Measuring the spatial distribution of urban uses corresponding to different population spectrums with emphasis on spatial justice(Case study of Qom city)

Hossein Hataminejad ¹ ( Associate Professor of Geography and Urban Planning, Tehran University )
مصطفی توکلی نغمه ² ( کارشناس ارشد برنامه ریزی شهری )
amin mahmoudiazar ³ ( Doctoral student of the Faculty of Geography, University of Tehran )
bahareh abdimosafer ⁴ ( Senior expert in geography and urban planning, Payam Noor University, Ray branch )

Submited date : 2021-12-24 Accepted date : 2024-02-23

Keywords: urban planning, Population, spatial justice, urban uses,

Abstract :

Urban land use planning is known as one of the knowledge related to planning with the aim of optimal distribution of urban land uses. The purpose of this knowledge, like all types of planning, is to ensure the welfare and comfort of citizens through the optimal distribution of urban land uses. Thus, land use planning includes themes of spatial justice.. According to this matter, in this research, which has been done by descriptive-analytical method Relying on library resources , using the data obtained from the population census of different areas of Qom and also per capita related to the uses of the city, the proportionality of the distribution of these uses with Demographic needs of different spectrums have been measured and with emphasis on the concepts of spatial justice, the needs of different regions for the uses considered in this research should be measured according to the population component. Therefore, in this study, after conducting various statistical studies and using the GIS, (geographic information system)the per capita deprivation limit of the corresponding uses in Qom city is calculated according to the population rate of the target groups, including students, women of childbearing age and the elderly, and through the GIS. It is shown that the results of this study in the field of student population index of regions 2, 6 and 1, in the field of fertility rates in regions 2 and 6 and in the field of aging rates in regions 2, 6 and 7 have a per capita shortage of corresponding uses.

Full-Text:



سنجش توزیع فضایی کاربری های شهری  متناظر با طیف های مختلف جمعیت با تاکید عدالت فضایی

 (نمونه موردی شهر قم )

چکیده:

برنامه ریزی کاربری اراضی ، تامین رفاه و آسایش شهروندان از طریق توزیع بهینه کاربری های شهری است با این وجود در بسیاری از مناطق شهری کاربری ها متناسب با ظرفیت های کمی و کیفی جمعیتی توزیع نشده و این موضوع دسترسی به آنها را با مشکل مواجه کرده است. با توجه به آنچه که بیان شده است، هدف از انجام این پژوهش بررسی میزان انطباق توزیع فضایی کاربری های منتخب با نیاز های طیف های مختلف جمعیت در شهر قم بوده است که این بررسی از منظر عدالت فضایی صورت گرفته است لذا در این پژوهش که با روش توصیفی – تحلیلی صورت گرفته است ، با استفاده از داده های به دست آمده از سرشماری جمعیت مناطق مختلف شهر قم و نیز سرانه وابسته به کاربری های شهر ، سعی گردیده تناسب توزیع این کاربری ها با نیاز های جمعیتی طیف های مختلف سنجیده شده و با تاکید بر مفاهیم عدالت فضایی نیاز مناطق مختلف به کاربری های مورد نظر با توجه به مولفه جمعیت سنجیده گردد. در این پژوهش پس از انجام مطالعات آماری مختلف و استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی حد محرومیت سرانه ای کاربری های متناظر مناطق شهر قم با توجه به نرخ جمعیت گروه های هدف شامل محصلان ، زنان در سن باروری و سالخوردگان محاسبه و از طریق سیستم اطلاعات جغرافیایی به نمایش درآمده است.

کلمات کلیدی: آمایش شهری ، عدالت فضایی ، جمعیت ، کاربری های شهری ، شهر قم

مقدمه و بیان مساله:

در دسترس بودن خدمات و زیر ساخت های شهری یا به بیان دیگر کاربری های شهری یکی از اهداف برنامه ریزی شهری و نیز برنامه ریزی کاربری اراضی شهری در سال های اخیر بیش از پیش مورد توجه برنامه ریزان و طراحان شهری و شهرسازان قرار گرفته است به گونه ای که در این زمینه مفاهیم تازه ای در ادبیات برنامه ریزی شهری از جمله شهر 15 دقیقه ای ، شهر 30 دقیقه ای و... ظهور و بروز یافته است. بررسی مطالبی از این دست به طور ضمنی مئله عدالت توزیعی و فضایی را در ذهن متبادر می سازد هر جند در این زمینه تفاوت هایی نیز مشهود است. پاسخ به پرسش های نظیر آیا دسترسی به فروشگاه ها برای شهروندان عادلانه و ممکن است ؟ آیا دسترسی به بیمارستان برای نیازمندان به آن ممکن است ؟ گاه در ادبیات برنامه ریزی شهری بی پاسخ مانده است و همین موضوعات منجر به پیدایش و توسعه مفاهیمی از قبیل عدالت توزیعی و فضایی شده است. در برنامه ریزی شهری اساس عدالت فضایی توجه به توزیع عادلانه تسهیلات پایه در سطوح شهری است که مبتنی بر توجه همزمان به معیار های فضایی و غیر فضایی در دسترسی ، یا به بیانی توجه به دسترسی بالفعل مبتنی بر نیاز واقعی ، دسترسی بالقوه مبتنی بر معیار های تراکم و تجمع است .

در حالی که مفهوم عدالت فضایی در طول سال‌ها به تکامل خود ادامه می‌دهد، مطالعات متعددی تلاش کرده‌اند تا تأثیرات بی‌عدالتی یا نابرابری فضایی را در طیف گسترده‌ای از جغرافیاها و موضوعات تعیین کنند. در حالی که بسیاری از این مطالعات اصطلاح فضایی (نا)عدالتی را به صراحت به کار نمی برند، تمرکز تحلیل آنها به وضوح در مطالعه نابرابری جغرافیایی متمرکز است. این مطالعات که نابرابری‌های فضایی را در سراسر مناطق جغرافیایی بررسی می‌کنند، بر بی‌عدالتی‌های زیست‌محیطی، آموزش، مراقبت‌های بهداشتی، حمل‌ونقل و پارک‌ها تمرکز می‌کنند. نابرابری فضایی در استقرار فعالیت های شهری و برخورداری ساکنان نواحی مختلف یك شهر، در هیچ یك از شهرهای جهان پدیده ای جدید نیست ، اما در کشورهای درحال توسعه، به دلیل فاحش بودن تفاوت های اجتماعی اقتصادی و نابرابری و عدم تعادل در توزیع خدمات شهری، تفاوت فضایی شهرها تشدید شده است  دلیل این وضعیت این است که ساختار فضایی یك شهر متشکل از اجزا و عناصری است که با یکدیگر در کنش متقابل اند و ناپایداری هر کدام از این اجزا بر کل ساختار تأثیر خواهد گذاشت . بنابراین سازمان فضایی متعادل در شهرها به نوبه خود نوعی از پایداری شهری شمرده می شود و هنگامی تحقق می یابد که سازگاری منطقی بین پراکنش جمعی و توزیع خدمات در شهرها به وجود آید. توزیع مناسب و بهینه امکانات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و بهداشتی در میان مناطق و نواحی، یکی از مهم ترین عوامل جلوگیری از نابرابری ها و شکاف توسعه و توزیع فضایی مناسب جمعی در پهنه های سرزمین اعم از شهری و بالاتر از آن است.

با نگاه به وضعیت شهر های کشور مشاهده می گردد که مسئله بهره مندی گروه های مختلف جمعیتی متناسب با وضعیت کمی و کیفی خود از تسهیلات و خدمات شهری امری است که چالش بسیاری از شهر های کشور است. به عبارت دیگر می توان اذعان داشت که عدالت فضایی در توزیع امکانات و خدمات شهری ، در اغلب مناطق شهری مشاهده نمی گردد به گونه ای که در چند دهه اخیر شهرهای ایران رشد فزاینده ای را به لحاظ مساحت و جمعیت تجربه کرده اند. با افزایش چشم گیر مهاجرت از روستاها به شهرها و همنشینی فرهنگ های متنوع در مقیاس فضایی کوچک در شهرهای کشور حساسیت ها نسبت به نحوه توزیع خدمات در میان شهرنشینان و سنجش عدالت فضایی در توزیع خدمات موجود بیش از پیش اهمیت پیدا کرده است توزیع نامناسب و نابرابر خدمات در شهرها به علت جاماندن توسعه شهر از رشد شهر در حال حاضر یکی از چالشهای اساسی مدیریت شهری در پاسخگویی به شهروندان است . بنابراین در یک جمع بندی می توان بیان داشت که مهمترین پیامدهای رشد شتابان شهری و توسعه فیزیکی شهرهای کشور در دهه های اخیر از هم پاشیدگی نظام توزیع مراکز خدماتی شهر بوده است که زمینه ساز نابرابری اجتماعی – فضایی شهروندان در برخورداری از این خدمات شده است. شهر قم به عنوان یکی از هشت مادر شهر برتر کشور از نظر جمعیت در سال 1397 دارای جمعیت 1201158 نفر بوده است که از این میان جمعیت مرد برابر 609541 و جمعیت زن 591617 بوده است همچنین تعداد خانوار نیز دراین شهر برابر 356976 خانوار بوده است . با توجه به مطالب عنوان شده در این بخش سوال اساسی این پژوهش بررسی این موضوع است که آیا کاربری های شهری متناسب با جمعیت و نیاز های آنها در سطح شهر توزیع شده است یا خیر؟ در این زمینه سه گروه جمعیت کودکان ، سالخوردگان و زنان و کاربری های متناظر آنها از قبیل پارک ، مدرسه و بیمارستان مد نظر بوده است.

