیدا کند تا بدان حد که در همه گیری اخیر بیماری ناشی از ویروس کرونا (کووید19) بسیاری از این عوامل تاثیرات خود را در برنامه ریزی ها و مدیریت به صورت اختلال نشان داده و در بسیاری از موارد ناکارآمدی های سیستم ها را به نمایش گذاشته است.

با ترکیب و یکپارچه سازی دلایل مسبب بحران ها چارچوبی سیاستی و دستورالعملی برای تسهیل جلوگیری از شرایط مشابه و تضمین ایمنی لازم عواملی پیشنهاد گردید. در این خصوص انتقال فناوری و دانش به کشورهای در حال توسعه نیز مد نظر قرار گرفت. تحقیقات به خوبی نشان داده است که واکنش کاربران و افراد مسوول قسمتها و واحد های تحت مدیریت و فرماندهی آنان در برابر تغییرات در یک سامانه یا سیستم تکنولوژیک در جایی که نیازهای مدنظر و هدف فراتر از حد توانایی و ظرفیت باشد به طور نظامند اشتباه خواهد بود، لذا در چنین شرایطی زمینه خطای انسانی وجود دارد. در خصوص فعالیت، نیازها و توانمندی فرد مورد نظر ممکن است با ابعاد مختلف یک هدف مدنظر از جمله زمان مورد نیاز، در دسترس بودن اطلاعات مورد نیاز و دانش پیشین در زمینه عملکرد سیستم، تضاد و تعارضی پیش آید. (Meshkati, 1995, P137.). در مدیریت بحران، خصوصا مدیریت بحران کلانشهرها نحوه کار و فعالیت انسانها از جایگاه ویژهای برخوردار است. غالبا دیده شده است که عمده مشکلات بوجود آمده خصوصا در سوانح بزرگ تحت تاثیر عوامل موثر انسانی و یا خطای انسانی رخ میدهد و این امر دائما در حال تکرار بوده و هر چند گاهی اوقات این موارد و سوانح ناشی از عدم کارایی و یا خطای انسانی یا خطای مدیریت دیده نمی شوند و اوضاع مناسب به نظر میرسد اما در حقیقت شانس میآوریم که چنین اتفاق هایی نمیافتد که میتواند بر تابآوری و استرس در سیستم مدیریت بحران تاثیر بگذارد برای همین منظور تصمیم گرفته شد تا مدلی ساختاری در مدیریت بحران بر مبنای عوامل موثر انسانی تدوین و طراحی گردد تا تابآوری مدیریت را افزایش داده و استرس آنها در کلانشهر تهران کم کند.

مهارت های مدیریتی به عنوان عوامل موثر انسانی:

مهارتهای مدیریتی معمولا به عنوان عنصر تاثیرگذار در مدیریت بحران و عاملی برای افزایش تاب آوری وکاهش استرس می تواند در نظر گرفته شود. به اختصار سه مهارتی را که یک مدیر می بایستی با آنها آشنا باشد را مرور مینماییم:

●       مهارت ادراکی¹ یا مفهومی: بدین معنی که قابلیت فهم و درک دشواری ها و پیچیدگی‌های یک سازمان از نظر تمامیت و در کل ابعاد آن و ملحوض نمودن کلیه عوامل و عنصرها و البته اجزای متشکل یا شکل دهنده کار و فعالیت سازمانی به شکل یک سیستم واحد (کل یا تمامیت واحد) به تعبیری دیگر، قابلیت تشخیص و درک کارکردهای متنوع و مختلف یک سازمان به همدیگر بستگی داشته و تغییر در هر کدام از بخش‌ها، قطعا تاثیری در سایر بخش‌ها خواهد داشت. مهارت ادراکی بیشتر در مدیران سطوح عالی مطرح می گردد.

●       مهارت انسانی: یعنی دارا بودن قابلیت، توانایی و همچنین قدرت تشخیص در خصوص ایجاد همکاری و محیط تفاهم و انجام کار توسط سایرین، تکاپو و فعالیت قابل توجه و مؤثر به عنوان عضوی از گروه، درک انگیزه‌ افراد و اثرگذاری بر رفتارشان. عمل و عکس العمل متقابل با مردم و حساس بودن نسبت به انتظارات، انگیزه‌ها و رفتارهای آنها کمک می نماید تا فرد مورد نظر به مرور تدریج عوامل، علل و دلایل ایجاد رفتار انسان را درک نموده و شیوه تعامل و کار کردن با مردم و نحوه تاثیرگذاری بر رفتار آنها را فرا بگیرد. مدیران سطح میانی² معمولا بیشتر باید دارای مهارت از نوع مهارت انسانی نظری باشد تا از این طریق بتواند بین گروه تحت مدیریت و رهبری خود بتواند ضمن ایجاد انسجام و یکپارچگی همکاری خوبی را با مفاهمه کامل بین پرسنل جهت نیل به اهداف شرکت فراهم آورد.

●       مهارتهای فنی: به معنای توانایی و دانایی انجام دادن وظایف ویژهای که پیشنیاز و لازمه آن خیرگی، ورزیدگی و مهارت در کاربرد و بکارگیری فنون و ابزار ویژه و همچنین شایستگی اجرایی و عملی در رفتار و فعالیت می باشد.

باید توجه داشت که کلیه مشاغل مدیریتی نیازمند کاربرد و بکارگیری عملی انواع مهارت‌ها و استفاده عینی آنها میباشد. هر چند همه مدیران به همه این مهارتهای سه گانه نیاز دارند اما با توجه به سطوح مدیریتی مدنظر، نوع مهارت دارای اولویت اول و بالاتری که مد نظر مدیر آن سطح مدیریتی است در آنها متفاوت می باشد.

 

بحران

"مکعب بحران چارلز هرمان"، مکعبی به صورت شماتیک است که توسط دکتر چارلز فریزر هرمان³ طراحی و پیشنهاد شده است. دکتر هرمان معتقد است که در شرایط بحرانی، سه محور، وجه، عامل یا عنصر اساسی وجود دارد که عبارتند از: "تهدید"،" زمان عکس العمل یا تصمیمگیری" و" میزان غافلگیری (و درجه آگاهی)".براسا نظرات این اندیشمند، انواع بحران شامل وضعیت خیلی شدید تا بحران اداری طبقهبندی میشوند. انواع بحران ها بر اساس مدل مکعب بحران به شرح زیر است:

●       وضعیتهای بحرانی شدید (وضعیت کاملا بحرانی) - Crisis Situation 

●       بحرانهای نوظهور (جدید و مبتنی بر نوآوری) - Innovation Crisis 

●       بحرانهای کند (بطئی) - Inertial Crisis 

●       بحران مبتنی بر وضعیت (ویژه، موردی و تصادف) Circumstantial Crisis 

●       بحرانهای انعکاسی (عکسالعملی یا واکنشی) Reflexive Crisis

●       بحران های برنامهای (برنامهریزی شده، عهدی، مشورتی) Deliberative Crisis 

●       بحرانهای عادی (دچار روزمرگی، مرسوم، روال مند) Routinized Crisis

●       بحرانهای اداری Administrative Crisis

 

مدل ها، الگوها و چارچوب های مفهومی مدیریت بحران

براي اين كه هر نظام مديريت شرایط اضطراری و بحران بتواند از عهده وظايفش به خوبي برآمده و پيامدهاي منفي آن را كاهش دهد، الزاما به يك الگوي رسمي‌نياز دارد.

دکتراصغر⁴و همكاران(2007) الگوها و مدل های مديريت بحران را به چهار طبقه⁵، گروه و دسته اصلي که در کتاب خانم دکتر جهانگیری(1392) نیز مندرج است به شرح زير تقسيم نموده اند:

1.       الگوها و مدل های منطقي⁶

2.       الگوها و مدل های یکپارچه، منسجم، تلفیقی و در هم ادغام شده⁷

3.       الگوها و مدل های عليتي⁸یا علی⁹

4.       ساير الگوها و مدل ها 

شکل 1- الگوها و مدلهای مدیریت بحران

در شکل زیر الگوها و مدلهای مدیریت بحران نشان داده شدهاند.

