Livability Realization Barriers Analysis from the Perspective of Urban Experts Based on Future Studies Approach Case Study: Ahvaz Metropolis

nahid sajadiyan ¹ ( Professor of Geography and Urban Planning, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran )
nazanin hajipour ² ( PhD student in Geography and Urban Planning, Shahid Chamran University of Ahvaz, Ahvaz, Iran )

Submited date : 2022-04-10 Accepted date : 2022-09-15

Keywords: Delphi method, livability, futures studies, Ahvaz Metropolis,

Abstract :

livability shows how the city system works in the context of time. Therefore, recognizing the future situation and formulating strategies to achieve the desired future, depends on appropriate planning mechanisms based on new perspectives. The current literature on livability shows gaps in its measurement and evaluation, especially from a dynamic point of view. But this assessment requires more specific tools, methods, and approaches on more accurate spatial scales, such as locality.This research is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of method. At the beginning, the dimensions and indicators related to livability were examined and by summarizing previous findings related to the situation of Ahvaz metropolis, based on the meta-analysis method, barriers to livability were extracted and effect-intervention and importance in 5 environmental, managerial, respectively. Economic, social and infrastructure including 32 general indicators were analyzed from the perspective of urban Experts (Delphi Group). In the second part, by combining the findings and environmental dynamics using a futures Studies approach based on exploratory analysis, 51 drivers that affect the trend of livability changes in the metropolis of Ahvaz were extracted.The results showed that the environmental index had the highest score and the managerial, economic, social and infrastructural indices followed it respectively. According to the matrix of impact and potential direct and indirect dependence, air pollution drivers, increasing population density and pressure on infrastructure and facilities and quantity and quality of access to services, in the first place direct and indirect impact and population growth drivers, lack of proper access for all citizens Appropriate public transportation services and inadequate distribution of infrastructure in urban areas and neighborhoods were ranked first in direct and indirect impact. In cross-sectional analysis, data related to various situations of political and institutional factors, economic, environmental and ecological, considered the probability of occurrence of pessimistic scenarios more than other scenarios and assessed the probability of occurrence of other scenarios as very small and weak. Out of 259 states on the scenario page, 155 states and 52.45% show the critical state, 85 states and 28.95% the desired state, and 55 states and 18.60% the static state.

Full-Text:



 

Livability Realization Barriers Analysis from the Perspective of Urban Experts Based on Future Studies Approach Case Study: Ahvaz Metropolis

 

Abstract

Introduction: livability shows how the city system works in the context of time. Therefore, recognizing the future situation and formulating strategies to achieve the desired future, depends on appropriate planning mechanisms based on new perspectives. The current literature on livability shows gaps in its measurement and evaluation, especially from a dynamic point of view. But this assessment requires more specific tools, methods, and approaches on more accurate spatial scales, such as locality.

Methodology: This research is applied in terms of purpose and descriptive-analytical in terms of method. At the beginning, the dimensions and indicators related to livability were examined and by summarizing previous findings related to the situation of Ahvaz metropolis, based on the meta-analysis method, barriers to livability were extracted and effect-intervention and importance in 5 environmental, managerial, respectively. Economic, social and infrastructure including 32 general indicators were analyzed from the perspective of urban Experts (Delphi Group). In the second part, by combining the findings and environmental dynamics using a futures Studies approach based on exploratory analysis, 51 drivers that affect the trend of livability changes in the metropolis of Ahvaz were extracted.

Conclusion: The results showed that the environmental index had the highest score and the managerial, economic, social and infrastructural indices followed it respectively. According to the matrix of impact and potential direct and indirect dependence, air pollution drivers, increasing population density and pressure on infrastructure and facilities and quantity and quality of access to services, in the first place direct and indirect impact and population growth drivers, lack of proper access for all citizens Appropriate public transportation services and inadequate distribution of infrastructure in urban areas and neighborhoods were ranked first in direct and indirect impact. In cross-sectional analysis, data related to various situations of political and institutional factors, economic, environmental and ecological, considered the probability of occurrence of pessimistic scenarios more than other scenarios and assessed the probability of occurrence of other scenarios as very small and weak. Out of 259 states on the scenario page, 155 states and 52.45% show the critical state, 85 states and 28.95% the desired state, and 55 states and 18.60% the static state.

 

Keywords: Livability, Delphi method, futures Studies, Ahvaz Metropolis 

 

 

 

 

 

تحلیل موانع تحقق زیست‌پذیری از منظر خبرگان شهری براساس رویکرد آینده‌پژوهی مطالعه موردی: کلانشهر اهواز

 

چکیده

مقدمه: زیست‌پذیری شهری مبین چگونگی عملکرد سیستم شهر در بستر زمان است. بنابراین شناخت وضعیت آیندة پیش رو و تدوین راهبردها برای رسیدن به آینده ای مطلوب، در گرو سازوکارهای مناسب برنامه‌ریزی با تکیه بر دیدگاه‌‌های نوین قرار دارد. ادبیات فعلی زیست‌پذیری شکاف‌هایی را از نظر اندازه‌گیری و ارزیابی آن، به‌ویژه از نقطه‌نظر پویایی نشان می‌دهد. اما این ارزیابی در مقیاس‌های فضایی دقیق‌تر مانند محلی نیازمند ابزار،‌ روش و رویکرد خاصی است.

روش: این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر روش توصیفی ـ‌ تحلیلی می باشد. در ابتدا ابعاد و شاخص‌های مرتبط با زیست‌پذیری مورد بررسی قرار گرفت و با جمع‌بندی یافته‌های قبلی در ارتباط با وضعیت کلانشهر اهواز، مبتنی بر روش فراتحلیل موانع تحقق زیست‌پذیری استخراج و به ترتیب اثر ـ مداخله و اهمیت در ۵ بعد محیطی، مدیریتی، اقتصادی،‌ اجتماعی و زیرساختی مشتمل بر 32 شاخص کلی از منظر خبرگان شهری (گروه دلفی) تحلیل شد. در بخش دوم با تلفیق یافته‌ها با استفاده از رویکرد آینده‌پژوهی مبتنی بر تحلیل اکتشافی، 51 مؤلفه اثرگذار بر روند تحولات زیست‌پذیری کلانشهر اهواز استخراج شد.

نتیجه‌گیری: نتایج تحقیق نشان می‌دهد که شاخص محیطی بالاترین امتیاز و شاخص‏های مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی به ترتیب بعد از آن قرار گرفتند. مطابق ماتریس اثرگذاری و وابستگی بالقوه مستقیم و غیرمستقیم، مؤلفه‌های آلودگی هوا، افزایش تراکم جمیعت و فشار بر زیرساخت‏ها و تسهیلات و کمیت و کیفیت دسترسی به خـدمات، در رتبه اول تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم و مؤلفه‌های رشد جمعیت، عدم دسترسی مناسب همه شهروندان به خدمات حمل و نقل عمومی مناسب و توزیع نامناسب زیرساخت‌ها در مناطق و محلات شهری در رتبه اول اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم قرار گرفتند. در تحلیل متقاطع، داده‌های مربوط به وضعیت‌های مختلف عوامل سیاسی و نهادی، اقتصادی، زیست محیطی و اکولوژيک، احتمال وقوع سناریوهای بدبینانه را بیش از سایر سناریوها دانسته و احتمال وقوع سایر سناریوها را در حد بسیار ناچیز و ضعیف ارزیابی کرده است. از مجموع 259 وضعیت حاکم بر صفحة سناریو تعداد 155 حالت و 52.45 درصد وضعیت بحرانی، تعداد 85 حالت و 28.95 درصد در حالت مطلوب و تعداد 55 حالت و 18.60 درصد وضعیت ایستا را نشان می‌دهد. 

واژگان کلیدی: زیست‌پذیری، روش دلفی، آینده‌پژوهی، کلانشهر اهواز.

 