پیشینه پژوهش:

در زمینه نحوه توزیع کاربری های شهری در ارتباط با جمعیت ساکن در آن تا کنون پژوهش های بسیاری صورت گرفته است که در قالب جدول زیر برخی از پژوهش های یاد شده آمده است :

-       وارثی، قائد رحمتی و باستانی فر (1386) بررسی آثار توزیع خدمات شهری در بی تعادلی فضایی جمعی بر چگونگی توزیع خدمات شهری بر پایه عدالت اجتماعی به این نتیجه دست یافتند که یکی از عوامل تأثیرگذار بر مهاجرت ها و جابه جایی های درون شهری، توزیع خدمات شهری است . اگر توزیع خدمات شهری متناسب با نیازهای مناطق، کاربری های توزیع شده و فضاهای شهری مورد استفادۀ شهروندان نباشد، خود می تواند باعث افزایش تراکم جمعی در مناطق دیگر شود. این مسئله، نه تنها به نفع شهروندان نخواهد بود، بلکه باعث می شود برخی شهروندان نیز از توزیع خدمات شهری مناسب برخوردار نشوند.

-       ضرابی و موسوی (1389) در مقاله ای با عنوان تحلیل فضایی پراکنش جمعی و توزیع خدمات در نواحی شهری یزد با در نظر گرفتن 15 شاخص خدمات شهری، توزیع فضایی جمعی و خدمات در نواحی یازده گانه شهر یزد بررسی شد. نتایج بررسی با تکیه بر شاخص های پانزده گانه، بیانگر آن است که ارتباط منطقی و هماهنگ بین توزیع فضایی دو متغیر جمعی و خدمات نبوده است زیرا ناحیه هایی که از لحاظ تراکم جمعی در سطح پایینی قرار دارند، از لحاظ توزیع خدمات در سطح متعادل مشخص شدند. بنابراین توزیع خدمات مطابق با نیازهای جمعیتی نبوده است و بر اساس مشاهدات مشخص شد که ویژگی های اجتماعی و اقتصادی ساکنان نواحی در پخش و توزیع خدمات مؤثر بوده است.

-       رستمی و شاعلی (1390) در مقاله ی خود با عنوان تحلیل توزیع فضایی خدمات شهری در شهر کرمانشاه به این نتیجه رسیده اند که توزیع فضایی خدمات عمومی در سطح شهر کرمانشاه به صورت نامتعادلی انجام پذیرفته و نیازمند ارائه خدمات عمومی بیشتری است. در این تحقیق محققان شهر را به پنج بخش تقسیم کرده اند و طبق این مناطق، توزیع خدمات را بررسی کرده اند. از این رو از مناطق رسمی شهرداری استفاده نگردیده است. همچنین در این تحقیق تنها میزان سرانه شهر تحت مطالعه و مقایسه آن با شهرهای کشور بررسی شده است.

-       حیدری، علیزاده و عیوض لو (1393) در مقاله ی خود با عنوان تحلیلی بر توزیع جمعی و دسترسی به خدمات شهری در شهر مرند مبتنی رویکرد عدال محور مطرح میکنند که پراکنش جمعی در نواحی شهری به صورت متناسبی صورت گرفته است . همچنین نتایج ارزیابی توزیع خدمات شهری در نواحی شهری نشانگر آن است که ناحیه 5 شهری کمترین بهره را از خدمات شهری و ناحیه 3 بیشترین بهره را دارد.

-       توکلی نیا ، جمیله و همکاران (1394) در پژوهش تحلیلی بر پراکنش جمعیت و توزیع خدمات شهری بر پایۀ عدالت فضایی بر اساس یافته های پژوهش، خدمات در برخی شاخص ها مانند فرهنگی، مهدکودک، آتش نشانی و... به صورت متعادل در نواحی شهری توزیع  نشده است. همچنین بر اساس ضریب همبستگی پیرسون، بین تراکم جمعیت و توزیع خدمات (0.161)رابطۀ معناداری وجود ندارد. یعنی توزیع خدمات مطابق با نیازهای جمعیتی نبوده است، بلکه ویژگی های اجتماعی اقتصادی ساکنان نواحی در پراکنش و توزیع  خدمات مؤثر بوده اند. بررسی ضریب همبستگی پیرسون میان پراکندگی جمعیت و توزیع خدمات (0.151)در نواحی شهر اردبیل نبود رابطۀ معنادار را بین این دو متغیر نشان می دهد.

-       سرور و همکاران (1397) در مقاله ای با عنوان ارزیابی و تحلیل فضایی پراکنش جمعیت و خدمات در نواحی شهر تبریز پس از بیان مبانی نظری و دیدگاه های مختلف در موضوع پژوهش در بخش نتایج آورده اند که نتایج بدست آمده از مدل آنتروپی نشان دهنده توزیع و پراکنش موزون جمعیت در نواحی شهری تبریز میباشد. اما نتایج ارزیابی توزیع خدمات شهری در مناطق شهری نشانگر آن است که نواحی مناطق ۹ و ۱۰ تبریز دارای کمترین برخورداری و ناحیه یک منطقه ٢ و ٣ دارای بیشترین برخورداری از خدمات شهری هستند. همچنین نتیجه ارزیابی همبستگی بین رتبه جمعیت و تأثیر آن در برخورداری از خدمات شهری با استفاده از مدل اسپیرمن در حدود (۰.۴۹۹۱) بوده که نشان از وجود همبستگی بین رتبه جمعیت و دسترسی به خدمات شهری دارد.

-       اسدی و میمری (1398) در مقاله ای با عنوان تحلیلی بر توزیع فضایی خدمات شهری با محوریت عدالت اجتماعی و تاکید بر رضایت شهروندان پس از بیان دیدگاه ها و مبانی نظری در بخش نتایج به این نتایج رسیده اند که شاخص های توزیع خدمات شهری حاکی از توزیع مطلوب خدمات شهری در محلات دانشجو، شریف، تربیت، فرهنگ و بخشهایی از آزادشهر و فارغ التحصیلان میباشد. و محلات زیباشهر، شهیدرضوی و بخشهایی از فارغالتحصیلان و آزادشهر به لحاظ توزیع خدمات شهری از وضعیت نامطلوبی برخوردار میباشند. همچنین بر اساس آزمون خودهمبستگی فضایی، الگوی شاخصها در محدوده مورد مطالعه دارای خود همبستگی فضایی و داری الگوی خوشهای میباشد. تحلیل الگوی توزیع خدمات شهری در منطقه 11 شهر مشهد با استفاده از آماره عمومی جی نشان میدهد که توزیع خدمات شهری در محدوده مورد مطالعه از الگوی خوشهای با تمرکز بالا برخوردار است. بر اساس اصل تجزیه و تحلیل رابطه خاکستری محلات دانشجو، آزادشهر، فرهنگ و شریف دارای سطوح بالای برخورداری از عدالت مشخص t اجتماعی میباشند و سایر محلات به ترتیب در رتبههای بعدی قرار دارند. در ادامه نتیجه آزمون میکند که محلات دانشجو، شریف، فرهنگ، تربیت و آزادشهر به ترتیب بیشترین رضایت را از توزیع خدمات شهری داشته و محله زیباشهر کمترین رضایت را از توزیع خدمات شهری دارد. نتایج تمامی مدلهای استفاده شده در مقاله دارای همخوانی و مطابقت بالایی میباشند.

-       دانالو و مجتبی زاده خانقاهی (1399) در مقاله ای با عنوان تحلیل فضایی توزیع خدمات شهری با رویکرد عدالت اجتماعی(مطالعه موردی: منطقه11 شهر تهران) به این نتایج رسیده اند که  توزیع خدمات شهری در سطح نواحی منطقه ۱۱ شهر تهران به صورت نامتعادل است. به گونه ای که از نظر دارا بودن شاخصهای خدمات شهری ناحیه دو با ضریب امتیاز ۲۳/۲ در رتبه اول تاحیه سوم با ضریب امتیازی ۲۲/۶۷ ، ناحیه یک با ضریب امتیاز ۲۲/۳۵ و در نهایت ناحیه چهارم با ضریب امتیاز ۲۲/۱۵ به ترتیب دارای بیشترین و کمترین رتبه خدمات شهری از مجموع شاخصها را دارا می باشد. این نتایج بیانگر عدم عدالت اجتماعی در توزیع خدمات شهری در منطقه ۱۱ شهر تهران میباشد.