 

 

آسیب پذیری در چارچوب مخاطره و خطرپذیری¹⁰

 

مکتب و سبک یا مدل و الگوی بعدی در خصوص مباحث آسیب پذیری، جامعه خطر پذیری بلایا و بحران¹¹ ، آسیب پذیری را به عنوان عنصری در درون مفاد و موضوع مخاطره و خطرپذیری در نظر می گیرد. این مکتب معمولا، آسیب پذیری، ظرفیت مواجهه، تطابق و سازگاری، در معرض قرار گرفتن را به عنوان سیما، رخنمون، جنبه ها و کاربردهای مجزا در نظر می گیرد.

در حالی که مخاطره از طریق احتمال و شدت تعریف می گردد، در معرض قرار گرفتن توسط ساختار، جمعیت و اقتصاد مشخص و تعریف می گردد، در مقایسه با این، آسیب پذیری ابعادی فیزیکی و کالبدی، اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی دارد. ظرفیت و تدابیر – که به نظر می رسد به طور نزدیکی در ارتباط با موضوع ظرفیت مواجهه، تطابق و سازگاری می باشد – شامل و در بر گیرنده برنامه ریزی کالبدی¹² ، ظرفیت اجتماعی¹³، ظرفیت اقتصادی¹⁴ و مدیریت، می گردد.

 

آسیب پذیری در جامعه جهانی زیست محیطی در حال تغییر¹⁵

چارچوب توسعه یافته توسط ترنر¹⁶ و همکاران به عنوان نماینده جامعه جهانی زیست محیطی در حال تغییر، آسیب پذیری را به

عنوان حس و مفهومی وسیع تر تعریف می نماید. تعریف و

چارچوب تحلیلی آسیب پذیری ارائه شده توسط آنها در بر گیرنده و شامل: در معرض قرار گرفتن¹⁷، حساسیت¹⁸، برگشت

پذیری یا تاب آوری¹⁹ می گردد. علاوه بر این، آسیب پذیری، در مفاد و چارچوب یک سامانه ترکیبی، توامان و مشترک انسانی – زیست محیطی²⁰ دیده می شود. در مقایسه با جامعه خطرپذیر در برابر بحران²¹، این چارچوب مفهومی ارائه شده توسط ترنر و همکاران، در معرض قرار گیری، مقابله یا پاسخگویی برای سازگاری یا مواجهه²² ( از عهده برآمدن )، مقابله در برابر تاثیرات و پیامدها²³ و مقابله تعادلی و تطبیقی²⁴ به طور واضح، روشن و آشکاری به عنوان قسمت هایی از آسیب پذیری تعریف می نماید.

متصل کردن توسعه پایدار، خطرپذیری و آسیب پذیری²⁵

بیانیه ها و مستندات بین المللی، مانند: چارچوب کاری هیوگو سال های 2005 لغایت 2015²⁶، گزارش UNISDR، تحت عنوان: " زیستن با خطرپذیری²⁷ " ( UNISDR,) و همچنین گزارش UNDP، تحت عنوان: " کاهش خطرپذیری بحران " ( UNDP, 2014 )، بر نیاز یکپارچه سازی خطرپذیری و کاهش آسیب پذیری با توسعه پایدار تاکید دارند. به همین دلیل فهم و درک ارتباطات و نیز تفاوت های بین خطرپذیری و کاهش آسیب پذیری از یک طرف و توسعه پایدار از طرف دیگر مهم است.

گزارش UNISDR تحت عنوان: "زیستن با خطرپذیری"، نیاز به ارتباط مستقیم توسعه پایدار و کاهش خطرپذیری را بیان نموده و مورد اشاره قرار می دهد. قاعده و چارچوب بهترین استفاده از ارتباطات بین اهداف اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، فضایی قابل ملاحظه را برای تفاسیر متفاوت می گشاید. (UNISDR, 2014)

6 اصل توسعه پایدار ارائه شده در گزارش (2002) می تواند به عنوان اولین چارچوب مفهومی در نظر گرفته شود، با وجود آن و در عین حال، این اصول بسیار متفاوت و در موارد مشابه نسبت به هم متناقض و مغایر می باشند.

شش اصل پایداری جوامع عبارتند از:

1.       فرآیندهای مشارکتی²⁸

2.       کیفیت زیست محیطی²⁹

3.       عدل، تساوی و برابری اجتماعی و بین نسلی (میان نسل ها)³⁰

4.       کیفیت زیستی³¹

5.       تاب آوری و برگشت پذیری در برابر بحران ها³²

6.       قدرت یا خاصیت حیاتی اقتصادی³³

اهمیت ارزیابی در مدیریت بحران

 تعدادی از کتاب ها بر آمادگی سازمانی و بازتوانی از بحرانها تمرکز می نمایند (به طور مثال: Augustine,2020، ؛ Braverman، 1999؛ Fink، 2022؛ Mitroff، 2004؛ Mitroff و Anagnos، 2001؛ Mitroff  ). بسیاری از این کتاب ها، به آمادگی در برابر و بازتوانی از بحران از منظر ودیدگاهی گسترده نزدیک می گردند و مدلی کلی را که سازمان ها می توانند برای آماده شدن برای بحران ها استفاده کنند را توصیف و تشریح می نمایند. سایر کتاب ها بر موضوعات خاصی مانند خشونت در محیط کار متمرکز می گردند و راهبردهایی را برای آمادگی برای یک بحران خاص ارائه می نمایند (Braverman,1999).

سازمانها، مانند افراد، نیاز به مدلی که با آن بحران را ارزیابی نمایند دارند. در حال حاضر، تعدادی مدل برای ارزیابی سازمانی قابل یافتن می باشد (به طور مثال: Brown etal,2021 ؛ Fink,2012، ؛ Levinson,2014). هر چند ادبیات موجود مدل های ارزیابی را که سازمان ها برای گردآوری داده در زمان های بغیر از زمان های متعاقب بحران می توانند استفاده نمایند توصیف و تشریح می نماید (به طور مثال: Levinson,2014)، زمانیکه نوبت به مدل های ارزیابی سازمانی پس از بحران (post-crisis) خاص می رسد، خصوصا در ارتباط با تاثیرات انسانی بحران، خلاءای در ادبیات وجود دارد.

تابآوری در مدیریت بحران

که تحت عنوان واژگان " بازگشت پذیری "، نیز " مقاومت "، نیز " پایداری "، نیز مورد استفاده قرار می گیرد و عبارت است از ظرفیت یک نظام یا سیستم، جامعه یا اجتماعات به طور بالقوه در مواجهه با خطرها برای سازگاری از طریق مقاومت و ایستادگی و یا ایجاد تغییرات به منظور تداوم و نیل به سطحی قابل قبول از عملکرد و ساختار می باشد. این نکته از طریق میزان و درجه ای که نظام اجتماعي قادر به سازماندهی خود (Organizing Itself) برای افزایش ظرفیت به منظور فراگیری از بحران های گذشته برای حفاظت بهتر در آینده و بهبود تدابیر کاهش خطرپذیری می باشد، سنجیده و شناخته می شود. (راهبرد بین المللی کاهش خطر پذیری ناشی از بحران ها، سازمان ملل متحد،UN-ISDR  - ژنو – 2004).

در تعریفی دیگر پایداری یا به تعبیر بهتر تاب آوری، عبارتست از توانايي يك سيستم، اجتماع يا جامعه در معرض مخاطرات، براي مقاومت، جذب، وفق و بازتوانی اثرات ناشي از مخاطره به صورت كارآمد و به موقع، از جمله از طريق حفاظت و بازسازي ساختارها و عملكردهاي اساسي و ضروري خود.

تاب آوری دارای چهار مولفه اصلی است که عبارتند از:

1.       مقاوم بودن،

2.       قدرت جذب،

3.       قدرت انطباق

4.       و بازگشت پذیری سریع به حالت اولیه

تاب آوری به انواع مختلف تقسیم بندی می گردد:

1.       تاب آوری پویا³⁴: سرعتی که یک موجود یا سیستم از یک شوک سخت برای بدست آوردن وضعیتی مطلوب بازتوانی می جوید، می باشد.