مقدمه 

ناتوانی بسیاری از شهرها در تأمین کار، مسکن و خدمات متناسب با افزایش جمعیت، سبب شهرنشینی لجام گسیخته‏ای می‏شود که پیامدهای مهمی برای کیفیت زیست و ثبات اجتماعی شهرها دارد (Hataminezhad et al., 2017: 600). امروزه 54 درصد از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی می‌کنند و انتظار می‌رود تا سال 2050 تا 60 درصد افزایش یابد (Asongu, 2020: 411; UN-Habitat, 2016). این رشد سريع، نابرابري، كمبود مسكن، ضعف رو به تزايد هويت محلّي ـ مكاني و زندگي اجتماعي را به دنبال داشته است (Florida, 2002: 120; Inglehart, 1990: 209). بیشتر این مشکلات در سطح بالاتری شکل می‏گیرد؛ از این رو نبود متولی خاصی برای رسیدگی به این مشکلات، موجب حاد شدن آن می‏شود؛ چراکه اگر شهرها به خوبی مدیریت شوند، فرصت‏های مهمی را برای توسعه اقتصادی و اجتماعی فراهم می‏کنند بنابراین مدیران شهری باید از فرصت‏های جدیدی که به تحلیل یکپارچه مشکلات شهری و در نتیجه راه حل‏های یکپارچه منجر خواهد شد، بهره بگیرند ( 2006: 1,Van Dijk). شهر به عنوان بستر زيست بشر نقش اساسي در احساس رضايت‌مندی داشته و در واقـع شـكل‌دهنـده سبك زندگي انسان و تعيين‌كننده كيفيت زندگي او است (Karimi and sharghi, 2020: 812). عدم توزیع عادلانه امکانات، تسهیلات و خدمات شهری در میان مناطق و محلات و اقشار مختلف شهر بر اساس نیازهای اساسی، کیفیت و پایداری زندگی شهری و شهروندان به خطر افتاده است و این روند افزایشی در شهرها تأثیرات مختلفی بر محیط شهری ایجاد کرده است (Porio, 2014: 245; Baum-Snow, 2020: 119) به طوریکه مسائل شهر و شهروندی امروزه به مهم‌ترین مسائل مؤثر بر ابعاد کمی و کیفی زندگی انسان تبدیل شده است ( Hatami, 2020: 42؛ Bettencourt, 2020: 118‌). این فرآیند در كشـورهاي درحال توسعه با تأثير صرف بر جنبه‌های عيني توسعه (رشد) در سالهاي پس از جنـگ جهـاني دوم، نـه تنهـا دستيابي به توسعه را مقدور نساخت بلكه بر نابساماني‌هاي كيفيت عيني و ذهني زندگي شهرهاي جهـان سـوم افزود (Rahnamaei et al., 2011: 224). به دنبال این بحران‌ها و مشـکلات و پیامدهای حاصل از بی‌توجهی به مفهوم کیفیـت زنـدگی در خـلال دهه 1960 به بعد و بسیاری معضلات دیگر نظریه‌ها و دیدگاه‌های تازه‌ای مطرح شد (Schwei, 1996: 224). از این دهه به بعد تئوري‌هاي جديـد در برنامه‌ر‌یزی كـه هـر يـک با هدف حل مشكلات شهري، بهبود وضعيت كيفي و كمي زندگي شهروندان در شهرها، ارتقـا كيفيـت محـيط شهر، مديريت شهر، پيشبرد شهر به سوي مطلوبتر شدن مطرح شده‌اند (Sasanpour et al., 2014; Pak, 2004: 193; Rostami, 2010: 30). لذا انتقادات وارده از سوی محققان شهری و اجتماعات انسانی، جین جاکوبز و اپلیارد (1987)، را بر آن داشت تا بر مفهوم زیست‌پذیری به عنوان یکی از رویکردهای دستیابی به محیط شهری قابـل زیسـت و باکیفیـت تأکید کنند (Mahmoudi et al., 2015: 105). در کنار محبوبیت رو به رشد پذیرش توسعه پایدار به عنوان رویکرد توسعه آینده، مفهوم زیست‌پذیری از دهه 1980 مورد جلب توجه جهانی گردید (Jacobs & Appleyard, 1987 Wei et al., 2018; (Myers, 1987; و به صورت یک مفهوم در زمینه برنامه‌ریزی پدید آمد (Lewis and Herrman, 2017: 1). مطالعات نشان مي‌دهد كه از يكسو ضرورت و اهميـت پـرداختن بـه زيسـت‌پـذيري شهري در ارتباط با وظايف جديد برنامه‌ريزي در پاسخدهي به نيازهاي جامعه پس از صنعتي شدن كه شـديداً در جستجوي امكانات تسهيلات و كيفيت زندگي است به شدت افزايش يافته و از سوي ديگر، زيست‌پـذيری به جهت تهديدهاي پيشروي زندگي شهري امروز نيز اهميت دوچنداني يافته است (Sasanpour et al., 2014: 137). از این رو، برنامـه‌ریـزان در همه سـطوح بـه طـور فزاینده‌ای به زیست‌پذیری به عنوان استراتژی تجدید حیات محله، توسعه مجدد، تأمین مسـکن قابـل قبـول، حفاظـت از محیط زیست، بهبود امنیت و کاهش نـرخ جـرم و جنایـت علاقـه‌مندنـد (‌Larice, 2005: 91 - 92). در این میان، شناسایی و درک نیازهای شهروندان (تقاضای ذهنی) و زیست‌پذیر‌سازی (شرایط مناسب عینی) سکونتگاه‌ها، کیفیت زندگی (رضایت ذهنی) در نواحی شهری را ارتقا می‌بخشد و زمینه دستیابی به توسعه پایدار را فراهم می‌سازد (Isalou et al., 2014: 109). از اين رو بايد مطالعه و سنجشـي همـه جانبـه از شـرايط زنـدگي بـا معيارهاي علمي صورت گيرد تا بر پايه شناختي همه‌جانبه، برنامه‌ريزي بـراي بهبـود شـرايط زنـدگی صـورت گيرد (Hataminezhad et al., 2017: 26). امروزه اهميت ميزان ايمني، راحتي و آسايش در فضاهاي شهري براي گروه‌هاي مختلف استفاده كننده از اين فضاها، بر كسي پوشيده نيست و شاخصهاي ايمني، آسايش و راحتي به عنوان مهمترين عناصر در ارزيابي ميزان مطلوبيت فضاهاي شهري محسوب مي‌شوند (Habibi, 2000: 11-12). در واقع زیست‌پذیری با مجموعه اقدامات و مداخالت کاربردی موجبات بهبود وضع موجود ساخت و بافت¹ شهری و زمینة ارتقای کمی و کیفی را فراهم و می‌تواند به صورت موضعی حیات نوینی را به بافت داده و ساختار اقتصادی ـ اجتماعی، زیست محیطی و کالبدی را مطلوب برای زیست نماید (Shamaei, 2016: 787). این رویکرد همچنین با مباحث گسترده‌تری همچون اقتصاد رقابت و کیفیت زندگی بخصوص برای کسانی که در محلات فقیرنشین زندگی می‌کنند سروکار دارد (Shahvi, 2016: 25). بنابراین برنامه‌ریزی و توزیع امکانات و خدمات شهری باید مبتنی بر اصل عدالت اجتماعی باشد و همزمان بتواند عدالت فضایی و توزیعی بین محلات و مناطق مختلف شهر را فراهم (Marsousi, 2004: 2) که  نقش انکارنشدنی در ارتقای سطح سلامت برای انجام فعالیت‌های اجتماعی و ایجاد فضای رشد و توسعه در جامعه دارد (Xu, 2020: 91). بنابراین زیست‌پذیری پیش زمینه ایجاد عدالت و ابجاد فرصت‌های برابر در شهر می‌شود (Morgan and Gulliford, 2003: 23). با در نظر گرفتن عوامل ارائه شده در زمینه زیست‌پذیری، ایـن مفهـوم بـا و رویکردهـایی همچون کیفیت زندگی، رشد هوشمند و نوشهرگرایی همپوشانی دارد، زیرا جملگی به عنـوان پاسخ‌هایی انتقادی به سیاست‌های شهری نامطلوب و اثرات جانبی منفی رشد شهری؛ توسعه یافته‌اند و جنبه‌های مشترکی با زیست‌پذیری دارند. لذا محوظ دانستن اهمیت رویکرد زیست‌پذیری در بازطراحی فضا و ارزیابی کیفیت محیطی ساخت فضا در محلات و مناطق شهری امری انکار ناپذیر و مستلزم تلاش و مديريتي كارآمد در راستاي اين رويكرد نوين در شهرها خواهـد بود (Pan et al., 2018: 80). از آنجایی که مناطق و محلات شهری ناکارآمد، جزئی از زیر سیستم شهری می‌باشند، ناپایداری در این محلات، ناپایداری در کل پیکره شهر را به همراه می‌آورد. از سویی دیگر نمی‌توان این مناطق که جزو هسته‌های حیاتی آینده شهری هستند حذف نمود. بنابراین با برنامه‌ریزی برای آینده می‌توان این هسته‌های حیاتی را به پایداری رساند و در نتیجه شهر را پایدار ساخت. رویکرد آینده‌پژوهی، به عنوان شیوه و روش‌شناختی می‌تواند با در نظر گرفتن وضعیت گذشته و حال؛ چشم‌انداز این محلات و مناطق را برای ما تبیین و ترسیم کند. مدیریت شهری در این رویکرد با جلوگیری از غافلگیر شدن در برابر هجمه‌های سرسام آور تغییرات آینده برای امور غیر پیش‌بینی آماده خواهد شد. بنابراین ابزاری است که به انسان فرصت می‌دهد تا با نگاهی نه منفعلانه بلکه فاعلانه آینده را چنان که خود می‌پسندد، بنگارد. مطالعات ساسان‌پور و همکاران (1396)، آروین و همکاران (1396)، اکبری و همکاران (1397)، ‌رهنما و همکاران (1398)، حاتمی‌نژاد و همکاران (1398)، داوودی و همکاران (1400) نشان می‌دهد که ساخت شهر اهواز، علیرغم چرخش سیاست‌های توسعه در یک دهة اخیر، سیمای پایداری آن را دگرگون و نظام زیستی آن را از حیث کارکرد اجزای حیاتی دچار نوسان کرده است. از طرفی مدیریت شهری به دلایل متعدد انسجام و هماهنگی لازم را در اداره امور شهر را ندارد. به طوری‌که نیاز به چاره‌جویی ریشه‏ای این مشکلات و حرکت به سوی چشم‏انداز مطلوب مبتنی بر رویکرد آینده‌پژوهانه را اجتناب ناپذیر کرده است. در این پژوهش ضمن تحلیل وضعیت زیست‌پذیری کلانشهر اهواز بر اساس ارزیابی گروه‌های هدف، سؤالات ذیل دنبال خواهد شد:

§       مهمترین موانع تحقق زیست‌پذیری کلانشهر اهواز از منظر گروهای ذی‌نفع شهری کدامند؟

§       مؤلفه‌های کلیدی اثرگذار و سناریوهای محتمل زیست‌پذیری کدامند؟ 

مبانی نظری و پیشینة پژوهش

زیست‌پذیری با اصول کلیدی خود شامل برابری، عدالت، امنیت، مشارکت، تفرج و قدرت بخشیدن به دنبال دستیابی به سلامت اجتماعی، اقتصادی،کالبدی و روانی همه ساکنان در یک سیستم شهری است (Plus, 2003: 33). زيست‌پذيري در معنـاي اصـلي و كلـي خود به مفهوم دستيابي به قابليت زندگي است و در واقع همان دستيابي به كيفيت برنامه‌ريزي شهري خوب يـا مكان پايدار است. پيرامون مفهـوم زيسـت‌پـذيري بحـث‌هـاي گسـترده‌اي در مـورد پايـداري، حمـل و نقـل، محيط‌هاي سرزنده و ابعاد مختلف جامعه مي‌شود. در واقع به زيست‌پذيري شهري، شهر موفق نيز مي‌گوينـد (Timmer & Seymoar, 2005: 10). تروث‌بی² (2005) معتقد است زیست‌پذیری مجموعه ویژگی‌هایی است که محیط شـهر را بـه مکانی جذاب برای زندگی تبدیل می‌کند. این ویژگی‌ها می‌تواند به ویژگی‌های قابل لمس (دسترسی به زیرساخت‌های شـهری) و ویژگی‌های غیر قابل لمس (حس مکان، هویـت محلـی و..) تقسیم شود. از نظر هیلن³ (2006) زیست‌پذیری به نگاه فرد به محیط زیستش مرتبط اسـت. لـذا دربرگیرندة ارزیابی ذهنی فرد از کیفیت محل زندگی است. در حقیقت زيست‌پذيري بر پايه مرور ادبيات به عنوان يك راه براي توصيف راه‌حل‌های دولت‌های محلّی و سازمان‌های برنامه‌ريزی، منطق‌های رسيدن به اهداف توسعه پايدار مندرج در كميسيون براتلند مي‌باشد (Robin-Stoute et al., 2014) که شامل شاخص‌ها و متغیرهای زیر (مطابق جدول شماره ۱) است:

جدول 1. مهمترین شاخص‌ها و متغيرهاي زيست‌پذيري در منابع مختلف

ابعاد	شاخص‌ها	متغیرها
محیط‌شهری	آلودگی	۱. آلودگی هوا، ۲. آلودگی صوتی، 3‌. کیفیت جمع آوری زباله، 4‌. کیفیت جمـع آوری آب های سطحی، 5. حیوانات موذی، 6. آلودگی ناشـی از فعالیـت‌هـای کارگـاهی و انبار، ۷. آلودگی محیط محله.
	فضاهای عمومی	۱. سر زندگی فضاهای عمومی، ۲. زیبایی و روشنایی فضاهای عمومی، ۳. جـذابیت و کیفیت فضاهای عمومی، ۴. امنیت فضاهای عمومی ۵.کیفیت پیاده‌روها، ۶. امنیت و سرزندگی پیاده‌روها.
تاریخ‌شهری	چشم‌انداز‌تاریخی	۱. ساختمان‌های تاریخی زیبا در محلـه، ۲. حفاظـت شـهرداری و سـازمان میـراث فرهنگی از آثار تاریخی محله، ۳. وجود نشانه‌ها و نمادهای خاص تاریخی در محل.
مدیریت‌شهری	اعتماد، مشارکت و رضایت	۱. اعتماد به تصمیمات شورای شهر و شهرداری، ۲. مشارکت در تصمیمات شورای شهر و شهرداری، ۳. معبر و خیابان‌های زیبا در محله، ۴. فرسودگی بافت محله.
اجتماع‌شهری	هویت و حس تعلق به مکان	۱. حس تعلق به محله، ۲. شناخت و ارتباط با هم‌محله‌ای‌ها، ۳. دید مثبت نسبت به محله، ۴. تمایل به سکونت در محله، ۵. امیدوار به بهبود شرایط محله، ۶. برگزاری جشن در محله، ۷. برگزاری عزاداری در محله.
	تعامل و ارتباط با مردم	1. روحیه کار گروهی میان مردم، 2. احترام مردم محله به یکدیگر، 3. عضـویت در گروه‌ها و انجمن‌های محله، 4. پذیرش مسئولیت در محله
	امنیت	1. امنیت مردم در شب، 2. امنیت مردم در روز، 3. امنیت زنان و کودکان در محلـه، ۴. وجود ساکنان با سابقه کیفری در محلـه، 5. وقـوع جـرایم در محلـه، 6. امنیـت وسایل نقلیه در خیابان، 7. نزاع و درگیری در محله، 8. عملکرد پلی در محله.
خدمات و زیرساخت‌های شهری مسکن	مسکن	1. متراژ و مساحت مسکن، 2. تعداد اتـاق، 3. نـور و روشـنایی مسـکن، 4. ایمنـی مسکن در برابر حوادث ( سیل و زلزله و..)، 5. اشراف سایر مساکن به مسکن فرد.
	آموزش	1.کیفیت کادر آموزشی مدارس محله، 2.کیفیت امکانات مدارس محلـه، 3. وجـود کلاس های تقویتی و کنکور با کیفیت مطلوب، 4. کلاس های گذران اوقات فراغت در محله، 5. کیفیت ساختمان مراکز آموزشی محله.
	بهداشت و درمان	1. وجود بیمارستان و درمانگاه در محله، 2. کیفیت خـدمات بیمارسـتان و درمانگـاه محله، 3. مرکز ترک اعتیاد و مشاوره در محله، 4‌. کیفیت خدمات تخصصی درمـانی در محله، ‌۵. عملکرد اوریان 115 در محله.
	تفریح و اوقات فراغت	1‌. پارک ها خوب در محله، 2‌. فضای بازی امن و مناسب برای کودکان، 3‌. سـینما، ۴‌. کتابخانه در محله، 5‌. موزه، 6‌. رستوران در محله، 7‌. فضا و امکانات ورزشـی در محله، 8‌. امکانات تفریحی و گذران اوقات فراغت مناسب در محله.
	دسترسی	1‌. دسترسی به مدارس، 2‌. در دسترس بودن خدمات بهداشتی و درمـانی همچـون پزشک، داروخانـه و مراکـز درمـانی، 3‌. تنـوع کالا و خـدمات، 4‌. فروشـگاه‌هـای زنجیرهای و بزرگ، 5‌. پاساژها و بازارهـای محلـی، 6‌. تـأمین مایحتـاج روزانـه در محله، 7‌. بانک، 8‌. دسترسی به اتوبان، 9‌. دسترسی بـه سـایر محـالت شـهر، 10‌. دسترسی به محل کار، 11‌. کیفیت آب، برق، گاز و اینترنت.
	حمل و نقل	‌۱. کیفیت حمل ونقل عمومی در محله، 2‌. ساعت کار حمل ونقل عمومی، 3‌. توزیـع ایستگاههای حمل و نقل عمومی، 4‌. هزینه حمل ونقل عمومی.
اقتصاد شهری		1‌. مشارکت مالی در پرویههای شهری، 2‌. درآمد سرپرست خانوار، 3. فرصـت هـای شغلی در محله، 4. سرمایه‌گذاری در محله، 5‌. امکان خرید یا اجاره مسکن با قیمت مناسب در محله.

(منبع: عیسی‌لو و همکاران، 1393؛ طالشی و همکاران، 1398؛ ساسان‌پور و همکاران، 1393؛ باستین و همکاران، 1397؛ موسوی و همکاران، 1396؛ حاتمی‌نژاد و همکاران، 1396؛ Zhan et al., 2018)

 

زیست‌پذیری شهرها منعکس کننده یک سیستم پیچیده است که از بسیاری از عوامل متقابل یکدیگر تشکیل شده است. در نتیجه، تعریف زیست‌پذیری ارائه شده در ادبیات می‌تواند بسته به اولویت نگرانی‌های مختلف متفاوت باشد. برخی از محققان زیست‌پذیری را از منظر نسبتاً ذهنی تفسیر می‌کنند. به عنوان مثال، زیست‌پذیری به عنوان رفاه عمومی ساکنان سطح راحتی ساکنان شهری و رفاه یک فرد در رابطه با هر دو محیط شهری محلی و کیفیت زندگی شهری یا یک منطقه خاص تعریف شده است (Okulicz-Kozaryn, 2013; Zhan et al., 2018). شايد بتوان گفت اولين مفهوم زيست‌پذيري تحت عنوان« خيابـان‌هـاي زيسـت ـ‌ پذير » توسط دانلد اپليارد⁴ در سال1981 ارائه شد. ليكن اپليارد به اتفاق آلن جيكوبز⁵ زيسـت‌پـذيري را بـه ايـن معني كه يك شهر بايد مكاني باشد كه هر شخص بتواند در آن از راحتي نسـبي برخـوردار باشـد، از اهـداف ضروري براي آينده يك محيط خوب شهري بيان مـي‌دارد (Safavi and Razavian, 2014: 5). پرداختن به تئوريهاي جديـد شـهر كـه هـر يـک با هدف حل مشكلات شهري، بهبود وضعيت كيفي و كمي زندگي شهروندان در شهرها، ارتقـا كيفيـت محـيط شهر، مديريت شهر، پيشبرد شهر بهسوي مطلوبتر شدن مطرح شده‌اند ضروری به نظر می‌رسد (Sasanpour, 2014: 137). در راستای حل این معضلات نظریات، الگوها، روش­ها و فنون جدید و مشخص در نگرش به شهر و شهرسازی (Honey-Rosés et al., 2020: 7)، حفظ و اعتلای کیفیت فضاهای شهری و حل مشکلات نظام حرکت ابداع گردید (Kozak et al., 2020: 64). در حقیقت به دلیل آگاهی از خطراتی مثل رشد سریع جمعیت، ازدحام و شلوغی، از بین رفتن زمـین‌هـای کشـاورزی و فضاهای باز، کمبود مسکن معقول و مناسب، افزایش نابرابری‌های اجتماعی و از بین رفتن حس تعلق بـه مکـان، هویـت مکانی و زندگی اجتماعی که کیفیت زندگی جوامع را تهدید می‌کنند، زیست‌پـذیری بـه وجـود آمـده و رشـد کـرده اسـت (Wheeler, 2001: 9). از این رو بايد مطالعه و سنجشـي همـه جانبـه از شـرايط زنـدگي بـا معيارهاي علمي صورت گيرد تا بر پايه شناختي همه‌جانبه، برنامه‌ريزي بـراي بهبـود شـرايط زنـدگی صـورت گيرد (Hataminezhad et al., 2017: 28). از نظر شهرالدین⁶ (2008) شهر زیست‌پذیر تأمین کنندة مسکن و فضای زندگی برای همه گروه‌های قومی، برای کار و زندگی در کنار هم، مکانی جـذاب، پویا، سالم و امن و تأمین‌کنندة نیازهـای اساسـی زنـدگی همه مردم است. این شهر همچنین تضمین کننده کیفیـت مطلـوب زندگی در فعالیت‌های اجتماعی، اماکن عمـومی جـذاب، حفـظ حـریم خصوصـی، سلامت اقتصـادی، اجتمـاعی و سـر زندگی زیست‌محیطی است (Soleymani mehrenjani et al., 2016). 

 

 

شکل ۱. ابعاد و مؤلفه‌های زیست‌پذیری شهری در مقیاس واحد همسایگی (محله)

منبع: (https://blogs.worldbank.org/, 2018)

مطالعات موجود نشان می‌دهد که از سال ۱۳۸۹ به بعد در ایران مطالعات زیست‌پذیری روند صعودی به خود گرفته و در ارتباط با مفاهیم زیست‌پذیری شهری اخیرا مطالعات بسیاری در سطح داخلی و بین‌المللی انجام شده است که از میان آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

آذر (1400) با بررسی میزان زیست‌پذیری شهری در محلاتِ دروازه دار در کلان‌شهر تبریز مطابق شاخص‌های ترکیبی به این نتیجه رسیده است که میزان زیست‌پذیری در محلات دروازه‌دار مورد مطالعه با میانگین 3.25 در حد نسبتاً مطلوب قرار دارد. از نتایج دیگر پژوهش می‌‌توان به تأثیر محلات دروازه‌دار در افزایش میزان پایداری اجتماعی ساکنین و ارتقای میزان سرمایه اجتماعی و امنیت بعد از سکونت در محلات دروازه‌دار اشاره نمود. 