-       اخگری و همکاران (1401) در مقاله ای با عنوان تحلیلی بر عدالت فضایی در توزیع خدمات؛ با تاکید بر مدیریت شهري (محلات منطقه 4 زاهدان) در بخش نتایج عنوان می دارند که یافته های حاصل از پرسشنامه رضایت شهروندان در توزیع خدمات نشان دهنده نارضایتی شهروندان از نحوه توزیع خدمات است. به طوری که محلات آزادی و کلاته کامبوزیا به ترتیب دارای بیشترین و کمترین میزان رضایت را از نحوه توزیع خدمات بودند. علت این امر را می توان در عدم تعریف مشخص کاربریهای محله ای در نظام مدیریت شهری، عدم تسهیلات زیر ساختی خدماتی دانست که از مهمترین جنبه هایی است که نابرابری را در سطح محلات را شدیدتر نموده است. از آنجایی که مدیریت شهری عامل اصلی توزیع خدمات در سطح محلات است، می تواند با آگاهی از نحوه توزیع خدمات در سطح محلات و رضایت شهروندان از نحوه توزیع خدمات نقش بهتری را در توزیع خدمات داشته باشد.

-       قنبری و همکاران (1402) در مقاله ای با عنوان تحلیل عدالت فضایی در برخورداری از تسهیلات شهری با استفاده از مدل های کمی فضایی و خود همبستگی موران در بخش یافته ها و نتایج بیان میدارند که مناطقی که از نظر برخورداری در سطح بسیار خوب قرار داشتند شامل منطقه (۱) و (۳) مناطقی با برخورداری نسبتا خوب شامل مناطق ،(۸) ۲ (۹) ۱۳ ۵ ۶ و (۱۰) و مناطقی با برخورداری ضعیف شامل مناطق (۲) ۱۵) ۴ و (۱۲) میباشند و برای پراکنش مکانی خدمات و تسهیلات مناطق پانزده گانه شهر اصفهان از الگوی خود همبستگی موران استفاده شد. در حالی که نتایج براساس این الگو نشان داد که میزان ضریب موران برای مراکز خدمات درمانی و بهداشتی عدد ۰/۰۳۴۴۹۲ درصد را نشان داد اما برای مراکز خدماتی میزان این نوع شاخص عدد ۰/۲۹۴۲۲۷ درصد بدست آمد و الگوی پراکنش آن به حالت خوشهای توزیع شد میزان ضریب موران برای مراکز تجاری و اقتصادی برابر عدد ۰/۰۳۲۵۵۱ درصد بوده است و الگوی پراکنش خود همبستگی مکانی این نوع خدمات به صورت تصادفی توزیع یافته است و میزان ضریب موران آن ۰/۰۳۲۵۵۱ درصد بدست آمد و الگوی پراکنش خود همبستگی مراکز حمل و نقل که به صورت خوشه ای در مناطق پانزده گانه شهر اصفهان توزیع شده و ضریب موران آن عدد ۰/۲۲۵۵۱ درصد را نشان داد.

در مقالات و پژوهش های خارجی مسله توزیع خدمات و کاربری های شهری مورد بررسی قرار گرفته است که از آن میان میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

-       گرر (2002) در پژوهش خود با عنوان عدالت در توزیع فضایی خدمات شهر بیان میکند که او به دنبال دستیابی به فرایند و مدلی است که با وضع استانداردهای پیشرفته و نظارت دائم بر آن، بتوان توزیع عادلانه خدمات شهری را تضمین کرد. گرر راه تحقق این فرایند را همفکری چهارطرف نمایندگان منتخب مردم، بروکراسی شهر، هیئت اجرایی شهر و استفاده کنندگان از خدمات در توسعه این استانداردها می داند. او عدالت را از دو دیدگاه لیبرال و سنتی استخراج، و توزیع خدمات را در دو نظرگاه اقتصادی و سیاسی بررسی کرده است.

-       مارتینز (2009)در پژوهش خود با عنوان کاربرد GIS و شاخص های آن برای نمایش ناعدالتی های شهری در روزاریو آرژانتین نابرابری های فضایی درون شهری را بررسی کرده و این نابرابری ها را با دیگر نابرابری های مشابه، مثل محرومیت های اجتماعی، درآمدی و جنسیتی مقایسه کرده است سپس دو موضوع سنجش کیفی زندگی در محیط فیزیکی )تراکم و مشکلات مسکن( و محیط اجتماعی - اقتصادی )سواد، کار و بهداشت (، توزیع فرصت ها و دسترسی به زیرساخت های فیزیکی )آب و فاضلاب( و زیرساخت های اجتماعی )مدرسه، درمانگاه و مراکز کار( را در نمونه موردی خود با استفاده از نرم افزار GIS تحلیل و مناطق برخوردار و محروم را شناسایی کرده است .

-       شماعی ، علی و همکاران (2019) در مقاله ای با عنوان ارزیابی عدالت فضایی در مناطق شهری مطالعه موردی: مناطق کواترنر شهریاردر بهش نتایج بیان میدارند که یافته‌ها و نتایج به‌دست‌آمده از طریق مدل تاپسیس حاکی از آن است که منطقه یک شهر شهریار بالاترین رتبه را در شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست‌محیطی دارد. اما منطقه 3 شرایط اقتصادی و فیزیکی نامساعدی داشت و منطقه 2 شرایط محیطی نامساعدی داشت. با ادغام مدل‌های تاپسیس و فازی، نشان داده شد که مناطق 1 و 2 به عنوان مناطق ممتاز و مناطق 3 و 4 به ترتیب به عنوان مناطق نیمه ممتاز و غیرممتاز تعیین شدند. همچنین، روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) نشان داد که مناطق 1 و 4 دارای شرایط بهتر و مناطق 3 و 2 به ترتیب در سطوح پایین تر قرار دارند. در نهایت پس از ترکیب نتایج مدل های فازی و AHP، نقشه نهایی طراحی شد. نشان داد که مناطق 1 و 4 مناطق ممتاز هستند. مناطق 3 و 4 به ترتیب مناطق نیمه برخوردار و کم برخوردار شهرستان شهریار بودند. به طور کلی، نتایج این پژوهش نشان داد که توسعه کالبدی- فضایی شهر شهریار نامتوازن بوده و شرایط شهر عدالت محور را ندارد.

-       حسینی ، علی و همکاران (2021) در مقاله ای با عنوان تحلیل فضایی (نا)برابری امکانات شهری شهر تهران: ادغام دسترسی فضایی در بخش نتایج پس از طرح مباحث مبانی نظری بیان میدارند که نتایج این پژوهش با استفاده از روشهای آمار مکانی و منطق فازی نشان داد که پیشرانه های شهر تهران به سه صورت خوشهای تصادفی و پراکنده توزیع میشوند. بیمارستانها ایستگاه های پلیس خطوط مترو دولتهای محلی و پمپ بنزینها به صورت خوشه ای هستند. ایستگاه های آتش نشانی هلال احمر مراکز غذایی و عمده فروشی خدمات پزشکی قیمت مسکن پایانه های اتوبوس و هتلها به صورت تصادفی می.باشد. خدمات آمبولانس و باشگاههای ورزشی پراکنده .هستند این شیوههای توزیع باعث تفاوت معنادار در استفاده از خدمات ارائه شده توسط ساکنان مناطق مختلف و ایجاد فرصت های نابرابر برای شهروندان در استفاده از امکانات شده .است مناطق محروم نشان دهنده این واقعیت است که جمعیت شهری سریعتر از زیر ساختهای لازمی که می تواند توسط مدیریت شهری ایجاد شود در حال رشد .است مناطق کمتر توسعه یافته و توسعه نیافته بیشتر در جنوب و جنوب شرق شهر تهران مناطق متوسط و نسبتاً توسعه یافته در مرکز و غرب شهر و مناطق توسعه یافته در شمال شهر قرار دارند. یافته های این صدد ارائه معیارهای اصلی و نتایج به منظور ارزیابی منطقی وضعیت موجود شهر برای حل مشکلات به مدیران و برنامه ریزان شهری و همچنین سیاست گذاری و استراتژی برنامه ریزی برای برنامه های توسعه شهری برای دستیابی به شهری است.

جمع بندی پیشینه پژوهش

واکاوی در زمینه پیشینه های مطرح شده بیانگر وجوه افتراق و نیز تشابهاتی در این پژوهش و آنهاست. از یک سو از جمله موارد تشابه میتوان به عناوین نزدیک به هم اشاره کرد که تقریبا در تمام موارد مورد اشاره در فوق مساله عدالت توزیعی در خدمات شهری به عنوان چارچوب اصلی پژوهش در نظر گرفته شده است اما تفاوت هایی نیز در زمینه پژوهش حاضر با موارد قبل می توان بیان داشت از جمله در زمینه داده های به کارگیری شده که در این پژوهش مبتنی بر داده های عینی بوده است همچنین در زمینه شیوه و روند پژوهش که سعی بر استفاده از روش های کمی و استفاده از قابلیت های سیستم اطلاعات جغرافیایی بوده است نیز از دیگر وجوه افتراق پژوهش حاضر با موارد قبلی است.