2.       تاب آوری اقتصادی ایستا³⁵: توانایی یک موجود یا سیستم برای نگهداری و حفظ عملکرد (به طور مثال: تداوم تولید) زمانیکه تحت تاثیر شوک قرار گرفته باشد، می باشد.

3.       تاب آوری ذاتی³⁶: توانایی مواجه و مقابله با بحران ها می باشد.

4.       تابآوری انطباقی و سازگار³⁷: توانایی (یک موجود یا سیستم) در شرایط بحرانی بمنظور حفظ و نگهداری عملکرد بر پایه استعداد، قوه ابتکار، مهارت یا تلاش مضاعف می باشد.( Rose,2017).

در قانون جدید مدیریت بحران کشور مصوب مردادماه 1398: "تاب آوری به قابلیت يك سامانه، سیستم يا جامعه تحت تاثیر مخاطرات، براي مقاومت، تحمل، ايستادگي و سازگاري در برابر شرایط اضطراری و بازیابی کارآمد و متناسب جامعه تحت تاثیر گفته مي‌شود." منظور از نوع تابآوری مطرح شده در این پژوهش و تحقیق، تاب آوری در لایه فردی است در مقایسه با لایه های تیمی یا گروهی و سازمانی به عنوان مدخل عمل کننده و اکچویتورها لذا تاب آوری در سطح و لایه مدیریت و مدیران سطح میانی و عالی بحران مطرح میگردد. طبیعی است که عواملی که باعث افزایش تاب آوری میشود حائز اهمیت زیادی است در خصوص استرس نیز این رابطه معکوس می باشد.

استرس

استرس واکنش و پاسخ سازگارانه و انطباق پذیرانه فرد به (در برابر) یک محرک که نیازها و خواست های مفرط روانشناختی و فیزیکی را بر آن فرد وارد مینماید را در اصطلاح استرس می گویند. (Griffin & Moorhead,2014) به نوعی می توان گفت استرس خود به دو دسته تقسیم می گردد:

یوسترس (Eustress)، استرس مطلوب یا استرس مثبت: استرس مطلوبی که رخدادها و رویدادهای مثبت را همراهی نموده و رهنمون می گردد.

دیسترس (Distress) یا استرس نامطلوب: استرس نامطلوبی که رخدادها و رویدادهای منفی را همراهی نموده و رهنمون می گردد.

عوامل افرایش استرس در منابع مختلف موارد گوناگونی بیان شده است از جمله خطای انسانی، فقدان دانش لازم، فقدان آموزش آکادمیک و تحصیلات مرتبط، نبود تجربه لازم و و نمونه مشابه آن. عوامل کاهش استرس را میتوان به نمونههایی مانند دارا بودن تجربه لازم، تحصیلات آکادمیک مرتبط، آموزشها و تربیت لازم در خصوص تحمل شرایط سخت و نمونه های مشابه اشاره نمود.

در این پژوهش، پژوهشگر بر آن است تا استرس مورد بحث را بیشتر از جنبه منفی آن یعنی دیسترس (Distress) یا استرس نامطلوب مورد بررسی قرار دهد. و هرجایی در تحقیق نامی از استرس برده می شود بیان جنبه منفی آن یعنی دیسترس (Distress) می باشد. تحت استرس بودن بدین معناست که اتفاقاتی که روی میدهد تحت شرایط غیرمعمول و دارای تنش تحت تاثیر شرایط خاص که می تواند بحران یا بلایا باشد رخ میدهد. در چنین شرایطی احساس در مرتبه ای بالاتر از تعقل قرار دارد برای همین منظور در خصوص تصمیم سازی و تصمیم گیری اقدامات مد نظر دارای اهمیت ویژه ای است. (UNISDR,2019).

روششناسی پژوهش

هدف از انتخاب روش تحقیق این است که مشخص گردد برای بررسی موضوعی خاص چه روش تحقیقی لازم است و محقق چه شیوه‌ای را اتخاذ کند تا هرچه سریع‌تر و دقیق‌تر به پاسخ پرسش یا پرسش‌های مورد نظر دست یابد. این پژوهش از حیث هدف از نوع تحقیقات توسعه‌ای-کاربردی می‌باشد، زیرا به دنبال طراحی مدل دموکراسی تجاری شرکت های پتروشیمی است و از نظر نحوه تحلیل داده‌ها این پژوهش از نوع کیفی است و رویکرد آن تحلیل مضمون میباشد در این پژوهش دادهها از طریق مصاحبه و مطالعه متون و اسناد موجود، گردآوری شدهاند.

منظور از مدیریت بحران، مدیران میانی در شرایط اضطراری است که قطعا ارتباط آنها با مدیران عالی نیز مد نظر میباشد. لذا حجم جامعه مدیران میانی و مدیران عالی در سیستم مدیریت بحران در سطح کلانشهر تهران می باشد.

در این پژوهش جهت جمع‌آوری داده‌ها بـا استفاده از روش نمونه‌گیـری هدفمنـد، 11 نفر از خبرگان مسلط به مبـاحث مدیریت بحران و عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران انتخاب گردیدنـد و از نظرات آنـان در راستای مدل عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران به هنگام زلزله استفاده گردید که مصـاحبه‌ها در ابتدا عمدتا شـامل خبرگانی بود که سـابقه کار در این حوزه نیز داشتنـد و بـا استفاده از مطالعه متون مرتبط آگاهی‌های لازم را کسب کرده بودند. در این بین افراد دارای تحصیلات تکمیلی و دارای سمت‌های مدیریتی با سابقه کاری 7 سال به بالا و همچنین رنج سنی 35 سال ببالا مورد گزینش واقع شدند.

تجزیه و تحلیل پژوهش

کدگذاری اولیه

در مرحله اول متن مصـاحبه‌ها و اسنـاد به دقت مورد بررسی قرار گرفت و برای هر یک از مصـاحبه‌ها و اسنـاد جدولی ترسیم شد که در آن تکه‌هایی از متن مصـاحبه که مرتبط بـا مفهوم مدیریت بحران بود در سمت چپ جدول و کد تخصیص داده شده به آن در سمت راست جدول نوشته شده است. مرحله اول در روش تحلیل مضمون، گردآوری داده‌ها و پیـاده سـازی آنها می بـاشد. تحلیل داده ها و تعیین گروههای گونـاگون اولین کاری بود که به منظور انجام روش تحلیل مضمون انجام شد. منـابع دادهای که در این تحقیق استفاده شدنـد عبـارتنـد از: جلسـات کمیته‌های تخصصی، گزارشهای دریـافتی از اسنـاد بـالادستی، مطالعه تطبیقی بین‌المللی، مصـاحبه و حضور و مشـاهدات و یـادداشت های شخصی.

بعد از اینکه دادهها و اطلاعـات به دست آمدنـد، محقق کدگذاری بـاز داده های متنی مورد نظر را انجام داد. در این مرحله بـا مطالعه متن مورد نظر و تامل و تفکر بر روی آن، برچسبها و مضامین اولیه از متن ها استخراج شد. عمل كدگذاري در این مرحله بـا محوريت محقق انجام ميپذيرد، که مهم ترين و وقت گيرترين بخش تحليل مضمون محسوب ميشود. در اين بخش از فراينـد، محقق شخصـا تعيين عبـارات و كليدواژهها و الصـاق كدها و توصيف گرها را بر عهده مي گيرد و چنـانچه از کامپیوتر و نرم‌افزاری استفاده شود، نقش كامپيوتر و نرم‌افزار صرفاً در حد ابزاري است براي تسهيل و تسريع فراينـد كدگذاري.