پوراحمد و همکاران (1399) با تحلیل عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری شهری جزیرۀ کیش معتقدند که کیش از نظر اجتماعی و زیست‌محیطی هنوز قابلیت زندگی دارد، اما از نظر مدیریتی و اقتصادی در وضعیت مناسبی قرار نداشته و در مجموع شاخص‌های زیست‌پذیری جزیرة کیش در سطح مطلوبی نیستند. دویران (1399) با سنجش وضعیت زیست‌پذیری بافت‌ شهری در محلات اسکان غیررسمی شهر همدان با رویکرد پایداری اجتماعی نشان می‌دهد که شاخص‌های پایداری اجتماعی زیست‌پذیری در بعد عینی و ذهنی کیفیت زندگی با توجه به سطح دسترسی به خدمات و رضایت از خدمات ارائه‌شده شکاف پایین‌تری دارد که نشان از نارسایی خدمات‌رسانی و به تناسب سطح انتظار پایین از خدمات‌رسانی در محلات مورد مطالعه دارد.

عمادالدین و همکاران (1396) با بررسی وضعیت زیست‌پذیری شهر گرگان به این نتیجه رسیده‌اند که این شهر همسو با گسترش فیزیکی و کالبدی، از وضعیت مطلوب زیست‌پذیری فاصله گرفته به صورتی که افزایش جمعیت و رشد کالبدی آن موجب تخریب محیط زیست شهری، افزایش آلودگی، تخریب محیط زیست، جنگلها، مراتع و زمین‌های کشاورزی شده است. سلیمانی مهرنجانی و همکاران (1395) با بررسی دیدگاه‌های تأثیر گذار و ادبیات نظری ـ تجربی و ابعاد و شاخصهای زیست‌پذیری با روش کیفی و نتایج آنها بیان می‌دارند که در بیشتر شهرهای جهان توافق کلی درباره اهمیت و ضرورت شناخت، تحلیل و تبیین زیست‌پذیری شهری در ابعاد گوناگون وجود دارد اما اجماع نظر درباره تعریف اصول و شاخص‌های آن وجود ندارد. لطیفی (1395) با تحلیل قابلیت زیست‌پذیری مناطق کلانشهر اهواز در راستای توسعه پایدار اهواز به این نتیجه رسیده است که منطقه 2 نسبت به سایر مناطق در وضعیت برخوردارتری قرار دارد. سلیمانی‌مهرجانی و همکاران (1395) با بررسی مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص‌های زیست‌پذیری بیان می‌دارند که با توجه به شرایط امروز، باتوجه به اینکه توافق کلی دربارۀ اهمیت و ضرورت شناخت، تحلیل و تبیین زیست‌پذیری شهری در ابعاد گوناگون وجود دارد؛ اما اجماع نظر دربارۀ تعریف، اصول، معیارها و شاخص‌های آن وجود ندارد. مهم‌ترین علت این امر را می‌توان در وابستگی مستقیم این مفهوم به شرایط مکانی، زمانی و مهم‌تر از همه، بستر اجتماعی ـ اقتصادی و مدیریتی جامعۀ هدف دانست. لطفی و صابری (1391) نواحی زیست‌پذیر شهر یاسوج را براساس روش‌های تصمیم‌گیری چند معیاره سطح‌بندی کرده‌اند. ایراندوست و همکاران (1392) ضمن ارزیابی شاخص‌های زیست‌پذیری بخش مرکزی شهر قم معتقدند می‌باید سياست‌های تمركززدايي فعاليت‌ها، تغيير در سياست‌هاي توسعه مبتني بر خودرو محوری، از قبیل نوسازی و تلاش براي تثبيت ساكنان قديمي منطقه، افزايش كيفيت خدمات و مواردی از این قبیل انجام شود تا کیفیت زیست در این گونه مناطق افزایش یاید. خزائی‌نژاد (1394) با تحلیل زیست پذیری بخش مرکزی شهر تهران به بررسی میزان زیست‌پذیری شهری پرداخته و در نتایج آورده است که وضعیت زیست‌پذیری ارتباط محکمی با وضعیت خاص و درونی موجود محله دارد.

لیانگ و همکاران ⁷ (2020) با ارزیابی تأثیر تغییر اقلیم بر زیست‌پذیری در 288 شهر چین طی سال‌های 216 ـ 2006 معتقدند که گرم‌تر شدن کره زمین، شرایط آب و هوایی در بسیاری از مناطق دستخوش تغییر و تحولات عمیقی شده است، که بر صنایع خاصی مانند کشاورزی، حمل و نقل شهری تأثیر گذاشته است. همچنین موج گرما و حوادث شدید بارشی تأثیر قابل توجهی بر زیست‌پذیری شهرهای جنوب چین داشته در حالی که یخ‌زدگی هوا باعث تغییر زیست‌شهری در مناطق شمالی شده است.  استانیسلاو و چین⁸ (2019) با ارزیابی قابلیت زیست‌پذیری و ارزش‌های درک‌شده از طراحی محله پایدار با اشاره به اینکه نوشهرگرایی⁹ ابزاری محبوب برای توسعه محله‌های متراکم و قابل دسترسی که شرایط مساعدتری برای قابلیت پیاده‌روی و فعالیت‌های همسایگی فراهم می‌کند، با انتخاب دو سایت مکانی در منطقه سنت لوئیس در ایالات متحده شامل یک توسعه شهری جدید و یک حومه اصلی شهری، ضمن اینکه هر دو دارای ویژگی‌های جمعیت‌شناختی، فیزیکی و زیبایی‌شناسی قابل مقایسه هستند ـ شباهت حاصل در پاسخ هر یک از کاربران فضا نشان می‌دهد که ویژگی‌های طراحی سایت‌های مطالعه بدون در نظر گرفتن چگونگی و زمان تأسیس، ارزش‌گذاری می‌شوند. نصرالدین و همکاران¹⁰ (2018) با بررسی ابعاد زیست‌پذیری شهرهای جدید مصر معتقد است که در حال حاضر شباهت‌ها و تنوع‌های ابعاد زندگی شهری در زمینه مورد بررسی شهرهای مصر و مشکلات بیشتر مربوط به شیوه زندگی مردم وجود دارد و باید با اقدامات ممکن در آینده، شهر شیخ زاید را به یک شهر زیست پذیر تبدیل کرد. ورور¹¹ (2012) با بررسی طراحی مسکن زیست پذیر به ارائه دستورالعمل‌های مورد توافق ملی در مورد طراحی و ساخت خانه‌های زیست‌پذیر در استرالیا پرداخته و معتقد است که زیست‌پذیری سرمایه‌گذاری است که به لحاظ اقتصادی و اجتماعی معنی‌دار است. این سرمایه علاوه بر سلامت جسمی، آرامش ذهنی را نیز فراهم می‌کند به اعتقاد ناکس¹² (2011) پیچیدگی و چندبعدی بودن  موجب شده است که به سختی بتوان سطح زیست پذیری یک ناحیه را مورد بررسی قرار داد¹³. 

محدوده مورد مطالعه

استان خوزستان با مساحت 64.057 کیلومترمربع دهمین استان بزرگ ایران است که در جنوب غربی ایران در کرانه خلیج فارس و اروندرود قرار داشته و مرکزاستخراج نفت و گاز ایران به شمار می‌آید. این استان با جمعیت ۴۷۱۰۵۰۹ نفر جمعیت در سال 1395، پنجمین استان پرجمعیت ایران است که از شمال به استان لرستان، از شمال شرقی و شرق به استان چهارمحال و بختیاری، از شمال غربی به استان ایلام، از شرق و جنوب شرقی به استان کهگیلویه و بویراحمد، از جنوب به استان بوشهر و خلیج فارس و از غرب به کشور عراق محدود می‌شود (Hajipour, 2017: 67). کلانشهر اهواز با جمعیت ۱۱۸۴۷۸۸ نفر، در موقعیت جغرافیایی 31 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 48 درجه و 40 دقیقه طول شرقی، در بخش جلگه‌ای خوزستان و با ارتفاع 18 متر از سطح دریا واقع‌شده است. اهواز هشتمین کلانشهر ایران و یکی از 76 نقطه شهری استان است که در بخش مرکزی شهرستان اهواز قرار دارد و از سال ۱۳۰۳ تا کنون به‌عنوان مرکز استان خوزستان شناخته می‌شود (Godarzi and Hajipour, 2018: 787). 

 