چارچوب نظری پژوهش:

گالور بیان میکند که نابرابری فضایی نه تنها نتیجه رشد اقتصادی است بلکه نقش مهمی در تعیین الگوی رشد ایفا میکند نابرابری فضایی یکی از جنبه های مهم توسعه جوامع شهری است. (Rabbani et al., 2010:268).  مفهوم عدالت از کلمه عدل به معتي "نهادن هر چیزی در جای خودش است". یا حد متوسط میان افراط" و"تفريط " در هریک از قوی است. ولی عدالت به معنی دادگری و انصاف داشتن و عدالت اجتماعی به مفهوم عدالتی است که همه ی افراد جامعه از آن برخوردار باشند ( معین ا۱۳۷: ۴۴۸۱). مفهوم عدالت اجتماعی حداقل از زمان ارسطو به دلیل ضرروت سازمان های اجتماعی و به عنوان موضوع و دستورالعمل آنها مطرح بوده است. حال چنانچه جهت گیری عدالت از طبقات اجتماعی به سمت فضای جغرافیایی سوق یابد مفهوم عدالت فضایی اهمیت می یابد (مرصوصی، ۱۳۸۳ :۳۰). فضا در جغرافيا مفهوم فضای قابل زیست یا اکومن را شامل می شود. جایی که مقتضيات طبیعی، امکان سازمان بندی اجتماعی را فراهم می کند (دلفوس ۱۳۷۴: 8). محققان مفهوم و ابعاد عدالت فضایی را به علوم اجتماعی نسبت داده اند. برای برخی عدالت فضایی، فقط دسترسی مساوی به تسهیلات عمومی اساسی در یک فاصله معین مانتد دسترسی به مدرسه، امکانات بهداشتی با فعالیت های فرهنگی و غیره است. مفهوم عمومی عدالت فضایی این است که بایستی با تمام ساکنان در هر جایی که زندگی می کنند، به طور مساوی رفتار شود (kunzman ,1998 : 101) در برخی از تحقیقات عدالت فضایی می تواند معنای وسیع تری داشته باشد. برای مثال به افراد مناطق مختلف، فرصت های کاری همسان پیشنهاد شده باشد، در مفهوم برنامه ریزی تسهیلات عمومی، عدالت فضایی، به معنی جدایی یا مجاورت فضایی به تسهیلات عمومی در بین ساکنین است (Tsou et al,2005:425) هدف اصلی برنامه ریزی "عدالت فضایی است( الیپست و دیگران، ۱۳۸۱: 53)۔ از نظر جغرافیایی نمی توان ساخت های اجتماعی را از ساخت های فضایی جدا کرد. در مباحت جغرافیایی بر تولید فضا و نحوه ى توزیع آن تکیه می شود. زیرا نظریه ی مربوط به فضا و جامعه افق های تازه ای را در مباحث گشوده که تا سال ۱۹۸۰ در تاریخ علم جغرافيا سابقه نداشته است (خوش رویی، 1385: ۱۴). این نگاه به عدالت اجتماعی در شهر منجر به رشد دیدگاه های از قبیل مکتب جغرافیای ساختاری در شهرها شده که بیشتر بر شناخت عمیق نابرابری های اجتماعی - اقتصادی در شهرها تاکید می کند که در نتیجه ی آن تخصیص فضایی منابع محدود در شهرها به وجود آمده است (شکویی، ۱۳۷۹: ۷). به طور کلی رابطه ی تنگاتنگی بین عدالت فضای شهری و وجود تسهیلات عمومی شهری وجود دارد. زیرساخت ها و تسهیلات شهری اساس توسعه شهری هستند و بدون وجود زیرساخت های شهری توسعه ای اتفاق نخواهد افتاد. (عزیزی، ۱۳۸۱: ۳۹) تحقق عدالت فضایی منوط به وجود تسهیلات شهری و توزیع عادلانه ی آنها در فضای شهری و دسترسی آسان شهروندان به آن می باشد. 

پایه های اصلی نظریه عدالت فضایی را اسمیت در سال ۱۹۷۷ پی ریزی کرد، که شامل نظریه مکانی نئوکلاسیک بر پایه نظام توزيع سلسله مراتبی خدمات در فضا مبتنی بر نظریه های مکان مرکزی و بعدها «نظريه رفاه فضایی» (۱۹۹۴) میشود. در نظریه رفاه فضایی، در مقایسه با نظریه نئوکلاسیک، چارچوب نظری واقعی تری عرضه می شود. با این شرح که برخلاف ادعای نئوکلاسیک ها، بر این اساس که منطق بازار از طریق ایجاد مکان های مرکزی خودبه خود منجر به توزیع و دسترسی برابر فضایی به خدمات رفاهی می شود، سیستم بی قاعده بازار آزاد منجر به بیشینه سازی رفاه نخواهد شد؛ بلکه منتهی به نابرابری های فضایی، اقتصادی و اجتماعی می شود. بنا بر این دخالت دولت ها در بازار ناکامل به منظور کمک به افزایش رفاه همه افراد جامعه ضروری است. طبق دیدگاه لگراند ، عدالت فضایی به این معنی است که همه اعضای یک جامعه، فارغ از مکان زندگیشان، باید دسته ای از انتخاب های مشابه داشته باشند. هی مفهوم عدالت را با توزیع جغرافیایی و دسترسی در فضا مرتبط می کند. در عدالت فضایی، که راه حلی برای بسط تفکر عدالت به موضوعات فضایی است، به میزان خدمات و تسهیلاتی اشاره می شود که در شیوه ای برابر در نواحی مختلف و متناظر با اختلاف فضایی نیاز به آن خدمات توزیع می شوند. مقصود کلی از عدالت فضایی این است که باید با همه ساکنان، فارغ از مکان زندگی، برخورد برابر داشت. این ایده به لحاظ نظری حالت توسعه یافته عدالت اجتماعی است ؛ به این معنا که عدالت فضایی از تلفیق عدالت اجتماعی و عدالت توزیعی پدیدار شده است. ویکو و کراپتون، با استنباط از نظریه عدالت اجتماعی رالز، با عنوان «مبنایی کلی برای تخصیص عادلانه تسهیلات پایه شهری»، پیشنهاد می کنند که تعیین مدل مناسبی از عدالت باید دربرگیرنده توجه به سه اصل پایه باشد: ۱) به رسمیت شناختن فرصت های برابر برای همگان با عنوان نقطه شروع، ۲) تشویق به انحراف از این نقطه، در صورتی که این انحرافات منفعتی برای محروم ترین افراد داشته باشد، ۳) ایجاد آستانه کمینه در توزیع و دسترسی به خدمات، به طوری که کیفیت و کمیت پایین تر از آن نباشد. در برنامه ریزی تسهیلات پایه شهری نیز، عدالت فضایی به معنی پخشایش، توزیع فضایی یا تأمین فضایی برابر تسهیلات پایه شهری میان شهروندان است (نوری و ندایی ، 1394 : 108)

دسترسی به امکانات شهری و عدالت اجتماعی

 در سال ۱۳۳۵ تفکر برون زای شهرسازان برای تشویق جامعه به دگرگونی الگوهای رفتاری مبنای مسائلی تازه گردید. از جمله این دگرگونی ها، توزیع نامناسب و ناعادلانه تأسیسات و تجهیزات شهری لازم با توجه به تفکیک فضاهای شهر بر مبنای درآمد خانوار بود که باعث گسترش دامنه تمایزات اجتماعی و تفاوت های کالبدی- فضایی گشت «پدیده شمال شهر - جنوب شهر» (197 :2003 ,Habibi). از آنجا که پایداری شهری گونه ای از توسعه پایدار است که محيطها و فضاهای شهری را در بر می گیرد، این مقوله زمانی تحقق خواهد یافت که اصول و رهیافت های توسعه پایدار به عنوان اصلی در مطالعات توسعه شهرها به کار گرفته شود (9 :2000 ,  drakakis& smith ).

به عبارت دیگر، در توزیع بهینه خدمات و امکانات باید نفع همه اقشار و گروه های اجتماعی جامعه در نظر گرفته شود تا عدالت اجتماعی و فضایی تحقق یابد (68 :2010 ,.Zakeryan et al). بنابراین عدالت فضایی در شهرها بدان معناست که مکان زندگی هر فرد -حاصل از تقسیم کار اجتماعی - وی را از استحقاق اجتماعی محروم نکند. نابرابری های فضایی، تنها هنگامی موجه است که بهبود حیات همگانی را در پی داشته باشد (28 :2002 ,Atharei). دیوید هاروی عدالت اجتماعی و فضایی در شهرها را تخصيص عادلانه منابع و امکانات شهری می داند. به گونه ای که باید حداقل شکاف و اعتراض را نسبت به حقوق خود افراد به وجود آورد و نیازهای جمعیتی آنها را در ابعاد مختلف برآورده کند (98 :2000 ,Harvey).