مقوله بندی کدها(ساختن مضامین)

همان‌گونه که بیان شد پس از استخراج مضامین، در کدگذاری ثانویه با مقایسه مفاهیم، موارد مشابه و مشترک در قالب مضمونی واحد قرار می‌گیرد؛ بنابراین انبوه داده‌ها (کدها - مفاهیم) به تعداد مشخص و محدودی از مقوله‌های عمده کاهش می‌یابد. در مرحله دوم یعنی سـاختن مضامین سازمان‌دهنده، مجموع کدهای توصیفی حاصل از مرحله اول در دسته‌های مرتبط به هم قرار گرفتنـد، در مجموع 381 مضمون پایه در این مرحله بدست آمد که در ادامه و قسمت‌های بعدی با استفاده از آنها به سـاختن مضامین سازمان‌دهنـده و فراگیر اقدام خواهد شد

 

 

---

[1]  - conceptual skills

[2]  - middle managers

[3]  - Dr. Charles Frazer Hermann also Dr. Charles F. Hermann

[4]  - Dr. Sohail Asghar

[5]  - Category

[6]  - Logical Models

[7]  - Integrated Models 

[8]  - Cause Models

[9]  - مستدل: مبتنی بر علت و دلیل

[10]  - Vulnerability within the framework of hazard and risk

[11]  - The Disaster Risk Community

[12]  - Physical Planning

[13]  - Social Capacity

[14]  - Economic Capacity

[15]  - Vulnerability in the global environmental change community

[16]  - Turner

[17]  - Exposure

[18]  - Sensitivity

[19]  - Resilience

[20]  - Joint or Coupled Human–environmental System

[21]  - Disaster Risk Community

[22]  - Coping Response

[23]  - Impact Response

[24]  - Adaptation Response

[25]  - Linking Sustainable Development, Risk and Vulnerability

[26]  - Hyogo Framework for Action ( HFA ) 2005–2015

[27]  - ‘‘Living with risk’’

[28]  - Participatory Process

[29]  - Environmental Quality

[30]  - Social and inter-generational Equity

[31]  - Quality of Life

[32]  - Disaster Resilience

[33] - Economic Vitality

[34]  - Dynamic Resilience

[35]  - Static Economic Resilience

[36]  - Inherent Resilience

[37]  - Adaptive Resilience

 

جدول 1- مضامین سازمان‌دهنده و مضامین پایه تشکیل‌دهنده هر یک از مضامبن سازمان‌دهنده

 