شکل 2. موقعیت جغرافیایی کلانشهر اهواز ـ ترسیم: نگارندگان، 1401

بر پایه آخرین آمار رسمی، 32 درصد مردم استان خوزستان در کلانشهر اهواز زندگی می‌کنند. از این جمعیت 35 درصد در حاشیه شهر مستقر می‌باشند و از این جهت پس از کلانشهر مشهد، جایگاه دوم حاشیه‌نشینی را داراست. 51 درصد نفت شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب کشور ایران، در اهواز تولید می‌شود و برخی از بزرگ‌ترین کارخانه‌های مادر کشور در این شهر استقرار دارند. جمعیت شهر اهواز در نخستین دوره سرشماری در سال 1335، 120098 نفر بوده است که در طول 65 سال اخیر جمعیت این شهر به 1184788 نفر در سال 1395 یعنی به حدود 10 برابر رشد رسیده است. پیش‌بینی شده است که جمعیت این کلانشهر در 10 سال آینده به حدود 1606242 نفر برسد (مرکز آمار ایران، 1395). شهر اهواز با مساحت ۱۸۶۵۰ هکتار، به عنوان چهارمین شهر بزرگ ایران دارای 8 منطقه شهرداری است که رودخانه کارون پرآب‌ترین رودخانه ایران، با سرچشمه گرفتن از کوه‌های بختیاری، این شهر را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می‌کند. شواهد موجود نشان می‌دهد که ساخت شهر اهواز، علیرغم چرخش سیاست‌های توسعه در یک دهة اخیر، سیمای پایداری آن را دگرگون و نظام زیستی آن را از حیث کارکرد اجزای حیاتی دچار نوسان کرده است. به گونه‌ای که سیاست‌های توسعه با ناپایداری جمعیتی و مهاجرتی، اقتصادی، صنعتی، کالبدی و  زیست‌محیطی بین مناطق شهری آن همراه بوده است. در یک ارزیابی کلی می‌توان گفت که مسائلی همچون عدم توزیع مناسب کاربری‌ها و پیروی نکردن از الگوی واحدی جهت دسترسی به خدمات شهری، پایین بودن ایمنی کالبدی، توجه ناکافی شهرداری به جمع‌آوری به موقع زباله، فاضلاب‌های سطحی و روباز، آلودگی آب، آلودگی هوا، آلودگی بویایی به دلیل شیب کم شهر اهواز و تجمع فاضلاب‌های سطحی و وضعیت نامناسب کانال‌های زیرزمینی (فاضلاب روها)، تجمع آب در سطح محلات به هنگام بارندگی و نبود سیستم و ساز‌ه‌های آبی کارا و قوی جهت تخلیه آب‌های سطحی، نبود طرح خدمات شهری، نبود آسفالت مناسب متناسب با شرایط آب و هوایی، نبود آب آشامیدنی بهداشتی در بین بعضی از محلات، گسترش آسیب‌های اجتماعی، تبعیض اجتماعی و سیاسی و امنیت ناپایدار، بیکاری، فراوانی شغل کاذب، دست فروشیهای کنار خیابان، درصد بالای حاشیه نشینی، سوء تغذیه و نارسایی‌های بهداشتی و آموزشی در بین بعضی از محلات، الگوی توسعه فیزیکی ناموزون به دلیل درصد مهاجر پذیری بالا، تراکم و ناامنی، مسکن غیر همساز با اقلیم شهر، سرانه پایین فضای سبز، وجود کارخانه‌ها و صنایع متعدد و آلودگی صوتی و آلودگی هوا ناشی از دود آنها، استفاده کم از وسایل نقلیه عمومی و ترافیک ناشی از تردد وسایل نقلیه شخصی و دود حاصل از آنها که بر افزایش دمای هوای شهر و آلودگی آن افزوده است و همچنین قومیت‌گرایی و نزاع‌های قومی قبیله‌ای در بین بعضی از محلات و کاهش احساس امنیت در بین شهروندان، رشد کالبدی و دست‌اندازی شهر بر اراضی اطراف خود و پراکنده‌رویی و مغایرت میان وضعیت کالبدی موجود بعضی مناطق با پیشنهادهای طرح های جامع و تفضیلی ( Hataminezhad et al., 2019: 22; Amanpour and Hajipour, 2020: 17; Rahnama et al., 2019: 11-15; Amanpour et al., 2020: 20; Davodi et al., 2021: 660).

روش تحقیق

در پژوهش حاضر بومی‌سازی شاخص‌ها از منظر خبرگان شهری شهری¹⁴ و توسعه دانش کاربردی به منظور شناسایی و جمع‌بندی چالش‌های زیست‌پذیری شهری کلانشهر اهواز مورد بررسی قرار گرفته است. تحقیق حاضر از نظر ماهیت توصیفی ـ تحلیلی و از نظر هدف، کاربردی است. روش گردآوری اطلاعات در این پژوهش اسنادی و پیمایشی است. در این تحقیق برای بررسی مهم‏ترین موانع تحقق شهر زیست‌پذیر از روش دلفی استفاده شده است. اعضای پنل 21 نفر بوده‏اند که از روش غیراحتمالی (هدفمند) انتخاب شده‏اند. در مطالعه دلفی اگر شرکت کنندگان همگن باشند ۱۰ الی ۱۵ نفر برای انجام دادن فن دلفی کافی خواهد بود. از این روش برای دریافت نظرات دیدگاه‏های اعضای یک گروه که در حوزه خاصی که تخصص دارند استفاده می‏شود. این اعضا، پنل دلفی را در موضوع مورد نظر تشکیل می‏دهند. به دلیل اینکه اعتبار نتایج و نیز تکیه تحلیل‏های تحقیق بر نظرات اعضای پنل می‏باشد، انتخاب اعضای پنل از مهم‏ترین مراحل روش دلفی شناخته می‏شود. در تحقیق حاضر ابتدا با مرور مهمترین پژوهش های صورت گرفته در رابطه با کلانشهر اهواز و ادبیات تحقیق و با توجه به ابعاد زیست‌پذیری،‌ ۵ بعد و 32 شاخص به عنوان مهم‏ترین موانع تحقق زیست‌پذیری کلانشهر اهواز به صورت اولیه انتخاب شده‏اند و سپس شاخص‏های انتخاب شده در اختیار 21 نفر از متخصصان قرار داده شده است و از آنها خواسته شده که به هر کدام از شاخص‏ها در قالب طیف ۵گانه لیکرت از خیلی کم تا خیلی زیاد امتیاز بدهند و همچنین گزینه‏ها و شاخص‏هایی که از نظر آنها می‏تواند بر روی عدم تحقق زیست‌پذیری شهری تأثیر بگذارد را ارائه دهند. در بخش نهایی تحقیق، واکاوی پیشینه و مبانی نظری پژوهش و همچنین جمع‌بندی یافته‌های بخش اول، منجر به شناسایی، کاوش و استخراج مؤلفه‌ها و معیارهای اثرگذار شد. در این راستا به‌منظور مشخص کردن میزان اجماع خبرگان موضوعی و موضعی در خصوص هرکدام از عوامل و میزان اهمیت هرکدام، تقلیل معیارها بر اساس میزان اهمیت آن‌ها صورت گرفته است، در این راستا، پرسشنامه دلفی در اختیار خبرگان و کارشناسان قرار داده شد. شاخص‏های تدوین شده با استفاده از رویکرد آینده‌پژوهی مبتنی بر تحلیل اکتشافی به کمک نرم‌افزار Micmac و تحلیل متقاطع به کمک نرم افزار Scenario Wizard در اختیار 21 نفر از کارشناسان قرار گرفت. و از گروه دلفی خواسته شد بر مبنای فرآیند تأثیرگذاری و تأثیرپذیری (مقایسه زوجی) پیشران‌ها بر یکدیگر، دامنه امتیازی ۰ الی ۳ را به هر پیشران اختصاص دهند که عدد صفر به منزله فاقد اثرگذاری، عدد۱ اثرگذاری کم یا ناچیز، عدد ۲ با اثرگذاری متوسط، عدد ۳ به منزله اثرگذاری بالا و حرف P به معنی اثرگذاری بالقوه در فرآیند تاثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم هر پیشران به صورت متقابل است. روش تحلیل تأثیرات متقابل تکنیکی خبره محور است که نتایج کمی را بازگو می‌کند. در این روش تحلیل تأثیرات متقابل بر ماتریس‌های تأثیرات استوار است که با هدف بررسی وضعیت پایداری یا ناپایداری سیستم ارزیابی می‌شود.

بحث و یافته‏های تحقیق 

ارزیابی نتایج حاصل از روش دلفی

در بخش نخست پژوهش برای ارزیابی میزان اتفاق نظر میان اعضای پنل ضریب هماهنگی کندال محاسبه شده است. از آنجا که در تحقیق حاضر تعداد اعضای پنل اصلی 21 نفر بوده و همان‏طور که در جدول شماره ۲ نیز مشخص شده است، مقادیر ضریب هماهنگی کندال در دور اول 0.332 به دست آمده است که اتفاق نظر نسبتا متوسطی میان اعضای پنل را نشان می‏داده است ولی در دور دوم مقدار ضریب هماهنگی کندال 0.861 محاسبه شد که اتفاق‏نظر قوی میان اعضای پنل را نشان می‏داده و روند دوره‏های دلفی متوقف شد؛ بنابراین روند دلفی در دور دوم متوقف شده است زیرا که اعضای پنل در مورد موضوع مورد بحث به اجماع رسیده بوده‏اند.

جدول2. نتایج ضریب هماهنگی کندال

دور دلفی	ضریب
دور اول	0.332
دور دوم	0.861

در ابتدای تحقیق ابعاد و شاخص‌های مرتبط با زیست‌پذیری شهری مورد بررسی قرار گرفت و با جمع بندی یافته‌های پیشین به ویژه در ارتباط با کلانشهر اهواز، مبتنی بر روش فراتحلیل، موانع تحقق زیست‌پذیری شهری در دور اول دلفی آماده شد (جدول شماره ۳). سپس پرسشنامه تهیه شده به صورت الکترونیکی (لینک پیوست) به متخصصان ارسال شد. در دور اول، فهرستی از شاخص‌های مؤثر بر عدم تحقق زیست‌پذیری که با نظر اعضای پنل اول (7 نفر) استخراج شده بود، در اختیار تمام اعضای پنل اصلی (21 نفره) قرار گرفت تا میزان اهمیت هریک را مشخص کنند. همچنین، از آنها خواسته شد تا علاوه بر شاخص‏های موجود، در قسمت سوالات باز، شاخص‏های موردنظر خود را در داخل پرسشنامه اضافه نمایند. بررسی پاسخ سوال‏های باز در پرسشنامه‏های دور اول نشان داد که علاوه 32 شاخص استخراج شده اولیه تعداد ۲۲ شاخص نیز به وسیله اعضای پنل اصلی به آنها اضافه شده است. در دور اول نیز از شاخص های ارائه شده چندین شاخص میانگین کمتر از ۴ به دست آورده اند و در دوم برای خبرگان ارسال نشده است. همچنین در قسمت سوالات باز دور اول، پاسخ کارشناسان به صورت سؤال بسته منظم گردید و در دوم همراه سوالاتی که در دور اول میانگین بیشتر از ۴ داشته‏اند توزیع گردیده‏اند که در بین این شاخص‏ها چندین شاخص میانگین کمتر از ۴ به دست آورده‏اند و از تحلیل‏ها حذف گردیده‏اند.