مواد و روش پژوهش:

پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی و با تاکید بر داده های عینی به منظور بررسی وضعیت تناسب توزیع کاربری ها با جمعیت هدف متناظر انجام شده است. ابزار سنجش در این پژوهش استفاده از داده های عینی و نتایج سرشماری در مناطق مختلف شهر قم در سال های1385 و 1395 تا 1400 بوده است.در این زمینه این پژوهش در گام اول با استفاده از داده های مرکز آمار ایران و نیز داده های آماری شهرداری قم نسبت به جمع آوری داده های جمعیتی شهر قم به تفکیک مناطق مختلف شهر اقدام شده است در این زمینه داده های مربوط به گروه های سنی جمعیت محصلان شامل دانش اموزان مقاطع ابتدایی ، متوسطه اول و دوم ، جمعیت زنان در سن باروری 15-65 سال و نیز جمعیت کهنسال بالای 65 سال اقدام شده است. همچنین در این مرحله نرخ رشد جمعیت بین بازه سال های 1385 تا 1395 و تراکم جمعیت نیز محاسبه شده است  سپس به منظور سنجش وضعیت توزیع جمعیت در مناطق 8 گانه شهر قم از فرمول آنتروپی شانون استفاده شده است. و نیز با استفاده های داده های مربوط به وسعت کاربری های متناظر با جمعیت های هدف (مدارس برای دانش آموزان ، بیمارستان و کاربریهای بهداشتی برای زنان و پاک و فضای سبز برای سالمندان) نسبت به محاسبه سرانه این کاربری ها در هر یک از مناطق 8 گانه شهر قم اقدام شده است. و در نهایت با داشتن داده های مربوط به سرانه کاربری های آموزشی ، بهداشتی و فراغتی و نیز تراکم جمعیت های هدف ، با ایجاد یک تناسب در نرم افزار GIS و بخش Raster calculator اقدام به مشخص کردن کمبود ها شده و بیان عدم توزیع متناسب کاربریها با نیاز جمعیت های هدف شده است و در نهایت پیشنهاداتی در این زمینه ارائه شده است .

محدوده مورد مطالعه:

شهر قم با 11238 كيلومتر مربع، 68 صدم درصد از كل مساحت ايران را تشكيل داده است . این شهر به دلیل قرار گیری در عرض های متوسط بایست دارای آب و هوای معتدل می بود ، اما مجاوت این شهر با مناطق خشک و نیمه خشک کویر مرکزی منجر به آن شده است که این شهر چهره خشک و بیابانی مطابق شهر های کویری به بگیرد. میانگین بارش شهر کمتر از 255 میلی متر بوده و میانگین درجه حرارت شهر در طول سال 35 درجه می باشد . موقعيت ارتباطي شهر به علت قرارگيري در مركز فلات مركزي ايران، از گذشته تاكنون محل تلاقي و عبور جاده هاي سراسر كشور بوده است؛ بطوري كه عوامل فوق باعث شده تا اين شهر به عنوان چهارمين شهر مهاجرپذير ايران مطرح باشد( سازمان مسکن وشهرسازی قم 1397: 220 و 221). جمعيت شهر قم بنابر آخرين سرشماري ها در سال 1395، 1201158 بوده است ،  (طرح جامع استان قم، 1395: 29 ). در جدول زیر مشخصات جمعیتی مناطق مختلف شهر قم امده است:

جدول(1) مشخصات جمعیتی مناطق هشت گانه شهر قم-1395

ردیف	شرح	جمعیت	مرد	زن	خانوار
1	شهر قم	1201158	609541	591617	356976
2	قم 1	192060	97496	94564	60716
3	قم 2	189708	97382	92326	54185
4	قم 3	171363	86918	84445	52494
5	قم 4	192755	96495	96260	57392
6	قم 5	78401	40470	37931	21946
7	قم 6	213356	108698	104658	61578
8	قم 7	41625	21733	19892	12743
9	قم 8	121890	60349	61541	35922

منبع ، سازمان برنامه و بودجه : 1395

شکل(1): موقعیت و مناطق شهر مقدس قم

 

بحث و یافته های پژوهش:

یافته های پژوهش:

به عنوان اولین گام ، در جهت دست یابی به رابطه میان جمعیت و توزیع خدمات بهداشتی و درمانی ، تفریحی و فراغتی و آموزشی ، اقدام به بررسی ویژگی های جمعیتی مناطق مختلف شهر قم در خلال سال های 85 تا 95 شده است که نتایج ان در جدول زیر آمده است :

جدول (2) ویژگی های جمعیتی مناطق هشت گانه مادر شهر قم-1385-1395

ردیف	منطقه	جمعیت 85	جمعیت 95	نرخ رشد	وسعت	تراکم 85	تراکم 95
1	منطقه 1	182040	192060	0.54	14557101	0.013	0.013
2	منطقه 2	165913	189708	1.35	12787689	0.013	0.015
3	منطقه 3	175386	171363	0.23-	29165795	0.006	0.006
4	منطقه 4	139582	192755	3.28	26782100	0.005	0.007
5	منطقه 5	54934	78401	3.62	12290130	0.004	0.006
6	منطقه 6	184709	213356	1.45	10759220	0.017	0.020
7	منطقه 7	52101	41625	2.22-	4567478	0.011	0.009
8	منطقه 8	9381	121890	29.23	20163962	0.000	0.006
9	شهر قم	946046	1201158	2.42	131073475	0.007	0.009

منبع ، شهرداری قم :1398 (محاسبات نگارنده : 1402)

همانگونه که در جدول فوق قابل مشاهده می باشد ، از میان مناطق هشت گانه در شهر قم و در سال 1385 ، بیشترین میزان جمعیت مربوط به منطقه 6 با میزان 184709 نفر بوده است که این میزان در سال 1395 متعلق به منطقه همان منطقه با مقدار 213356 نفر می باشد . در زمینه نرخ رشد جمعیت نیز در یک بازه 10 ساله از سال 1385 تا 1395 بیشترین میزان نرخ رشد جمعیت متعلق به منطقه 8 شهر قم با مقدار 29.23 درصد می باشد (علت این امر تکمیل پروژه مسکن مهر پردیسان در منطقه هشت و مهاجرت گسترده مردم به این منطقه بوده است). همچنین در زمینه نرخ رشد با توجه به داده های جدول 1 مشاهده می گردد که کمترین میزان نرخ رشد متعلق به مناطق 7 و 3 می باشد که با نرخ رشد منفی همراه بوده است . در زمینه تراکم نیز با توجه به مندرجات جدول فوق در حد فاصل سال های 85 تا 95 جمعیت در مناطق شر قم به جز مناطق 1 و 3 متراکم تر شده است.

در گام دوم به منظور تحلیل ویژگی های توزیع فضایی جمعیت در مناطق 8 گانه شهر قم از ضریب آنتروپی نسبی استفاده شده است. این مدل معیاری برای سنجش یکنواخت بودن متغیرهای تحت نظر مثل توزیع جمعی در مناطق یك شهر است . به این ترتیب که با کاربرد این مدل می توان به میزان تعادل فضایی استقرار جمعی در سطح شبک شهری، منطقه ای یا ملی پی برد (Fanni, 2003: 79) مطابق اصل تئوریك مدل، وقتی آنتروپی نسبی به طرف عدد یك و بالاتر از آن میل کند، نشان وجود تعادل و توازن فضایی جمعی در مناطق شهری است و کمتر از عدد یك عکس این حال را نشان می دهد. در این زمینه فرمول بدين صورت است:

 

 

در اين فرمول:

=H مجموع فراواني لگاريتم نپري فراواني=Pi فراواني =LnPi لگاريتم نپري فراواني=K تعداد طبقات =Gميزان آنتروپي است. علاوه بر اين از اين مدل مي توان به ميزان تعادل فضايي استقرار جمعيت و تعداد شهرها در سطح شبكه شهري، استاني، منطقه اي و ملي پي برد(حکمت نیا و موسوی ، 1385 : 189) بر اساس مطالب فوق نتایج حاصل از این مدل در جدول 2 آمده است:

جدول (3) توزع فضایی جمعیت در مناطق شهر قم

ردیف	منطقه	85			95
		pi	Ln	Pi*Ln	pi	Ln	Pi*Ln
1	منطقه 1	0.192422	-1.64806	-0.3171	0.159896	-1.83323	-0.293
2	منطقه 2	0.175375	-1.74083	-0.3053	0.157938	-1.84556	-0.291
3	منطقه 3	0.185388	-1.6853	-0.3124	0.142665	-1.94726	-0.278
4	منطقه 4	0.147543	-1.91364	-0.2823	0.160474	-1.82962	-0.294
5	منطقه 5	0.058067	-2.84616	-0.1653	0.065271	-2.7292	-0.178
6	منطقه 6	0.195243	-1.63351	-0.3189	0.177625	-1.72808	-0.307
7	منطقه 7	0.055072	-2.89911	-0.1597	0.034654	-3.36234	-0.117
8	منطقه 8	0.009916	-4.6136	-0.0457	0.101477	-2.28792	-0.232
9	جمع	1	18.98-	1.91-	1	17.56-	1.99-
10	G	0.917			0.957

منبع ، محاسبات نگارنده : 1402

با توجه به خروجی جدول 2 مشاهده میگردد مقدار شاخص G در حد فاصل سال های 1385 تا 1395 از مقدار 0.917 به مقدار 0.957 افزایش یافته است این در حالی است که با توجه به مفروضات مدل ، هر چه مقدار G به عدد 1 نزدیک باشد بیانگر توزیع همگون و یکنواخت متغیر در سطح فضایی است . بنابر این با توجه به این مطلب مشاهده میگردد که میزان تمرکز جمعیت در شهر قم در حد فاصل یک دهه به توزیع همگون و یکنواخت نزدیک تر شده است چراکه شاخص G میل به 1 (حدمعیار ) دارد.