مضامین پایه تشکیل دهنده هریک از مضامین سازمان دهنده	مضامین سازمان دهنده
مدیریت بحران در مدیریت اضطراری/ مدیریت بحران/ در زمان بحران/ سقوط/ پیشگیری از وقوع حوادث/ مقابله با بحران/ تصمیم گیری مدیران بحران/ عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران/ عامل موثر انسانی/ سیستم مدیریت بحران/ اثرات بحران/ در کاهش یا افزایش اثرات بحران/ مدیر بحران/ مهارت مدیریته مدیر بحران/ مدیران شرایط اظطراری/ امری بلا مواجه/ حمایت/ درفرایند صعودی / مدیریت بحران یک زنجیره/ عواملی انسانی/ سرمایه اجتماعی بین مدیران بحران و مردم/ دغدغه مدیریت بحران/ عواملی موثرانسانی/ حرفه ای گری درمدیریت بحران/ گستره مدیریت بحران/ استرس در مدیریت بحران/ تجزیه بشه تفکیک بشه/	مدیریت بحران
شرایط اضطراری/ درشرایط اضطراری/ مخاطره شهر/ خلاقیت در لحظه/ صحنه حادثه/ در ان واحد تصمیمی که میگرفتم/ ان واحد تصمیم را اجرا کردن/ بهترین ریکشن/ تمرین اضطراری/	سرعت عمل
کارهای عملیاتی/ عملیات اجرا/ کار را بخواهد/ عملیاتی را انجام بدهند/ در سطح عملیات/ صحنه های عملیاتی/ حریق حادثهها/ توعملیات ورود میکنم/ اجرا کردن تصمیم/ پرسنل چه کارهایی در صحنه حادثه/ بالا بردن سطح عملیات/ چون در صحنه باید ورود بکنند/ تو صحنه های عملیاتی/ اجراییاتی/ سوار کار شدن/ حضور در صحنه حادثه/ مدیران عملیاتی/	عمل گرایی
روابط عمومی/ وارتباط خوبی/ وارتباط خودش با نیروهاشه/ زیر مجموعه/ جذبه تنها/ همه میخوان کولی بگیرند/ روی ارتباط انسانها کار میکنه/ ارتباط برقرار کردیم/ ارتباط موثر/ ارتباطات بین افراد را برقرار میکنه/ چقد ارتباطات نقش داره/	مدیریت روابط
درچه سطحی/ هر کسی جای خودش قرار گرفته/ برنامه نویسی/ برنامه ریزی/ تفویض اختیار و آگاهی و مهارت/ این مهارتها ارتباطی/ داشتن برنامه/ قالب برنامه/	نظم و برنامه ریزی
سنجش نیروهای پرسنل/ سنجش که از نیروها/ سنجههایی درست تعریف شده باشه/ سنجش های روانشناختی/ عاملی باعث استرس در مدیران بحران/ شاخصه ها/ شاخص/ مخاطرات ثانویه/ فرایند را پیگیری/ شاخص ها مدیریت را ارتقا داد/ معیار وشاخصها/ نقاط ضعف و قوت/ نقاط ضعف و قدرت/ تحت کنترل/ قابل کنترل/ شایستگیهای فرد را میسنجدند/ پیشگیری وبازسازی/ سطح شایستگی و صلاحیت/	کنترل و ارزیابی
تا ب اوریشون رابیشتر/ افزایش تاب اوری/ حفظ خونسردی/ و تاب اوری/ بالا بردن تاب اوری/ تاب اوری/ تخمین فرد/ که طرف جا نزنه/ افزایش تاب اوری مدیریت بحران/ چه عوامل انسانی/ قدرت بدنی و فیزیک خوب/ یک دامنه سنی خاصی/ برای تاب اوری/ تاباوری باید زیاد باشه/ وافزایش تاب اوری واسترس/ اب اوری را ارتقا بده/ حفظ ارامش/ افزایش تاب اوری در مدیران/ تاب اور/ تاب اوری ندارن/ استیل و مهارت تاب اوریش/ برخورداری ازظرفیتهای لازم/ تاب اوری لازم/ برای رویارویی با یک بحران/ جامع نگری/ تمرین وممارست/ افزایش تاب اوری/ ابلیت تحمل کار سخت/ معیاری/	استقامت و سازگاری
که داشتن تجربه است/ تجربه بالایی/ تجربه اش را پیدا/ تخصص وتجربه/ داشتن همون تجربه بالاست/ بر اساس تجربیات/ دلیلش را تجربه/ داشتن تجربه/ دررابطه با تخصص خودش/ مهارتهاشون یکسان/ مهارت ادراکی یا مهارت مفهومی/ معمولامهارتهای نظری وانسانی/ مهارتهای فنی وتکنیکی/ سه جنبه مهارتهای لازم داشته باشه/ تسلط علمی و عملیش/ ضریب خطاش کمتر/ تجربه و فیزیک جسمانی/ محافظه کار/ بعضی جاها حماقت کنند/ به تجربه/ آگاهی و مهارت/ مهارتهای لازم/ مهارتهایی که ان سطوح مدیریتی/ رشته و مهارت/ تخصص ها یایه/ مهارت/ مهارتهای خاص/ یک مهارت ادراکی یا مفهومی/ ادراکی یا مفهومی/ مهارت ارتباطات/ حتمااصرفا تکنیکال/ ترفند لازم/ اجرایی و عملیاتی بیشتر تکنیکی هست/ مهارتهای انسانی یا نظری/ نوع مهارت/ یه تجربهای پشت خودش داره/ تجارب و درس اموزی ها/ کسب تجربه/ در همه مدیران بسته به مهارتشون/ سر لوحه تمام تصمیمات و انتصابات و انتخابات باشه/ اگاهی لازم و مهارتهای لازم/ اطلاعات واگاهی خیلی خوبی داشته باشد/ سابقه وتجربه ومهارتهای مدیران تاکتیکی وعملیاتی را داشته/ یکسری تجاربی/ به سمت حرفهای گری/ مهارت/ تجربه قبلی/ سابقه مدیران عملیاتی و میانی/	مهارت و تجربه
و تصمیم های صحیح/ بهترین تصمیمات/ ذهنم خطور میکرد/ قدرت تصمیم گیری/ اولویت بندی و اهم و فی الاهم/ پهنای ذهن افراد/ تصمیم گیری درست و اولویت درست/ عدم پهنای ذهنی/ نبوغ فکری خوب/ مدیر مدبر باشه/ نظر مغزی وروحی/ تصمیم گیری درست/ پهنای باند ذهنی/ وشرایط روحی و روانی/ کاهش هوشمندی و خردمندیش/ ازمرز تفکر و خردمندی خارج شده/ کاهش ظرفیت های ذهنی/ تحریک فرد/ خصیصهها و ویژگیهای روانشناختی/ در تصمیم گیری/ شناخت و مقابله با تنشهای روانی/	مدیریت ذهنی
حوادث دیگه را درک کرده/ شناخت نیروها/ پر تدبیری به چه معناست/ پر تدبیری/ با این حادثه ها برخورد نکرده/ کار خودش را سبکتر بکنه/ شناخت کامل از نیروهاش/ به درک افراد/ درک ایشون از کارهای عملیاتی/ مهارتهای ادراکی ومفهومیه/ درک بالایی دارند/ فرایندها را بشناسد/ درک وشناخت را در واقع بتونه منطبق بکنه/ دچار توهم نشود/ باید اون استرس مفید/ ایجاد خطر و ریسک پذیری / اگاهی کامل ندارن شناخت ندارند/ نقش شناختی اغازین/ ظرفیت های پرسنل/ ظرفیت لازم وپتانسیل/ شناخت/ رسیدن به باور/ انکار جهل/ استایل احساس و درک/ درک افراد کار میکنه/ شناخت لازم را نداشته بود/ باوردرک خطر/ مهارتهایی ادراکی و مفهومی/ دانش و شناخت/ بهترین راه حل/ عدم اگاهی/ حالت سردر گمی/ منجر به سردر گمی/ درک درستی از وقایع واقداماتی/	ادراک و شناخت
غلبه به استرس/ استرسشون غلبه بکنند/ محرک بیرونی روی انسان تاثیر میگذاره/ باید استرس را کنترل بکنیم/ با تمرین و تجربه و ممارستشون به اون استرس کاذب غلبه کنند/ قدرت روانی وتحمل بالا/ استرس را بگیرم تحملش کنم/ در مانور فردی/ ناتوانی در کنترل احساس/ کنترل استرس/ کنترل احساس/ هیجانات خود راکنترل کنه/ کنترل احساسات و مقابله با عوامل خارجی/	کنترل عواطف
خلاقیت های بهتری/ دادن طرح/ عنوان تدبیر مطرح کردید/	ابتکار عمل
یکسری تیوریهایی/ تو صحنه واقعی خیلی فرق داره/ انکار جهل/ در ظرفیتی/ وضعیت موجود/ بدون هیچ اغماض/ تفکرشون هرچه قوی باشه با اون واقعیت فاصله/	واقع گرایی
عامل دیگه ای/ هم استرس منفی داشته باشه هم استرس مثبته/ برای کل جامعه این مهارت/ محیط زندگی/ عمده عوامل داخلی و بیرونی/ سطح کم وزیاده/ بحث میان رشته ای/ ذاتیه به نظر من ژنتیکه/ استرس مثبته/ واقع ژنتیک/ تصمیم گیری را تحت تاثیر قرار میده/ عرصه بسیار وسیع/ تعمیم بده/ تجهزات زیر ساختها/	جامع نگری
زمان حادثه شجاعت داشته باشد/ شجاعت تصمیم گیری/ شجاعت اجرای تصمیم/ عملا نمیتونه موفق در صحنه باشه/ نداشتن شجاعت/	شهامت در عمل
موفقیت فرد/ هم اینکه دلگرمند/ استفاده ازسه مدیریت/ جلب اعتماد مردم/ اعتماد به نفس شخصی/ این ارتقا و این رشد/ درکاهش اثرات بحران تاثیر دارد/ قابل اتکا/ استرس کم/ کاهش استرس/ استخراج/ در حال ارتقا/	نتایج رضایت بخش
دخیل کردن افراد دیگر/ تقسیم شدن مسولیت/ این اعتماد را داشته باشند/ جهت اعتماد مردم/ یا انتقال اطلاعات/ مدیران باهم شرکت کنند/	همکاری
مدیریت یه خانم را قبول بکنه نمیتونه/ جلو گیری از پیشرفت کار/ انسداد تصمیم گیری/ محرک بیرونی اینقد روش اثر میگذاره که بدن توان مقابله باش را نداشته باشد/ کارهای عملیاتی خوب پیش نمیره/ صحنه های خشن و خشونت و فجیع/ استرس در مدیران بحران در شرایط اضطراری/ عدم توانایی مدیر/ پارتی بازی/ عدم توانایی/ راهکارهایی پیشگیرانه/ افتتاح یه پروزه خیلی بزرگ/ عدم حمایت مدیریت بحران/ سطح امنیتش/ ساختاری و شهری/ تشدید نکنم مسئله/ نگرانی از طرح ها/ باید ارتقا پیدا کنه/ قابلیت ارتقای موثر/ استرس در مدیریت بحران/ عامل اصلی استرسند/ تاثیر تنش های پی تی اس ای/ جهلشون را تکرار نکنن/ بازیابی وتغییر واصلاح/ وتنش را به فرد وارد میکنه/ احساس ناتوانی/ موضوع تخصصی/ خود شیفتگی/ چند تا راه حل خوب/ استانه روانی کاهش پیدا میکنه/ مشکل مدیریت بحران/ بحران های فردی/ حساسیت هایی که افراداسیب دیده/ رفتارهای ناخوشایند/ دارای سو گیری هستند/	شناسایی و حل موانع
قدرت اجرا را نداشتند/ از نظرکاریزما قدرت خوبی دارید/ جذبه تقید به کار/ مدیریت بهتر/ ضمانت اجرایی/ وامادگی پذیرش/ و پیاده میکردیم/ قابلیت اجرا/	قدرت اجرایی
تحت تاثیر شما قرارمی گیرند/ کاریزما/ میتونه تاثیر گذاری داشته باشه/ کاریزما مورد نیازهست/ جاذبه دلگرمی/ وقدرت ارتباط گیری/ مقبولیت داشته باش/ جلب اعتماد احترام متقابل/ اثر گذاری/ قابل اتکا هستش قابل اسنتاد/ وضعیت اعتماد عمومی/ ارتباط متقابل یا اعتماد زیاد/ انرژی فوق العاده ای/	قدرت تأثیرگذاری
بین سطوح مدیریت و نوع مهارتها/ سطوح مدیریتی مهارتهای/ نوع عملیاتی/ صف و ستاد/ از بدنه ما امد بالا/ مدیری درسطح بالا/ سطح مدیریت کلان/ مدیر عملیاتی/ فرماندهیشون تو ایستگاه/ سازمانها و نهادهای زیر ربط/ سطوح مدیریت/ نهاد مدیریتی/ مدیریت بالاتر/ کل اون سیستم/ فرایند عملیاتی/ مدیران ارشد/ تشکیلات پیشگیری وبازسازی از مدیریت/ جذب مدیران/	سطوح سازمانی
تصمیمی که در ستاد میگیرند مملموس باشد/ سطح خودشون را شناسایی بکنند/ اطلاع رسانی شفاف/ اطلاع رسانی شفاف و به هنگام/ قابلیت درک یا قابلیت لمس بودن/ مدل خاصی برای مدیران/ که از نقش اون وظیفه خودش مطلع باشه/ اطلاع رسانی شفاف اموزش/ شایستگیها و صلاحیت های لازم/ شرایط و صلاحیت ها و شایستگی ها/ سطح شایستگی هایی/	شفافیت
شاخصه هایی که از بچگی باید پرورش پیدا کنه/ به استرس خودش تو اون لحظه غلبه بکنه/ سلامت خانواده/ اولویت/ عدم اگاهی/ اموزش برای مقابله/ ارتقای ظرفیت ها/ علوم مرتبط/ بستگی به توانایی/ درس اموزی/ درس اموزی و و کسب تجربه/ درس اموزیها/ رفتارهای فردیشون/ به سطحی از امادگی برسند/ یعنی فراگیری/ اموزش پایه مهارتهای/ عدم اموزش/ وتنش های روحی و روانی/	آموزش

منبع: یافته های تحقیق

در ادامه و در جدول زیر مضامین فراگیر و مضامین سازمان‌دهنده تشکیل‌دهنده هر یک از مضامین فراگیر آورده شده است.