جدول3. نتایج دوره‏های دلفی¹⁵

ردیف	عوامل	دور اول		دور دوم
		انحراف معیار	میانگین	انحراف معیار	میانگین
1	فقدان درآمد پایدار برای شهرداری‏ اهواز	0.35	4.13	0.25	4.93
2	کمبود مراکز فرهنگی	0.00	4.00	0.00	5.00
3	عدم دسترسی به مسکن مناسب	0.414	4.80	0.00	4.00
4	نرخ بالای مشکلات اجتماعی نظیر طلاق و خودکشی	0.617	4.66	0.258	4.93
5	در دسترس نبودن مراکز درمانی مناسب در تمام سطح شهر و تمرکز آن‏ها در مناطق خاص	0.00	4.00	0.258	4.933
6	بالا بودن جرائم شهری نظیر سرقت	0.414	4.2	0.00	5.00
7	افزایش تعداد معتادان در شهر	0.861	2.8	-	-
8	پایین بودن مشارکت اجتماعی در سطح شهر	0.35	4.13	0.351	4.86
9	نرخ امید به زندگی پایین	0.45	4.06	0.00	5.00
10	کاهش قدرت بخش خصوصی جهت سرمایه‏گذاری	0.25	4.06	0.00	4.00
11	رشد جمعیت	0.703	4.06	0.258	4.933
12	افزایش مهاجرت	0.25	4.06	0.258	4.933
13	زیرساخت‏های نامناسب در برخی نقاط شهر	0.35	4.13	0.258	4.933
14	فرصت‏های نابرابر در سطح شهر	0.45	4.06	0.351	4.86
15	فقر و زاغه‏نشینی بخصوص در مناطق فقیر	0.703	4.06	0.258	4.933
16	آلودگی صوتی بالا بخصوص در حاشیه‏های شهر	0.00	4.00	0.00	4.00
17	آلودگی‏ هوا	0.00	4.00	0.258	4.933
18	آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی و تولید روزافزون پساب صنعتی	0.601	5.04	0.328	5.033
19	کیفیت نامناسب دفع فاضلاب	0.24	4.21	0.227	4.870
20	رطوبت و گرمای هوا	0.35	4.13	0.324	5.20
21	عدم دسترسی مناسب همه شهروندان به خدمات حمل و نقل عمومی مناسب	0.86	4.2	0.00	5.00
22	عدم دسترسی مناسب شهروندان به اطلاعات و داده‏ها (و شهر الکترونیک)	0.25	4.06	0.516	4.86
23	کمبود آزادی‏ها مدنی در سطح شهر	0..35	4.13	0.516	4.86
24	نابرابری‏ها جنسی در سطح شهر	0.25	4.06	-	-
25	فقدان نیروهای متخصص در مدیریت شهری	0.35	4.13	-	-
26	استقلال ناکافی سازمان‎های درگیر در اداره امور شهر	0.61	3.66	-	-
27	عدم شکل‏گیری شوراهای محلی و منطقه‏ای زیرمجموعه شوراهای شهر	1.12	3.40	-	-
28	نحوه انتخاب اعضای شورای شهر (فهرست نامزدها)	0.99	3.13	-	-
29	نبود انسجام اجتماعی بالا	0.899	3.66	-	-
30	پایین بودن میزان تعهد و تعلق شهروندان	1.18	3.53	-	-
31	ضعف استفاده از خرد جمعی و نبود همراهی لازم بین مدیران در حل معضلات	0.67	3.80	-	-
32	هماهنگی پایین بین دستگاه‏ها	0.457	3.73	-	-
33	عدم نظارت مناسب در امور اجرایی	-	-	0.25820	3.93
34	عدم پاسخگویی مستانسه به دستگاه‌ها	-	-	0.25820	4.9333
35	تمرکز خدمات و امکانات در برخی مناطق	-	-	0.25820	4.9333
36	زندگی دو قطبی و بالا بودن هزینه زندگی در برخی محلات و مناطق	-	-	0.00	5.00
37	پایین بودن سرمایه اجتماعی	-	-	0.258	3.93
38	پایین بودن نظارت بر عملکرد شهرداری	-	-	0.00	5.00
39	وابستگی درآمدهای شهری به درآمدهای دولتی	-	-	0.5164	4.86
40	استراتژی مدیریتی مسلط از بالا به پایین و ضعیف بودن استراتژی های پایین به بالا	-	-	0.25820	4.9333
41	موازی کاری در انجام خدمات شهری	-	-	0.2582	3.93
42	برنامه ریزی در سطح ملی برای شهرها بدون توجه به ویژگی‌های محلی و بومی مناطق و محلات شهر اهواز	-	-	0.5164	4.86
43	عدم تهیه در سمت طرح های شهری و الگوی برداری از نمونه‌های خارجی	-	-	0.25820	4.9333
44	عدم نظارت دقیق بر اجرای طرح های تهیه شده بخصوص طرح های جامع و تفصیلی	-	-	0.5164	4.86
45	جذب نیروهای متخصص توسط چند نهاد دولتی و خالی ماندن سایر بخش‌ها از نیروهای متخصص	-	-	0.25820	4.06
46	بروز خشکسالی و کمبود آب در برخی مناطق و محلات شهر	-	-	0.5164	3.86
47	بحران های زیست محیطی نظیر مستله گرد و خاک	-	-	0.25820	4.933
48	ساختار بوروکراتیک در مدیریت شهری	-	-	0.5164	3.86
49	یکسان بودن مدل اداره امور شهر در تمام مناطق	-	-	0.2582	3.93
50	بحران هویت در شهر	-	-	0.59	3.93
51	بی توجه به مناطق فرسوده در برنامه‌ریزی‌های کلان	-	-	0.414	4.80
52	عدم وجود شفافیت درآمدها و هزینه‌های شهرداری	-	-	0.25820	4.06
53	مسئولیت پذیری پایین مسئولان شهری	-	-	0.56	3.80
54	عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری	-	-	0.000	4.00
میانگین		0.4883	3.96	0.2570	4.6109

بررسی‏های جدول شماره ۳ نشان می‏دهد که در دور اول و دوم میانگین داده‏های گردآوری شده به ترتیب 3.96 و 4.61 بوده است. همچنین انحراف معیار دور اول 0.4883 و دور دوم 0.257 به دست آمده است.

رتبه‌بندی موانع زیست پذیری کلانشهر اهواز

همان طور که بیان شد برای رتبه‏بندی موانع زیست پدیری شهری از تکنیک فرآیند سلسله مراتبی استفاده شده است. قبل از انجام تکنیک سلسله مراتبی، شاخص‏های تدوین شده با استفاده از تکنیک دلفی در ۵ بعد اصلی شامل اقتصادی، اجتماعی، مدیریتی، زیرساختی و محیطی دسته‏بندی شده‏اند. سپس سنجه‏های هر شاخص به صورت جدا رتبه‏بندی گردید و در پایان پنج شاخص اصلی رتبه‏بندی شده‏اند.

بعد اقتصادی

یکی از مهم‏ترین موانع مؤثر در تحقق زیست پذیری شهر اهواز و اجرای برنامه‏های توسعه و بهبود کیفیت زندگی عامل اقتصادی است. بدون وجود درآمدهای پایدار و سرمایه‏گذاری‏های مستمر در شهر امکان دستیابی به اهداف در زمینه زیست پذیری شهر دور از دسترس است. ستجه‏های فقدان درآمد پایدار برای شهرداری‏، کاهش قدرت بخش خصوصی جهت سرمایه‏گذاری، بالا بودن هزینه زندگی در برخی مناطق و محلات شهر و وابستگی درآمدهای شهری به درآمدهای دولتی در شاخص اقتصادی قرار گرفتند نتیجه بررسی این شاخص در جدول شماره ۴ ارائه شده است. نتیجه به دست آمده حاکی از این است که سنجه فقدان درآمد پایدار برای شهرداری‏ بالاترین رتبه و بعد از آن سنجه‏های وابستگی درآمدهای شهری به درآمدهای دولتی، بالا بودن هزینه زندگی در برخی مناطق و محلات و کاهش قدرت بخش خصوصی جهت سرمایه گذاری قرار گرفتند.

جدول شماره4. رتبه‏بندی سنجه‏های بعد اقتصادی

امتیاز نهایی	X4	X3	X2	X1	شاخص
0.54	5.66	4.76	2.87	1.00	فقدان درآمد پایدار برای شهرداری‏
0.27	5.79	4.21	1.00	0.026	وابستگی درآمدهای شهری به درآمدهای دولتی
0.12	3.71	1.00	0.23	0.21	بالابودن هزینه زندگی در برخی مناطق و محلات
0.056	1.00	0.27	0.17	0.17	کاهش قدرت بخش خصوصی جهت سرمایه‏گذاری

بعد اجتماعی

بر اساس نتایج تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در جدول شماره ۵، ترتیب اهمیت سنجه‏های شاخص‏های اجتماعی به ترتیب عبارت‏اند از: رشد جمعیت، افزایش مهاجرت، فرصت‎های نابرابر در سطح شهر، کمبود آزادی‏ها مدنی در سطح شهر، فقر و زاغه‏نشینی، پایین بودن مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی در سطح شهر، بالا بودن جرائم شهری نظیر سرقت، نرخ امید به زندگی پایین، نرخ بالای مشکلات اجتماعی نظیر طلاق و خودکشی و نابرابریها جنسی در سطح شهر.

جدول5. رتبه‏بندی سنجه‏های بعد اجتماعی

امتیاز نهایی	X10	X9	X8	X7	X6	X5	X4	X3	X2	X1	شاخص
0.25	3.5	3.6	5.6	7.6	4.2	4.7	3.9	4.7	4.2	1.00	رشد جمعیت
0.16	4.2	4.7	5.5	4.7	5.5	4.2	3.0	3.5	1.0	0.236	افزایش مهاجرت
0.15	5.2	5.0	3.0	3.5	8.2	505	4.2	1.0	0.3	0.210	فرصت‏های نابرابر در سطح شهر
1.10	4.2	4.7	4.7	4.2	3.5	5.2	1.0	0.2	0.3	0.248	کمبود آزادی‏های مدنی در سطح شهر
0.09	4.2	3.5	5.5	4.2	7.6	1.0	0.2	0.2	0.2	0.21	فقر و زاغه نشینی
0.06	4.2	3.6	5.6	4.1	1.0	0.1	0.3	0.1	0.2	0.23	پایین بودن مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی در سطح شهر
0.05	3.0	4.2	6.2	1.0	0.2	0.2	0.2	0.3	0.2	0.129	بالابودن جرائم شهری نظیر سرقت
0.04	4.1	4.7	1.0	0.1	0.2	0.0	0.2	0.3	0.1	0.17	نرخ امید به زندگی پایین
0.03	3.9	1.00	0.2	0.2	0.3	0.3	0.2	0.2	0.2	0.279	نرخ بالای مشکلات اجتماعی نظیر طلاق و خودکشی
0.02	1.0	0.2	0.2	0.3	0.2	0.2	0.2	0.1	0.2	0.279	نابرابری جنسی در سطح شهر

بعد مدیریتی

نتایج بررسی پرسشنامه در جدول شماره ۶ نشان می‏دهد که سنجه عدم تحقق مدیریت یکپارچه شهری بالاترین امتیاز را به دست آورده است و بعد از آن به ترتیب سنجه‏های عدم تهیه درست طرح‏های شهری و عدم نظارت دقیق بر اجرای طرح‏ها، برنامه‏ریزی در سطح ملی برای شهرها بدون توجه، استراتژی مدیریتی مسلط از بالا به پایین و ضعیف بودن استراتژی‏های پایین به بالا، فقدان نیروهای متخصص: در مدیریت شهری، پایین بودن نظارت بر عملکرد شهرداری‏ها، عدم پاسخگویی مناسب دستگاه‏ها، عدم وجود شفافیت درآمدها و هزینه‏های شهرداری و بی‏توجه به شهرهای کوچک و میانی قرار گرفتند.