گام بعدی در جهت بیان وضعیت توزیع خدمات بهداشتی ، تفریحی و آموزشی با توجه به متغیر جمعیت بیان سرانه های بهداشتی ، اموزشی و تفریحی و فراغتی در سطح مناطق شهر قم می باشد بر این اساس در جدول زیر مشخصات مساحت کاربری های مذکور به همراه سرانه آنها درج شده است.

جدول (4) جمعیت وسعت کاربری های بهداشتی ، فراغتی و آموزشی

ردیف	منطقه	جمعیت 85	جمعیت 95	1385			1395
				بهداشتی	آموزشی	فراغتی	بهداشتی	آموزشی	فراغتی
1	منطقه 1	182040	192060	50331	130733	800576	50156	88360	238733
2	منطقه 2	165913	189708	10325	83747	2252217	11147	104538	71741
3	منطقه 3	175386	171363	168088	157638	369610	140680	135451	607169
4	منطقه 4	139582	192755	38982	179895	2794059	48818	144583	1555611
5	منطقه 5	54934	78401	15250	58177	541603	41410	93914	47672
6	منطقه 6	184709	213356	16659	96013	134115	7485	106833	44206
7	منطقه 7	52101	41625	75151	64049	49263	44298	58660	53723
8	منطقه 8	9381	121890	0	0	876350	4648	37484	334682
9	شهر قم	946046	1201158	374786	770252	7817793	348642	769823	2953537

منبع ، شهرداری قم ، 1385 و 1395

جدول (5) سرانه های کاربری های بهداشتی ، فراغتی و آموزشی

ردیف	منطقه	1385			1395
		بهداشتی	آموزشی	فراغتی1	بهداشتی	آموزشی	فراغتی
1	منطقه 1	0.276	0.718	4.398	0.261	0.460	1.243
2	منطقه 2	0.062	0.505	13.575	0.059	0.551	0.378
3	منطقه 3	0.958	0.899	2.107	0.821	0.790	3.543
4	منطقه 4	0.279	1.289	20.017	0.253	0.750	8.070
5	منطقه 5	0.278	1.059	9.859	0.528	1.198	0.608
6	منطقه 6	0.090	0.520	0.726	0.035	0.501	0.207
7	منطقه 7	1.442	1.229	0.946	1.064	1.409	1.291
8	منطقه 82*	0.000	0.000	0.000	0.038	0.308	2.746
9	شهر قم	3.38659	6.2187	51.628	3.05973	5.967	18.0864

منبع ، شهرداری قم ، 1385 و 1395

در زمینه سرانه های شهری در سه بخش فراغتی ، آموزشی و بهداشتی همانگونه که در جدول 4 قابل مشاهده می باشد ، میزان سرانه ها در بیشتر مناطق روند کاهشی داشته است و به جز مواردی در برخی از مناطق ، در بیشتر مناطق شهر قم نیز این مطلب صادق است . در یک جمع بندی در شهر قم ، سرانه بهداشتی در سال 1385 ، 3.4 متر به ازای هر نفر بوده است که این مقدار در سال 1395 ، به مقدار 3.05 کاهش یافته است همچنین در زمینه سرانه آموزشی نیز این روند صادق است به صورتی که میزان سرانه آموزشی در سال 1385 در شهر قم 6.2 متر بوده است که این میزان در سال 1395 به 5.9 متر کاهش یافته است . در زمینه شاخص فراغتی علی رغم این که کاربری هایی نظیر باغات درون شهر نیز به شاخص فضای سبز افزوده شده است ، لکن کاهش قابل توجه است به صورتی که سرانه این کاربری از مقدار 51 متر در سال 1385 به مقدار 18 متر کاهش یافته است.با توجه به این مطلب که این پژوهش سعی دارد گروه های مشخصی از جمعیت در شهر قم را مورد بررسی و تحلیل قرار دهد ، پس از محاسبه سرانه های کاربری های آموزشی و بهداشتی و فراغتی اقدام به محاسبه نرخ جمعیت محصلان ، نرخ باروری عمومی و نرخ سالمندی و نسبت پیری جمعیت  از طرق فرمول های زیر شده است :

نرخ محصلان³** : 

 

نرخ باروی عمومی :

 

نرخ پیری و نسبت سالمندی جمعیت:  

حاصل محاسبات فوق در جدول 5 آمده است :

جدول (6) محاسبه شاخص های باروری ، محصلان و سالخوردگی جمعیت

ردیف	مناطق	1385				1385
		سالمندی	پیری	باروری	محصلان	سالمندی	پیری	باروری	محصلان
1	منطقه 1	10.48	10.48	10.48	10.48	26.81	8.90	38.88	21.88
2	منطقه 2	6.97	6.97	6.97	6.97	14.00	5.74	50.18	24.04
3	منطقه 3	9.35	9.35	9.35	9.35	27.09	8.65	38.09	21.03
4	منطقه 4	6.11	6.11	6.11	6.11	17.34	5.78	38.80	22.34
5	منطقه 5	5.78	5.78	5.78	5.78	13.66	5.54	45.16	25.88
6	منطقه 6	9.17	9.17	9.17	9.17	18.30	7.33	47.65	23.57
7	منطقه 7	19.84	19.84	19.84	19.84	49.43	14.60	36.77	21.60
8	منطقه 8	1.31	1.31	1.31	1.31	3.15	1.62	59.89	24.32

منبع ، محاسبات نگارنده : 1402

بر اساس جدول 5 ، در زمینه شاخص سالخوردگی جمیت که مشخصا سالمندی مد نظر می باشد ، در تمام مناطق شهر قم این میزان از سال 1385 تا 1395 با افزایش مواجه بوده است این در حالی است که در زمینه شاخص نرخ باروری عمومی در سطح مناطق شهر قم ، در این بازه 10 ساله مقادیر روند کاهشی را نشان می دهد همچنین در زمینه شاخص محصلان و جمعیت مدرسه رو نیز روند جمعیت با کاهش مواجه است. لذا به طور کلی با رصد این سه طیف می توان بیان داشت که جمعیت قم به سمت سالمندی در حال حرکت می باشد. 

به منظور درک بهتر موضوع توزیع کاربری های متناسب با نیاز سه طیف جمعیت سالخوردگان ، زنان در سن باروری و محصلان ، در محیط GIS پس از وارد نمودن شاخص سرانه های فراغتی ، بهداشتی و آموزشی و نیز نرخ جمعیت سالخوردگان ، نرخ باروری و نیز نرخ محصلان اقدام به بررسی وضعیت نرخ های بیان شده با سطح کاربری متناظر پرداخته شده است . در این زمینه در محیط GIS پس از ورود مقادیر یاد شده هر یک از مولفه ها با تبدیل به لایه رستری متناظر در قسمت  RasterCalculatorاز طریق انجام یک تناسب وضعیت کمبود سرانه های متناظر با نرخ های بدست آمده ، مشخص شده است که در شکل های زیر این موضوع به نمایش درآمده است.

شکل(2) وضعیت نرخ جمعیت محصلان ، سرانه آموزشی و حد محرومیت در شهر قم

 

منبع ، نگارنده ، 1402

بر اساس شکل 2 نرخ جمعیت محصلان از نظر پراکندگی فضایی در مناطق 2 ، 6 و 5  و 8 بیشتر از سایر مناطق بوده است . این در حالی است که سرانه فضای آموزشی در مناطق 5 و 7 از سایر مناطق بیشتر است ، بر این اساس نسبت نرخ جمعیت محصلان به سرانه فضای آموزشی نماینگر این مطلب است که که مناطق 6 ، 1 و 2 دارای مازاد نرخ محصلان یا به عبارت دیگر کمبود سرانه آموزشی است . دراین قسمت ذکر این نکته لازم است که منطقه 5 علی رغم دارا بودن نرخ بالای جمعیت محصلان به دلیل تناسب سرانه آموزشی با این نرخ در خروجی نسبت این دو عامل (نرخ و سرانه ) در حد متوسط سلسله مراتب محرومیت قرار گرفته است و از طرف دیگر منطقه 1 علی رغم اینکه از نظر نرخ جمعیت محصلان در وضعیت متوسط قرار دارد ، لکن به دلیل پایین بودن سرانه فضای آموزشی در اولویت افزایش سرانه فضای اموزشی قرار گرفته است.