 

جدول2 - مضامین فراگیر و مضامین سازمان‌دهنده تشکیل‌دهنده آن‌ها

مضامین سازمان‌دهنده	مضامین فراگیر
عمل‌گرائی	فعالیت محوری
سرعت عمل
مدیریت روابط
قدرت اجرایی
شفافیت	تبیین وضعیت
واقع گرایی
جامع نگری	آگاهی و نگرش
ادراک و شناخت
مدیریت ذهنی
کنترل عواطف	مدیریت هیجان
استقامت و سازگاری
مهارت و تجربه	کارایی و اثربخشی
قدرت تأثیرگذاری
شهامت در عمل
سطوح سازمانی	ساختار سازمانی
کنترل و ارزیابی
نتایج رضایت بخش
شناسایی و حل موانع	حل مسئله
همکاری
مدیریت بحران
ابتکار عمل	آموزش و رشد
آموزش
نظم و برنامه ریزی

 

 

تحلیل داده‌ها: یکپارچه‌سازی از طریق مضامین فراگیر

در مرحله‌ی سوم تحلیل داده‌ها، به مضامین سازمان‌دهنـده که در مرحله قبل بدست آمدنـد و بـا توجه به ادبیـات موضوع و حسـاسیت نظری، هشت مضمون فراگیـر و بیست و سه مضمون سازمان‌دهنده تخصیص داده شد، که مدل بومی عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران بمنظور افزایش تاب آوری و کاهش استرس در هنگام زلزله در قالب شبکه‌ی مضامین ارائه گردید.

 

پالایش مضامین و ترسیم شبکه مضامین

بـا مطالعه داده ها واطلاعـات استخراج شده در نهایت، 417 کد باز (مفهوم اولیه)، 381 مضمون پایه، 23 مضمون سازمان‌دهنده و 8 مضمون فراگیر شنـاسـایی شدنـد که این مضامین و مفاهیم عمدتا از مصاحبه ها بدست آمدند، این مضامین بارها توسط محقق بازبینی و اصلاح شد و مضامین مشابه و یکسان در یک دسته قرار گرفتند.

در پژوهش حاضر با مرور و بـازبینی مضامین و انجام طبقه‌بندی‌های گونـاگون، سرانجام محقق به شبکه مضامینی شـامل مضمون اصلی عوامل مؤثر انسانی در مدیریت بحران، 23 مضمون سازمان‌دهنده و 8 مضمون فراگیر دست یـافت که در شکل شماره 3 مشخص شده است. . از جمله عوامل انسانی بسیار مؤثر در مدیریت بحران، داشتن مهارت و تجربه، شناسایی و حل موانع، ادراک و شناخت و استقامت و سازگاری میباشد. این مضامین بارها و بارها در مصاحبه ها تکرار شدند. افراد با داشتن مهارت و در کنار آن داشتن تجربه، بهتر و سریع تر به موقعیتها و شرایط ضروری پاسخ میدهند. این عامل به خودی خود میتواند به شناسایی و حل موانع نیز کمک کند. در واقع شناسایی و حل موانع نیز خودش به کسب تجربه و مهارت کمک می کند و این دو بر یکدیگر اثرگذارند. موارد اثرگذار دیگری نیز بیان شدند.

در نهایت الگوی مفهومی پژوهش به شکل زیر ارائه شده است.

 

 

شکل شماره3: الگوی مفهومی پژوهش

 

بحث و نتیجهگیری

 

 امروزه، خسارات فراوان مخاطرات طبیعی و انسانی به محیط و کالبد شهرها باعث شده است که مفهوم تاب آوری به منظور کاهش آثار سوانح به حوزهای مهم در عرصه مدیریت بحران تبدیل شود. شناخت تاب آوری میتواند به تعیین صفات و ویژگیهایی که ظرفیت مقابله جوامع با سوانح را افزایش میدهند کمک نموده و ابزارهایی را برای کمک به فرآیند کاهش آسیبپذیری پیشنهاد نماید. تاب آوری شهری بر آمادگی در برابر بلایای شدید، کاهش آسیب پذیری و افزایش ظرفیت انطباقی تأکید میکند. تبیین رابطه تاب آوری در تاب آوری اجتماعی را به عنوان توانایی گروه ها و یا جوامع برای مقابله با تنش های خارجی و اختلالات در مواجهه با تغییرات اجتماعی، سیاسی و زیست محیطی تعریف می کند. تا بآوری اجتماعی شامل شرایطی است که تحت آن افراد و گروه های اجتماعی با تغییرات محیطی انطباق مییابند. به طور کلی قابلیت تاب آوری اجتماعی، توان یک اجتماع برای برگشت به تعادل یا پاسخ مثبت به مصیبتها است. با آنکه هنوز در تعریف و شاخص سازی این مفهوم ابهامات زیادی وجود دارد، ولیکن همه تعاریف موجود در مورد تا بآوری اجتماعی به ظرفیت های افراد، سازما نها و یا جوامع برای تحمل کردن، جذب کردن، تطبیق و تبدیل در برابر تهدیدات اجتماعی از هر نوع توجه دارند.

پژوهش حاضر با هدف طراحی مدل بومی عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران به منظور افزایش تابآوری و کاهش استرس در هنگام زلزله به انجام رسیده است.

در پاسخ به سوال اول پژوهش، عوامل موثر انسانی در مدیریت بحران عبارتند از: فعالیت محوری، تبیین وضعیت، آگاهی و نگرش، مدیریت هیجان، کارایی و اثر بخشی، ساختار، حل مسئله، آموزش و رشد. نتایج سوال اول با پژوهش های ( Brown etal,2021 ؛ Fink,2012) همراستاست.

همچنین در پاسخ به سوال دوم پژوهش، عوامل موثر انسانی بومی در مدیریت بحران (مدیران عالی) عبارتند از: داشتن مهارت و تجربه، شناسایی و حل موانع، ادراک و شناخت و استقامت و سازگاری ، مدیریت روابط و سرعت عمل. بررسی نتایج و یافته های سوال دوم پژوهش که به بررسی عوامل انسانی موثر در مدل مدیریت بحران ئرداخته است منطبق است با نتایج (رضایی و همکاران، 1398) که در ئژوهش خود به آن ها دست یافته است. همچنین بررسی پژوهش (احمدی و همکاران، 1399) که در واقع هدف از این رویکرد کاهش آسیب پذیري جوامع و تقویت تواناییهاي مردم براي مقابله با خطرات ناشی از وقوع آنها است سازگار می باشد.

درپاسخ به سوال سوم، باید اشاره کرد که یک مدیر خوب و توانمند برای اینکه بتواند یکی از اعضای مؤثر محیط مورد مدیریت خود گردیده و بین اعضای تحت رهبری خود همکاری و تفاهم ایجاد نماید، باید به میزان قابل ملاحظه و در حد کفایت از مهارت‌های انسانی – نظری برخوردار باشد. مهارت‌های انسانی غالبا پیش نیاز و به عبارت دقیقتر لازمه انجام دادن همه وظایف در همه سطوح مدیریتی است؛ به این دلیل که مدیران سوای از نوع وظایف یا سطح مدیریتی، مسئولیت و مقام با افراد از جنس انسان سر و کار داشته و تعامل مینمایند و برای جذب و جلب همکاری و تاثیرگذاری بر رفتار آنها می بایست از مهارت‌های انسانی برخوردار باشند.

یافته های سوال سوم پژوهش را می توان با بررسی پیشینه موضوع با یافته ابدالی و همکاران(1397) که دریافت جامعۀ تاب آور در برابر سوانح، جامعه ای است که بیشترین امنیت را دارد و می توان دانش طراحی و ساخت را برای کاهش آسیب پذیری در زمینۀ مخاطرات طبیعی به وسیلۀ معیارهای کاهش خطر سوانح به کار گرفت که در واقع مجموعه ای از اقدامات یا فرآیندهایی است که در رسیدن به تاب آوری در سطح جامعه مهم است همراستا و منطبق است. 