 

جدول6. رتبه‏بندی سنجه‏های بعد مدیریتی

امتیاز نهایی	X10	X9	X8	X7	X6	X5	X4	X3	X2	X1	شاخص
0.27	4.2	3.5	4.2	7.0	4.2	47	3.5	7.0	4.08	1.00	عدم تحقق مدیریت یکپارچه شهری
0.17	3.0	5.5	5.7	6.0	5.5	5.0	3.55	3.5	1.00	0.16	عدم تهیه درست طرح‏های شهری و..
0.13	3.5	3.5	3.5	5.0	7.0	5.2	3.97	1.00	0.027	0.14	عدم نظارت دقیق بر اجرای طرح‏ها
0.11	4.2	5.5	5.0	4.2	3.5	4.7	1.00	0.2	0.2	0.27	برنامه‏ریزی در سطح ملی با نسخه واحد و بدون توجه ویژگی‌های بومی شهر اهواز
0.09	5.5	5.0	4.7	3.5	5.2	1.0	0.210	0.86	0.2	0.210	استراتژی مدیریتی مسلط از بالا به پایین و ضعیف بودن استراتژی‏های پایین به بالا
0.06	3.5	5.2	4.2	4.7	1.0	0.18	0.27	0.14	0.17	0.15	فقدان نیروهای متخصص در مدیریت شهری
0.04	3.5	3.5	3.5	1.0	0.2	0.27	0.23	0.20	0.16	0.14	پایین بودن نظارت بر عملکرد شهرداری‏
0.04	4.7	5.5	1.0	0.2	0.2	0.2	0.20	0.27	0.17	0.236	عدم پاسخگویی مناسب دستگاه‏ها
003	3.5	1.0	0.2	0.3	0.2	0.2	0.178	0.27	0.17	0.279	عدم وجود شفافیت درآمدها و هزینه‏های شهرداری
0.02	1.0	0.2	0.2	0.3	0.3	0.2	0.2	0.3	0.3	0.2	بی‌توجهی به مناطق فرسوده در برنامه‌ریزی‌های کلان

بعد زیرساختی

طبق نتایج به دست آمده از تکنیک فرآیند تحلیل سلسله مراتبی در جدول شماره ۷ برای شاخص زیرساخت‏ها می‏توان گفت که شاخص افزایش تراکم جمعیت و فشار بر زیرساخت‏ها و تسهیلات بالاترین تأثیر را دارد و بعد از آن به ترتیب سنجه‏های عدم دسترسی مناسب همه شهروندان به خدمات حمل و نقل عمومی مناسب، عدم دسترسی مناسب شهروندان به زیرساخت‏های شهر الکترونیک، توزیع نامناسب زیرساخت‏ها در مناطق و محلات شهری، تمرکز خدمات و امکانات در مراکز استان، کمبود مراکز فرهنگی، عدم دسترسی به مسکن مناسب و در دسترس نبودن مراکز درمانی مناسب در تمام سطح شهر و تمرکز آنها در مناطق خاص در رتبه‏های بعدی قرار گرفتند.

جدول7. رتبه‏بندی سنجه‏های بعد زیرساختی

امتیاز نهایی	X8	X7	X6	X5	X4	X3	X2	X1	شاخص
0.31	3.5	4.7	7.6	4.2	6.2	3.9	3.55	1.00	افزایش تراکم جمیعت و فشار بر زیرساخت‏ها و تسهیلات
0.21	4.7	4.2	4.2	4.17	4.71	4.71	1.00	0.27	عدم دسترسی مناسب همه شهروندان به خدمات حمل و نقل عمومی مناسب
0.15	5.2	3.5	5.5	4.71	4.71	1.00	0.210	0.248	عدم دسترسی مناسب شهروندان به زیرساخت‏های شهر الکترونیک
0.1	3.5	4.7	3.5	4.2	1.00	0.210	0.20	0.158	توزیع نامناسب زیرساخت‌ها در مناطق و محلات شهری
0.08	3.9	3.5	5.5	1.00	0.23	0.178	0.236	0.236	تمرکز خدمات و امکانات در برخی مناطق شهر
0.05	4.2	4.7	1.0	0.17	0.27	0.3	0.158	0.129	کمبود مراکز فرهنگی
0.04	4.7	1.0	0.2	0.279	0.2	0.2	0.23	0.210	عدم دسترسی به مسکن مناسب
0.3	1.0	0.2	0.2	0.2	0.3	0.2	0.2	0.3	در دسترس نبودن مراکز درمانی مناسب در تمام سطح شهر و تمرکز آن‏ها در مناطق خاص

بعد محیطی

نتیجه به دست آمده در جدول شماره ۸ از بررسی 6 شاخص محیطی بدین گونه است که به ترتیب سنجه آلودگی هوا، بحران‏های زیست‏محیطی نظیر مسئله گردوخاک، کیفیت نامناسب دفع فاضلاب بالاترین امتیاز را کسب کرده است و سنجه‏های آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی و تولید روزافزون پساب صنعتی، رطوبت و گرمای هوا و آلودگی صوتی بالا بخصوص در مرکز و حاشه اتوبان‏های شهر پس از آن قرار گرفتند.

جدول8. رتبه‏بندی سنجه‏های بعد محیطی

امتیاز نهایی	X6	X5	X4	X3	X2	X1	شاخص
0.76	4.2	3.5	4.7	4.21	4.71	1.00	آلودگی هوا
0.69	3.5	5.2	4.5	4.71	1.00	0.209	بحران‏های زیست‏محیطی نظیر مسئله گردوخاک
0.69	4.7	4.8	0.18	1.00	0.209	0.236	کیفیت نامناسب دفع فاضلاب
0.63	3.9	3.5	1.00	0.601	5.04	0.328	آلودگی منابع آب سطحی و زیرزمینی و تولید روزافزون پساب صنعتی
0.61	4.2	1.00	5.2	0.24	4.21	0.227	رطوبت و گرمای هوا
0.59	1.00	4.7	0.2	0.35	4.13	0.324	آلودگی صوتی بالا بخصوص در مرکز و حاشه اتوبان‏های شهر

درنهایت، شاخص‏های اصلی تحقیق با استفاده از تکنیک تحلیل سلسله مراتبی اولویت‏بندی شده‏اند، نتیجه به دست آمده در جدول شماره 9، حاکی از این است که شاخص محیطی بالاترین امتیاز را به دست آورده است و شاخص‏های مدیریتی، اقتصادی، اجتماعی و زیرساختی به ترتیب بعد از آن قرار می‏گیرند.

جدول شماره9. رتبه‏بندی ابعاد اصلی (موانع زیست‌پذیری شهری)

امتیاز نهایی	محیطی	زیرساختی	اجتماعی	اقتصادی	مدیریتی	ابعاد
0.515	4.71	6.80	4.804	4.8	1.00	مدیریتی
0.185	4.418	3.55	3.557	1.00	0.145	اقتصادی
0.17031	5.739	4.804	1.00	0.279	0.145	اجتماعی
0.082	4.718	1.00	0.145	0.279	0.145	زیرساختی
0.661	1.00	7.210	4.872	5.210	0.310	محیطی

شناسایی پیشران‌های اثرگذار و تشکیل ماتریس اثرات متقاطع

اگر شناسایی موضوع با تصمیم اصلی قدم اول در برنامه‌ریزی سناریو باشد، تهیه فهرستی از عوامل کلیدی که بر موضوع مورد نظر تأثیرگذار دهد، باشند قدم دوم به شمار می‌آید. در این مرحله از گروه دلفی خواسته شد که مهم‌ترین عوامل کلیدی اثرگذار بر روند تحولات و آینده زیست‌پذیری کلانشهر اهواز را ظرف ۱۰ سال آینده مشخص نمایند. با شناسایی مؤلفه‌ها و پیشران‌های اولیه مؤثر بر زیست‌پذیری مبتنی براساس یافته‌های روش دلفی و مصاحبه با نخبگان و مسئولین اجرایی از میان مجموع 78 پیشران‌های فرعی، 51 پیشران کلیدی در ابعاد پنج‌گانه زیست‌پذیری شامل محیطی (U11)، مدیریتی (M5)، اجتماعی (A11)، زیرساختی (S19) و اقتصادی (E5) با پهنای ماتریس 51×51 مبتنی بر تحلیل اثرات تقاطع متقاطع تنظیم شد. این پیشران‌ها براساس نتایج پرسشنامه‌ها و براساس فرآیند منطقی شاخص‌سازی، طراحی و تدوین شاخص‌های مورد نظر، براساس شاخص‌های اجماع و ‌قطعیت، اولویت و اهمیت اطلاعات پرسشنامه‏ای شامل معیارها و پیشران‌های محیطی و کلان‌روندهای مؤثر بوده است.  با شناسایی مؤلفه‌های اولیه از طریق نرم‌افزار Micmac، ماتریس اثرات متقاطع با استفاده از نظر نخبگان شکل داده و با دادن امتیازدهی زوجی شاخص‌های مورد نظر بر حسب میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری آن‌ها از صفر تا 3 میزان اهمیت هریک مشخص شد. برای اینکه داده‌های وارد شده به ضریب قابل اعتمادی از پایایی برسند تعداد تکرارها تا 3 بار افزایش یافت و در این سطح داده‌ها به پایایی قابل قبولی رسیدند. بر اساس داده‌های جدول شماره 10 می‌توان گفت که شاخص پرشدگی 98.34 درصد است که نشان از پیوستگی و تأثیرگذاری بالای متغیرها بر روی یکدیگر است. بالا بودن این ضریب بیشتر به نقش عوامل مختلف در سطوح منطقه‌ای محلی و خصوصیات کلان زیست‌پذیری کلانشهر اهواز برمی‌گردد، در نتیجه برخی متغیرها اثرگذاری کمتری یا بیشتری بر هم دارند. در ماتریس متقاطع جمع اعداد سطرهای هر عامل به عنوان میزان تاثیرگذار و جمع ستون‌های هر عامل میزان تاثیرپذیری آن را از عوامل دیگر نشان می‌دهد. بر مبنای 2550 ارزش محاسبه شده در ماتریس اولیه اثرات متقاطع، 826 مورد دارای تاثیرگذاری زیاد، 1058 مورد دارای تاثیرگذاری متوسط و 666 مورد دارای تاثیرگذاری کم و 51 مورد بی‌تاتیر ارزیابی شده‌اند.