 شکل(3) وضعیت نرخ جمعیت سالخوردگان ، سرانه فراغت و حد محرومیت در شهر قم

 

منبع ، نگارنده ، 1402

در زمینه جمعیت سالخوردگان ، نرخ این طیف جمعیت در مناطق 3 ، 1 و 7 بیشتر از سایر مناطق شهر قم در سال 95 بوده است که بر اساس سنجش وضعیت سرانه کاربری متناظر با این طیف جمعیتی که یکی از آنها فضای فراغتی و تفریحی است ، شاهد درصد بالای این سرانه در مناطق 3 ، 4 و 8 در سال 95 هستم ، برآیند تناسب این دو شاخص (نرخ جمعیت سالخوردگان و سرانه فراغتی و تفریحی) بیانگر محرومیت نسبی مناطق 7 ، 2 و 6 می باشد. در این زمینه ذکر این نکته لازم است که مناطق 6 و 2 از نظر نرخ جمعیت سالخورده در رتبه های پایین قرار دارند لکن به دلیل کمبود سرانه فضا های فراغتی در نتیجه نسبت میان شاخص های نرخ و سرانه ، حائض اولویت های توسعه فضای فراغتی در شهر قم می باشند از سوی دیگر مناطق 3 و 1 علی رغم نرخ های بالای سالخوردگی جمعیت ، از نظر سرانه کاربری های فراغتی دارای رتبه های مناسب اند ، لذا در برآیند تناسب میان نرخ و سرانه جزء اولویت قرار نگرفته اند.

شکل(4) وضعیت نرخ باروری ، سرانه بهداشتی و حد محرومیت در شهر قم

 

منبع ، نگارنده ، 1402

در زمینه نرخ باروری به عنوان یکی دیگر از هدف های جمعیت این پژوهش ، بررسی نرخ باروری در شهر قم و در سال 1395 بیانگر آن است که نرخ باروری در مناطق 2 ، 6 و 5  و 8 بیش از سایر مناطق قم می باشد و این در حالی است که سرانه فضای بهداشتی و درمانی به عنوان کاربری متناطر با این طیف جمعیت نشان دهنده درصد بالای سرانه فضای بهداشتی و درمانی در مناطق 7 و 3  و 5 بوده است در این زمینه منطقه 5 در رتبه های میانی رو به بالا قرار گرفته است . با توجه به این وضعیت برآیند نسبت این دو شاخص (نرخ و سرانه) موید این مطلب است که مناطق 2 و 6  و 8 از بیشترین محرومیت در زمینه سرانه بهداشتی و درمانی نسبت به نرخ باروری برخوردارند . دراین زمینه نیز در منطقه 5 علی رغم بالا بودن نرخ باروری شاهد آن هستیم که سرانه فضای بهداشتی و درمانی نیز از وضعیت مناسبی برخوردار است لذا در برآیند نهایی در رده های اولویت دار نبوده و در مقابل منطقه 8 نیز علی رغم کمبود نرخ باروی با محرومیت و کمبود شدید سرانه بهداشتی مواجه بوده که این امر سبب شده در خروجی تناسب جزء مناطق دارای اولویت از منظر توسعه سرانه بهداشتی قرار گیرد.

بحث:

به عنوان تحلیل و مقایسه دستاورد های پژوهش حاضر گریزی به نتایج پژوهش های مشابه که در سال های گذشته نیز صورت پذیرفته است ، پرداخته می گردد . در این زمینه در پژوهش وارثی، قائد رحمتی و باستانی فر در سال 1386 ، توزیع جمعیت را به عنوان یک مولفه ای درنظر گرفته شده است که تحت تاثیر توزیع کاربری های شهری است به این مفهوم که توزیع کاربری های شهری در یک منطقه می تواند عاملی بر جذب جمعیت باشد. البته این امر بدیهی است لکن آنچه در این زمینه حائض توجه می باشد وجود مناطقی است که علی رغم محرومیت از نظر توزیع کاربری های شهری از جمعیت پذیری بالایی نیز برخوردار بوده و این امر تناقضی آشکار با دستاورد های پژوهش حاضر داشته است در این زمینه ضمن آنکه بایست به علت این امر پرداخته شود از سوی دیگر باید به زمینه های برقراری تعادل میان توزیع جمعیت و توزیع خدمات در مناطق شهری نیز پرداخته گردد. ضرابی و موسوی (1389) در پژوهش خود با در نظر گرفته شاخص های مختلف در مناطق مختلف شهر یزد ، نحوه توزیع آن را با جمعیت پراکنده در مناطق مختلف شهر یزد پرداخته است . این در حالی است که انچه به این نقطه ضعف در این پژوهش مورد نظر می باشد عدم توجه به نیازمندی هاست . در واقع در این پژوهش به صورت کلی ، سرانه ها یا کاربری های شهر در ارتباط با کل جمعیت مورد بررسی قرار گرفته است که دراین زمینه ضمن بیان این نکته که طیف های مختلف جمعیت نیازمندی های گوناگونی دارند ، بایست کاربری های شهری در ارتباط با نیازمندی جمعیت مورد بررسی قرار گیرد امری که در پژوهش حاضر به آن پرداخته شده و مورد توجه بوده است .حیدری، علیزاده و عیوض لو(1393) درمطالعه خود به بیان توزیع جمعیت در شهر و دسترسی مناطق مختلف شهر به کاربری های شهری پرداخته اند و دراین زمینه نسبت به مشخص نمودن مناطق برخوردار و غیر برخوردار از نظر توزیع کاربری های شهری پرداخته است امری که دراین پژوهش نیز این امر مورد توجه بوده است ، لکن مزیت این پژوهش توجه به طیف های مختلف مورد هدف از جمله جمعیت محصلان ، سالخوردگان و زنان در سن باروری است که متناسب با نیازمندی های خود به کاربری های خاصی از قبیل کاربری فراغتی در قالب کاربری پارک و فضای سبز ، کاربری بهداشتی و درمانی از قبیل کاربری بیمارستان - درمانگاه و کاربری آموزشی شامل مدارس ، بوده است. و در نهایت در پژوهش توکلی نیا و همکاران(1394) همانند آنچه که در پژوهش ضرابی و موسوی (1389) انجام شده است ، توزیع کاربری های شهری با توجه به توزیع کل جمعیت در مناطق شهری سنجیده شده است بدون آنکه به طیف خاصی به عنوان هدف نگریسته شود امری که دراین پژوهش سعی بر آن بوده است که به این مورد توجه گردد و توزیع کاربریهای شهری بیشتر با توجه به طیف های جمعیتی مورد هدف مورد بررسی قرار دهد. البته  در این زمینه پژوهش حاضر محدویت ها و مشکلاتی نیز داشته است که از جمله محدودیت های پژوهش که دراین مقاله مورد نظر بوده است ، دسترسی به آمار و اطلاعات به روز بوده است ، دراین مقاله از آمار سال 1395 استفاده شده است.

نتیجه گیری:

به طور کلی در تمام کشور ها اعم از توسعه یافته و در حل توسعه هدف نهایی از انجام برنامه ریزی شهری ، توسعه رفاه شهروندان است تا کیفیت بالاتری از زندگی را برای شهروندان فراهم آورند در این زمینه یکی از جنبه های برنامه ریزی شهری برنامه کاربری اراضی است . در برنامه ریزی کاربری اراضی شهری توجه به جمعیت به عنوان فاکتور اساسی مطرح است چرا که توزیع کاربری ها و تعیین سرانه های مشخص برای آنها به منظور انتفاع جمعیت انسانی است. از طرف دیگر آنچه که درمرتبه بعدی دارای اهمیت است این مطلب می باشد که در برنامه ریزی کاربری ارضی شهری باید به طیف های مختلف جمعیت و نیازمندی آنها توجه گردد که در این زمینه مطالعات در زمینه تراکم جمعیت ، نرخ طیف های مختلف جمعیت و بررسی سرانه های شهری متناظر با نرخ های مورد هدف امری اجتناب ناپذیراست . بر این اساس در این پژوهش سعی بر آن بوده است که توزیع کاربری های شهری با توجه به توزیع جمعیت های هدف اعم از سالمندان (کاربری متناظر پارک و فضای سبز) ، محصلان (کاربری متناظر آموزشی) و زنان در سن باروری (کاربری متناظر بهداشتی و درمانی) مورد بررسی قرار گیرد. بر این اساس در زمینه شاخص جمعیت محصلان منطقه 2 ، منطقه 6 و منطقه 1 ، در زمینه نرخ باروری منطقه 2 و منطقه 6 ، و درزمینه نرخ سالخوردگی منطقه 2 و منطقه 6 و منطقه 7 از کمبود سرانه ای کاربری های متناظر برخوردار بوده و توصیه میگردد شهرداری شهر قم و شهرداری های مناطق مختلف نسبت به توزیع بهینه و نیز توسعه زیرساخت های متناظر همت نمایند.