 به همین سبب، امروزه، در مدیریت سازمان‌ها، تأکید و تمرکز بر مهارت‌های انسانی اولویت ویژه‌ای پیدا کرده و دارای اهمیت و جایگاه خاصی است.همچنین میتوان با یافتههای(Levinson,2014) که به ارزیابی تاب آوری سازمانی پرداخته بود منطبق دانست.

مدیران سطح میانی معمولا بیشتر باید دارای مهارت از نوع مهارت انسانی – نظری باشد تا از این طریق بتواند بین گروه تحت مدیریت و رهبری خود بتواند ضمن ایجاد انسجام و یکپارچگی همکاری خوبی را با مفاهمه کامل بین پرسنل جهت نیل به اهداف شرکت فراهم آورد.

به طور کلی باید اشاره کرد که، زلزله پدیده اي طبیعی و تنها یک بلا نیست، بلکه وجود آن یکی از اجتناب ناپذیرترین وقایع طبیعی است. زلزله در سکونتگاههاي انسانی باعث خسارات زیادي از لحاظ جانی و مالی شده و حاصل سرمایهگذاري هاي بلندمدت را از بین برده و همچنین توسعه و پیشرفت کشور را به خطر میاندازد. یکی از مهمترین فاکتورهایی است که در افزایش و یا کاهش میزان خسارت ها و تلفات انسانی در زمان بروز بلایاي طبیعی از جمله زلزله، تأثیر فراوانی دارد، مدیریت بحران است. این دانش به مجموعه اي از فعالیت هایی اطلاق می شود که قبل، هنگام و بعد از وقوع حوادث طبیعی، جهت کاهش آثار این حوادث غیرمترقبه، به فعالیت و برنامه ریزي میپردازد. مدیریت بحران براي اثرگذاري مثبت خود در زمان بحران، از رویکردهاي مختلفی استفاده میکند، یکی از این رویکردها، تمرکز بر به کارگیري منابع انسانی است. حصول کارایی و اثربخشی هر فعالیت و برنامه ریزي، تنها از طریق منابع انسانی حاصل می شود.

بنا بر آنچه گفته شد، يكى از مهمترين عواملى كه در كاهش ميزان خسارتها و تلفات انسانى در زمان بروز بلاياى طبيعى تأثير فراوانى دارد وجود سيستم مديريت بحران كارا است. مديريت بحران، بر يك مبناى اصولى شامل، تحليل خطرپذيرى پيشگيرى از فاجعه، آما گى در برابر آن (قبل از وقوع بحران) كمك هاى اضطرارى (حين وقوع بحران) صورت مىگيرد؛ بنابراين، در خصوص اجراى فعاليتهاى اضطرارى به طور مناسب، نياز است تا براى اينگونه مواقع برنامههاى از قبل طراحى شده داشت.

فرایند گردآوری و تجزیه و تحلیل داده ها نشان داد که از381 مضمون پایه، 23 مضمون سازمان‌دهنده و 8 مضمون فراگیر شناسایی شدند . از جمله عوامل انسانی بومی بسیار مؤثر در مدیریت بحران مدیران عالی، داشتن مهارت و تجربه، شناسایی و حل موانع، ادراک و شناخت و استقامت و سازگاری ، مدیریت روابط و سرعت عمل میباشد.

براساس نتايج حاصل از پژوهش، فرهنگ حمايتى مردم، زيرساخت ها و تأسيسات عمومى و تخصصى منطقه، نيروى انسانى آموزش ديد ه، بودجه و رسانه هاى اجتماعى. همچنين بحث تغييرات ساختارى يا بازطراحى استراتژيكِ ساختار سازمانهاى درگير مانند ايجاد تغييرات ساختارى در بدنه مديريت بحران يا كاهش تشريفات زائد ادارى و سازمانى، بازنگرى در تخصيص وظايف در ميان ارگان هاى درگير با مسئله بحران مانند استاندارى، مديريتِ بحران، شهردارى، فرماندارى، هلال احمر، مخابرات، سازمان انتقال گاز، سازمان آب، ارتش، سپاه و سازمانهاى مردم نهاد؛ مىتواند به مديريت صحيح بحران منجر شود.

از سويى برنامه ريزى و تدوين نقشه دقيق راه، تبديل آينده به اكنون با آينده نگرى و سنجش همه ابعاد و تصميمات پيش از اتخاذ آنها توسط مديران و مسئولان مربوطه. تخصيص بودجه كافى به منظور تجهيز امكانات امداد و نجات، مقاوم سازى مكان هاى استراتژيك، به روز رسانى زيرساخت هاى مهم و حياتى مانند شبكه انتقال گاز و آب و به روز رسانى امكانات مخابراتى به نقاط دوردست و صعب العبور و بازنگرى جدى در بحث نظارت و كنترل در همه مراحل بحران (از اقدامات پيشگيرانه تا اقدامات بعد از بروز) از راهكارهاى مناسب مديريت بحران است كه مى بايست مورد توجه جدى قرار گيرد . لازم به ذكر است اگر بحران به درستى مديريت شود ، خسارات مالى و جانى در زمان بحران، بسيار كاهش مى يابد.

درمجموع آنچه از يافته هاى اين پژوهش در ارتباط با زلزله شايان ذكر است اين است كه، نياز به بازنگرى در برخى اصول مديريت بحران از نحوه ساماندهى كمك هاى مردمى، انتقال اخبار و اطلاعات و حضور نيروهاى داوطلب در مناطق زلزله زده ضرورى است. تجربه زلزله هاى سال هاى اخير نشان مى دهد كه بايد مانع از ورود سيل جمعيت داوطلبى به مناطق بحران زده شد كه فاقد آموزش و تجربه براى كمك رسانى هستند. همچنين برنامه ريزى براى مديريت كمك هاى مردمى، اصلى ضرورى است كه در صورت كه مديران برنامه اى براى هدايت اين كمك ها طراحى نكنند ، در بحران هاى احتمالى بعدى نيز با مشكلاتى مشابه مواجه مى شوند. حضور ضعيف و غيرفعال يك ستاد مركزى و مديريت واحد بحران، زمينه بروز آشفتگى در مديريت چنين سوانحى را فراهم مى سازد. همچنين بايد طرحى براى مديريت و هدايت اخبار و اطلاعات در رسانه ها رسمى و شبكه هاى مجازى انديشيده شود كه نه در حوادث مشابه بعدى نه تنها شهروندان با گستره شايعات و ابهامات روبرو نشوند، بلكه بتوانند اطلاعات دقيق و مناسبى از وضعيت يك بحران به دست آورده و اخبار و اطلاعات منتشر شده نيز براى مخاطبان قانع كننده باشد.

بنابراین تصمیماتی كه در شرایط بحران گرفته می شوند می توانند در كنترل و حتی گسترش بحران مؤثر واقع شوند. اساساً بحران ها پدیده هایی هستند كه با یک نواختی و یک چهرگی بیگانه بوده و معمولاً با سرعت گسترش می نمایند و چنانچه از نوع اجتماعی باشند اصولاً مراكز تصمیم گیری را مورد هدف قرار می دهند. در شرایط بی اطمینانی، اطلاعات در حد ناچیزی وجود دارد و آینده معلوم نیست لذا به نظر می رسدتصمیمات تلفیقی ونیز تصمیمات قاطع مدیریتی اثربخش تر خواهند بود.

از پیشنهاداتی که در رابطه با مدیریت بحران زمان وقوع زلزله میتوان ارائه کرد این است که، : اگرچه همیشه نمی توان بحران ها را پیش بینی کرد، اما یک ارتباط گر خوب با انجام برنامه ریزی، آمادگی کم و بیش نسبی برای مقابله با بحران ها کسب می کند. بنابراین پیشنهاد می گردد یک برنامه مکتوب به همراه انجام آموزش ها و تمرین های لازم به اعضای تیم مدیریت ارتباطات بحران داده شود؛ همچنین پیشنهاد می شود که همیشه در مورد بحران های احتمالی طوری به مردم و سازمان های مسئول اطلاع داده شود که در صورت وقوع بحران، ضربه اولیه خبر آن کاهش یابد. به علاوه، نظام آموزشی نیرومند برای آموزش حرفه ای ارتباطات و شرکت فعال کارورزان ارتباطات بحران میتواند بر مدیریت بحران در مواقع ضروری تأثیر مثبتی داشته باشد. همچنین، تفکیک ارتباطات درستاد بحران امری مهم برای مدیریت بحران است. بنابراین وجود یک نهاد مسئول در برنامه ریزی ارتباطی برای بحران، امری ضروری و مهم تلقی می گردد.

 

References:

 

جهانگیری، دکتر کتایون، اصول و مبانی مدیریت بحران، موسسه آموزش عالی علمی - کاربردی هلال ایران، 1392.

پرتوی ،پروین بهزادفر مصطفی و ،شیرانی زهرا ،(۱۳۹۵) طراحی شهری و تاب آوری اجتماعی بررسی موردی محله جلفا ،اصفهان، دو فصلنامه دانشگاه ،هنر، شماره ۱۷، پاییز و زمستان ۱۳۹۵، صص .۱۱۶-۹۹

پرورش زهرا (۱۳۹7) سنجش میزان تاب آوری اجتماعات جدید شهری در مواجهه با مخاطرات طبیعی (نمونه) :موردی شهرهای جدید منطقه شهری اصفهان) پایان نامه کارشناسی ارشد رشته برنامه ریزی منطقه ای دانشگاه شهید بهشتی، زمستان ۱۳۹۲

داداش پور هاشم و ،عادلی زینب (۱۳۹9) سنجش ظرفیتهای تاب آوری در مجموعه شهری ،قزوین دو فصلنامه علمی و پژوهشی مدیریت ،بحران شماره ۸ پاییز و زمستان. ۱۳۹۴، صص ۸۴-۷۳

رضایی محمد ،رضا رفیعیان مجتبی و حسینی سید مصطفی (۱۳۹8)، سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری کالبدی اجتماعهای شهری در برابر زلزله مطالعه موردی: محله های شهر تهران پژوهشهای جغرافیای ،انسانی دوره ،۴۷ شماره ۴ زمستان ۱۳۹۴، صص 610-623

رضایی، محمدرضا (۱۳98)، تبیین تاب آوری اجتماعات شهری به منظور کاهش اثرات سوانح طبیعی (زلزله)؛ مطالعۀ موردی کلانشهر تهران رساله دوره دکتری رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری دانشگاه تربیت مدرس،

رضایی، محمدرضا (۱۳۹۲)، ارزیابی تاب آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی (مطالعه موردی زلزله محلههای شهر تهران دو فصلنامه علمی و پژوهشی مدیریت بحران شماره ، بهار و تابستان ۱۳۹۲، صص ۲۵-۳۶

رفیعیان، مجتبی ،رضایی محمدرضا عسگری ،علی پرهیزکار، اکبر و شایان، ساوش (۱۳99)، تبیین مفهوم تاب آوری و شاخص سازی آن در مدیریت سوانح اجتماعات محور (CBDM)، برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره پانزدهم، شماره ۴، زمستان ۱۳۹۰، صص .۴۱-۱۹

روستا، مجتبی ابراهیم زاده عیسی و ایستگلدی مصطفی (۱۳۹۵)، تحلیل تاب آوری کالبدی در برابر زلزله مطالعه موردی بافت فرسوده شهر مرزی (زاهدان)، فصلنامه جغرافیا و ،توسعه سال ،پانزدهم شماره ۴۶ بهار ۱۳۹۶، صص ۱-۱۸

سلمانی مقدم محمد امیر احمدی ابوالقاسم و ،کاویان فرزانه ،(۱۳۹7)، کاربرد برنامه ریزی کاربری اراضی در افزایش تاب آوری شهری در برابر زمین لرزه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS مطالعه موردی شهر سبزوار مطالعات جغرافیایی مناطق خشک شماره ۱۷، صص ۱۷-۳۴.

صالحی، اسماعیل ،آقابابایی محمد تقی ،سرمدی هاجر و فرزاد بهتاش، محمدضا (1398)، بررسی میزان تاب آوری محیطی با استفاده از مدل شبکه علیت مجله محیط شناسی، سال

ضرغامی، سعید تیموری، اصغر محمدیان، حسن و شماعی، علی (۱۳۹۵)، سنجش و ارزیابی میزان تاب آوری محله های شهری در برابر زلزله بخش مرکزی شهر زنجان)، نشریه پژوهش و برنامه ریزی ،شهری سال ، شماره ۲۷ زمستان ۱۳۹۵، صص ۷۸-۹۲

فرزاد ،بهتاش ،محمدرضا کی نژاد محمدعلی پیربابایی، محمدتقی و عسگری، علی (۱۳۹9)، ارزیابی و تحلیل ابعاد و مؤلفههای تاب آوری کلان شهر تبریز، نشریه هنرهای زیبا - معماری و شهرسازی دوره ،۱۸ شماره ۳، پاییز ۱۳۹۲، صص ۱۷

نصیری، علی ،(۱۳۹۵) پهنه بندی خطر زمین لرزه منطقه شهری ارومیه، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی سال شانزدهم شماره ۴۰، بهار ۱۳۹۵، صص .۱۳۰-۱۱۳

روستا، مجتبی، ابراهیم زاده، عیسی و ایستگلدي، مصطفی (1398)، تحلیل تاب آوري کالبدي در برابر زلزله (مطالعه موردي: بافت فرسوده شهر مرزي زاهدان)، فصلنامه جغرافیا و .18- توسعه، سال پانزدهم، شماره 46 ، بهار 1396 ، صص

 

1.       Asghar, S., Alahakoon, D., Churilov L., 2007.A Comprehensive Conceptual Model for Disaster Management, Monash University, Australia.

 

accidents: Three Mile Island, Bhopal, Chernobyl. Organization & Environment, 5(2), 133–154.

2.       Meshkati, Najmedin, 1999.The Cultural Context of Nuclear Safety Culture: A Conceptual Model and Field Study, Book Chapter, J. Misumi, B. Wilpert, R. Miller (Eds), Nuclear Safety: A Human Factors Perspective: 325. Philadelphia, U.S.A., Taylor & Francis Inc.

3.       Rose, A., (2017). Economic resilience to natural and man-made disasters: Multidisciplinary origins and contextual dimensions. Environmental Hazards, 7, 383-398.

4.       UNISDR (2019). Disaster Risk Reduction Terminology, Un Publications.

5.       United Nations Development Programme (UNDP) (2004) Reducing Disaster Risk:

6.       A Challenge for Development. A Global Report, New York: UNDP – Bureau for Crisis Prevention and Recovery (BRCP), available at http://www.undp.org/bcpr/disred/rdr.htm.

7.       United Nations Interagency Secretariat of the International Strategy for Disaster Reduction (UN/ISDR). 2004. In Living With Risk: A global review of the International Strategy for Disaster Reduction (UNISDR). United Nations, Geneva, p. 16-17.

8.       .Desouza, Kevin C, H. & Flanery, Trevor.(2013). Designing, planning, and managing resilient cities: A conceptual framework, Cities 35, pp. 89–99.

9.       .Klein, R. J. N. and Thomalla, F.(2023). Resilience to Natural Hazards: How Useful is this Concept, Environmental Hazards, Vol. 5, No. 1–2, PP. 35–45. 11.Normandin, J._M, Therrien M._C, Tanguay G.A.(2021). City strength in times of turbulence: strategic resilience indicators, Urban Affairs Association 41 st Conference, new Orleans.

10.       .Norris, Fran H & Stevens, Susan P.(2019). Community Resilience as a Metaphor, Theory, Set of Capacities, and Strategy for Disaster Readiness, Springer Science.

11.       Davis, I. & Izadkhah, Y.(2020). Building Resilient Urban Communities. Article from OHI, 31, 1, 11-21.

12.       Brown, Fran H & Stevens, Susan P.(2012). Community Resilience as a Metaphor, Theory, Set of Capacities, and Strategy for Disaster Readiness, Springer Science.

13.       Levinson, J._M, (2014). City strength in times of turbulence: strategic resilience indicators, Urban Affairs Association 41 st Conference, new Orleans.

---