منابع:

-       اسدی ، احمد و کلاته میمری ، رقیه (1401)، تحلیلی بر توزیع فضایی خدمات شهری با محوریت عدالت اجتماعی و تاکید بر رضایت شهروندان(مورد مطالعه: منطقه 11 مشهد)، نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، سال بیست و دوم، شماره 64 ، بهار 

-       اخگری ، مهدی و سلارزایی ، سلیمه(1400)، تحلیلی بر عدالت فضایی در توزیع خدمات؛ با تاکید بر مدیریت شهري (مورد مطالعه: محلات منطقه 4 زاهدان) ، فصلنامه جغرافیا و برنامه ریزی شهری چشم انداز زاگرس ، دوره 14 ، شماره 51 ، بهار

-       توکلی نیا جمیله و همکاران (1394) تحلیلی بر پراکنش جمعیت و توزیع خدمات شخری بر پایه عدالت اجتماعی (مطالعه موردی : شهر اردبیل) پزوهش های برنامه ریزی شهری ، دوره 3 شماره 3

-       حیدری و علیزاده و عیوضلو (1393) تحلیلی بر توزیع جمعی و دسترسی به خدمات شهری در شهر مرند مبتنی رویکرد عدال محور ، مجله مطالعات ساختار و کارکرد شهری ، دوره 2، شماره 7، پاییز 1393، صفحه 11-27

-       خوش روی ، قهرمان (1385) ، عدالت اجتماعی و فضای شهر ، اولین همایش عمران شهری دانشگاه آزاد اسلامی سنندج

-       رستمی و شاعلی (1390) ، تحلیل توزیع فضایی خدمات شهری در شهر کرمانشاه ، مطالعه برنامه ریزی سکونت گاه های انسانی ، دوره 4، شماره 9، زمستان 1388، صفحه 27-52

-       سازمان مسکن و شهرسازی استان قم ، 1395

-       سرور ، رحیم و همکاران (1397) ، ارزیبای و تحلیل توزیع و پراکنش جمعیت و توزیع خدامت در نواحی شهری تبریز ، مجله جغرافیا (فصلنامه علمی – پژوهشی و بین المللی انجمن جغرافیایی ایران)، دوره جدید ، سال چهاردهم ، شماره 51

-       شکویی ، حسین (1378) اندیشه های نو در فلسفه جغرافیا ، چاپ سوم ، تهران

-       ضرابی و موسوی (1389) تحلیل فضایی پراکنش جمعی و توزیع خدمات در نواحی شهری یزد ، تحقیقات جغرافیایی سال بیست و پنجم تابستان 1389 شماره 2 (پیاپی 97)

-       طرح جامع قم ، سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان قم ، 1397

-       عزیزی محمد مهدی (1381) تاسیسات زیر بنایی شهری نگاهی به یک تجربه  شهرداری ها سال 4 شماره 37

-       عزیزی ، سمانه و مجتبی زاده ، حسین (1399) ، تحلیل فضایی توزیع خدمات شهری با رویکرد عدالت اجتماعی(مطالعه موردی: منطقه 99 شهر تهران) ، فصلنامه علمی-پژوهشی جغرافیا (برنامه ریزی منطقه ای) سال دهم، شماره 3، تابستان 

-       قنبری ، ابوالفضل ؛عیسی زاده ، وحید ؛ علی بیگی ، زهرا (1401) ، تحلیل عدالت فضایی در برخورداری از تسهیلات شهری با استفاده از مدلهای کمی فضایی و خودهمبستگی موران (مطالعه موردی : اصفهان) ، فصلنامه علمی پژوهش و برنامه ریزی شهری ، پاییز 1401 ، سال 13 ، شماره 5

-       لیپست ، سیمور و مارتین و همکاران (1381) ، جامه شناسی قشر ها و نابرابری اجتماعی  ترجمه جواد افشار کهن ، نشر نیکا

-       مرصوصی ، نفیسه (1382) ، تحلیل فضایی عدالت اجتماعی در شهر تهران ، پایان نامه دوره دکتری ، دانشگاه تربیت مدرس

-       مرکز آمار ایران ، (1385) داده های سرشماری ، مناطق 8 گانه شهر قم  

-       مرکز آمار ایران (1395) داده های سرشماری ، مناطق 8 گانه شهر قم 

-       معین ، محمد (1371) ، فرهنگ معین جلد 2 ، چاپ هشتم ، تهران ،انتشارات امیر کبیر 

-       نوری ،علیرضا و ندایی ، سحر (1394)ارزیابی یکپارچه عدالت بالفعل فضایی در دسترسی به تسهیلات پایه شهری به روش ارزیابی چند معیاره فضایی ، شهر اردبیل ، صفه ، شماره 78 ، 106

-       وارثی، قائد رحمتی و باستانی فر (1386) ، بررسی آثار توزیع خدمات شهری در بی تعادلی فضایی جمعیت بر چگونگی توزیع خدمات شهری بر پایه عدالت اجتماعی ، جغرافیا و توسعه 1386 شماره 9

-       Abdi-Daneshpour, Z. (2007). "Analysis of Spatial Inequality in Cities (Case Study: Tehran)", Journal of Soffe, No 29. [In Persian].

-       Athari, K. (2003). "Justice in space", Journal of Haft Shahr. V1. N9. PP15-24. [In Persian].

-       Bullard, R. (1990). Dumping in dixie. Boulder, CO: Westview

-       Chang, Z., Chen, J., Li, W., & Li, X. (2019). Public transportation and the spatial inequality of urban park accessibility: New evidence from Hong Kong. Transportation Research Part D: Transport and Environment, 76, 111–122

-       Fanni, Z. (2003). "Small City Otherapproach in regional development", country's municipalities Organization Press. Tehran. [In Persian].

-       Ghanbari, A; Isazade, V; Alibeigy, Z. (2022): Analysis of Spatial Justice in Dealing with Urban Facilities Using Quantitative, Spatial and Moran Correlation Models (Study Area: Isfahan), Journal Research and Urban Planning, Vol 13, No 50, PP 240-254.

-       Garcia, X., Garcia-Sierra, M., & Domene, E. (2020). Spatial inequality and its relationship with local food environments: The case of Barcelona. Applied Geography, 115, Article102140

-       Görener, A. Toker, K. & Uluçay, K. (2012). "Application of combined SWOT and AHP: a case study for a manufacturing firm". Procedia-Social and Behavioral Sciences, 58, 525-534.

-       Habibi, M. (2003). "The flux of the city", Tehran University Press, Tehran. [In Persian].

-       Harvey, D. (1973). "Social Justice and the City", Translation Hessamian, F.processing and urban planning Press. Tehran. [In Persian].

-       Hosseini, Ali et al. (2021), Analysis of spatial (in)equality of urban facilities in Tehran: an integration of spatial accessibility ; Environment, Development and Sustainability ; Volume 24, pages 6527–6555, (2022)

-       Jones, A., Mamudu, H. M., & Squires, G. D. (2020). Mortgage possessions, spatial inequality, and obesity in large US metropolitan areas. Public Health, 181, 86–93

-       Kunzmann, K R (1998). planning for spatial equity in Europe. International Planning Studies 3(1), 101–121.

-       Liu, C., & Duan, D. (2020). Spatial inequality of bus transit dependence on urban streets and its relationships with socioeconomic intensities: A tale of two megacities in China. Journal of Transport Geography, 86, Article 102768.

-       Martinez, J. (2009). "The use of GIS and Indicators to Monitor Intra-Urban Inequalities: A Case Study in Rosario", Argentina, Habitat International, Vol. 33, No. 1, Pp. 387- 396.

-       Philippopoulos-Mihalopoulos, A. (2019). The inconclusive spatial justice. In Spatial

-       Rabbani, R. Kalantari, S & Hashemianfar, A. (2010)." The study of the relationship between social factors

-       and inequalities". Social Welfare Quarterly, Volume 11, Number 41, pp. 267-305 (In Persian).

-       Smith, H. K. Harper, P. R., Potts, C. N. & Thyle, A. (2009). "Planning sustainable community health schemes in rural areas of developing countries". European Journal of Operational Research, 193(3), 768-777.

-       Shamai, Ali et al. (2019) Evaluating Space Justice in Urban Areas Case study: Quaternary areas of Shahriar; Socio-Spatial studies, 3(5): 13-27 / winter 2019

-       Tsou Ko-Wan, Hung Yu-Ting and Chang Yao-Lin, (September 2005).An accessibility-based integrated measure of relative spatial equity in urban public Facilities, Department of Urban Planning, National Cheng Kung University, Tainan70101, Taiwan

-       Weck, S., Madanipour, A., & Schmitt, P. (2022). Place-based development and spatial justice. European Planning Studies, 30(5), 791–806 justice in the city (pp. 156–163). Routledge

-       Wei, Y. D., Xiao, W., Simon, C. A., Liu, B., & Ni, Y. (2018). Neighborhood, race and educational inequality. Cities, 73, 1–13.

-       Zakerian, M. Moosavi, M, N & Bagheri, A. (2011). "The analysis of the population dispersion and the distribution of the services in urban sector of Meybod with regard to the stable development",Research and Urban Planning Journal. V2. N2. Pp 31-45. [In Persian].

---

[1] *  در این زمینه آمار مربوط به باغ های سطح شهر هم جمع آوری شده است

[2] **  منطقه 8 در سال 1385 ، در مراحل ابتدایی جمعیت پذیری بوده است به همین منظور  آماری از میزان سرانه ها در دسترس نیست.

[3] ***  منظور از جمعیت محصلان ، جمعیت 6 تا 18 سال است که شامل محصلان در رده های ابتدایی ،راهنمایی و دبیرستان است و این نرخ شامل دانشجویان ، طلاب و ... که جزء محصلان محسوب می گردند ، نمیشود.

---