جدول 10. تحلیل اولیه داده‌های ماتریس اثرات متقاطع

شاخص	ابعاد ماتریس	تعداد تکرار	تعداد صفر	تعداد یک	تعداد دو	تعداد سه	جمع	درصد پرشدگی
مقدار	51	3	51	666	1058	826	2550	98.34

 

تحلیل پلان و رتبه‌بندی پیشران‌ها بر اساس میزان تأثیرگذاری و تأثیرپذیری مستقیم و غیرمسقیم

 بر اساس ماتریس اثرات متقاطع، جمع سطرهای ماتریس میزان اثرگذاری و جمع ستون‌ها میزان اثرپذیری پیشرانها را نشان می‌دهد. مقایسه متغیرهای تأثیرگذار و تأثیرپذیر بر اساس رتبه‌بندی آنها نخستین گام در یافتن متغیرهای کلیدی و استراتژیک است. بر این اساس چنانچه تعداد متغیرهای تکراری در تأثیرگذارترین و تأثیرپذیرترین متغیرها، بالا باشد، سیستم دارای تعدادی متغیر کلیدی است که قابلیت کنترل و هدایت سیستم را آسان‌تر می‌نماید، چنانچه تعداد متغیرهای تکراری در ستون تأثیرگذارترین و تأثیرپذیرترین متغیرها پایین باشد، سیستم دارای ساختار خاصی است که قابلیت کنترل کمتری توسط بازیگران دارد. سیستم مورد مطالعه این پژوهش دارای حالت دوم است. چنانچه از رتبه 17 ـ 1 مؤلفه‌ها، دقیقا نیمی از پیشرانها به اختلاف اثرگذاری و اثرپذیری کم تکرار شده‌اند.

 

 

شکل 2. پلان چرخه اثرگذاری یا تأثیرات مستقیم (قرمز) و  غیرمستقیم (آبی) بین عوامل و روابط بین عوامل

از آنجایی‌که تأثیر هر متغیر بر متغیر دیگری از دو طریق اثرگذاری مستقیم و اثرگذاری غیرمستقیم اعمال می‌شود، براساس میزان اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم، پراکنش متغیرها در صفحه تأثیرگذاری و تأثیرپذیری تغییر کرده و احتمال جابجایی متغیرها وجود دارد. خروجی نرم‌افزار میک‌مک برای جابجایی متغیرها که در شکل شماره 4 نشان داده شده حاکی از اینست که بر اساس روابط غیرمستقیم بین متغیرها، قدرت تأثیرگذاری متغیرهای تأثیرگذار کمتر شده چرا که اغلب متغیرها در ناحیه 2 به سمت پایین شبکه مختصات جابجا شده‌اند. در مورد تأثیرپذیری متغیرهای ناحیه 4 هم جابجایی غالب متغیرهای تأثیرپذیر به سمت پائین و سمت راست را نشان می‌دهد که نشان از افزایش قدرت تأثیرپذیری این متغیرها دارد. با توجه به اینکه برای محاسبات اثرهای غیرمستقیم، نرم‌افزار ماتریس را چندبار به توان می‌رساند، جمع اثرگذاری و اثرپذیری‌های غیرمستقیم اعداد چندرقمی درمی‌آید و مقایسه آن با اثرهای مستقیم دشوار می‌شود. برای رفع این مشکل نرم‌افزار، جدول سهم عوامل براساس اثرهای مستقیم و غیرمستقیم را در مقیاس 10 هزار ارائه می‌دهد. بر این اساس، مجموع اثرگذاری و اثر پذیری‌ها 10 هزار محاسبه شده و سهم هر کدام از عوامل از این عدد نشان دهنده سهم آن از کل سیستم است. در جدول شماره 11 و شکل شماره 4، سهم پیشرانها از کل اثرگذاری و اثرپذیری براساس اثرهای مستقیم و غیرمستقیم نشان داده شده است. چنانکه مشاهده می‌شود‌، 11 پیشران در ستون اثرگذاری بیشترین سهم را در اثرگذاری مستقیم داشته‌اند که از این تعداد 9 متغیر در اثرگذاری غیرمستقیم هم با جابجایی‌های اندکی مجددا تکرار شده‌اند و فقط متغیرهای" فرصت‏های نابرابر در سطح شهر" از رتبه 13 به رتبه 14 و متغیر" پایین بودن مشارکت اجتماعی و سرمایه اجتماعی در سطح شهر" هم از رتبه 11 به 10 و متغیر " افزایش تراکم جمیعت و فشار بر زیرساخت‏ها و تسهیلات" از رتبه 7 به رتبه 9 منتقل شده است. علاوه بر این متغیر " کیفیت نامناسب دفع فاضلاب" از رتبه 9 به رتبه 8 و متغیر" آلودگی هوا" از رتبه 10 به رتبه 12 جابجا شده‌اند. در اثرپذیری، 11 پیشران از 4 پیشرانی که در ستون اثرپذیری مستقیم وجود دارند همان پیشران با تغییراتی در رتبه بندی در اثرپذیری غیرمستقیم هم تکرار شده اند.

جدول 11. فهرست پیشرانهای با بیشترین سهم در اثرگذاری و اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم

رتبه	پیشران	اثرگذاری مستقیم	پیشران	اثرپذیری مستقیم	پیشران	اثرگذاری غیرمستقیم	پیشران	اثرپذیری غیرمستقیم
1	S4	271	S5	237	S4	269	S5	235
2	U6	269	U1	231	U6	267	U1	230
3	U1	268	U2	230	U1	264	U2	228
4	M5	260	S3	226	M5	258	S3	223
5	U3	235	U3	224	U3	233	U3	223
6	A4	228	A5	224	A4	227	A5	223
7	A11	218	A9	222	M3	216	A9	220
8	M3	216	A7	220	A11	215	S4	220
9	M4	211	S4	220	M4	211	A7	219
10	A1	209	A6	218	U2	207	S6	219
11	U2	207	S6	218	A1	207	E1	216
12	S16	205	E1	216	S16	204	A6	216
13	S17	203	M5	214	U4	203	S8	216
14	E2	203	A1	214	S17	203	M5	213

 

شکل 4. نقشه جابجایی متغیرها بر اساس اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر اساس (کد) شماره متغیرها

مطابق ماتریس اثرگذاری و وابستگی بالقوه مستقیم و غیرمستقیم، می‏توان گفت که ۳ پیشران آلودگی هوا (U1)، افزایش تراکم جمیعت و فشار بر زیرساخت‏ها و تسهیلات (U6) و کمیت و کیفیت دسترسی به خـدمات (S4)، در رتبه اول تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم و 3 پیشران رشد جمعیت 115 (S5)، عدم دسترسی مناسب همه شهروندان به خدمات حمل و نقل عمومی مناسب (U1) و توزیع نامناسب زیرساخت‌ها در مناطق و محلات شهری (U2) در رتبه اول اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم قرار گرفته‌اند. آنچه از وضعیت صفحه پراکندگی متغیرهای مؤثر بر وضعیت آینده زیست‌پذیری کلانشهر اهواز مشخص است، وضعیت نسبتا ناپایدار سیستم است. بیشتر متغیرها در اطراف محور قطری صفحه پراکنده‌اند. به جز چند عامل که نشان دهنده تاثیرات بالا هستند، بقیه متغیرها وضعیت مشابهی دارند. مطابق شکل شماره 5 تأیید کننده این نکته است که به ترتیب عوامل محیطی (S)، زیرساختی (S)، مدیریتی (M)، اجتماعی (A) و اقتصادی (E) اثرگذار بر روند تحولات زیست‌پذیری کلانشهر اهواز ناپایدار و به گونه‌ای است که تداوم وضع موجود به شکل‌گیری سناريو فاجعه خواهد انجامید و در بهترین حالت، در صورت ادامه وضع موجود، تغییرات سیستم موجود مدیریت به موازی کاری و عدم وجود برنامه منظم و منسجم و فقدان هماهنگی بین سازمانی، کاهش سطح توانمندی اجتماعی، عدم تقویت اقتصاد محلی و کاهش نقش مشارکتی شهروندان، کاهش سطح سرمایه‌گذاری‌های بخش خصوصی و کاهش نظارت کالبدی بر فضاهای ساخته شده منجر خواهد شد. نتایج ارزیابی ضمن اینکه در سطح بالایی با واقعیت‏های پیرامون تغییرات سیستم زیست‌پذیری اهواز انطباق دارد، به گونه‏ای که در چارچوب مطالعات آینده‌نگرانه و با بهره‏گیری از رویکرد سناریو‌ نگاری، می‏توان ضمن سنجش وضعیت کلی عوامل، الگوی پایداری یا ناپایداری آن را نیز از چگونگی توزیع فضایی متغیرها در سطح نمودارها و شکل‏های خروجی از نرم‏افزار میک مک دریافت. همچنین، درصد تقریبا بالای ضریب پر شدگی (98 درصد) در متغیرهای تحقیق، میزان روایی و پایایی ابزارهای پژوهش را در سح تقریبا بالایی مورد تأیید قرار می‏دهد. به این منظور، پژوهش حاضر ضمن سنجش اثرات مستقیم متغیرهای ابعاد اثرگذاری ـ وابستگی غیرمستقیم و بالقوه متغیرها را نیز در چیدمان فضایی متغیرها و تدوین نیروهای پیشران کلیدی و سناریوهای نهایی لحاظ نموده است. تحلیل داده‌های مربوط به وضعیت‌های مختلف عوامل و سایر مؤلفه‌های اثرگذار بر روند تحولات زیست‌پذیری کلانشهر تهران احتمال وقوع 9 سناریو را بیش از سایر سناریوها دانسته و احتمال وقوع سایر سناریوها را در حد بسیار ناچیز و ضعیف ارزیابی کرده است.

 

شکل 4. وضعیت پایداری ـ ناپایداری سیستم زیست‌پذیری شهری کلانشهر اهواز مبتنی بر تحولات آینده

تشریح وضعیت‌های احتمالی عوامل اصلی
در مرحله بعد برای هر یک از عوامل اصلی، وضعیت‌های احتمالی پیش‌روی زیست‌پذیری اهواز مشخص شد. بدین منظور از کارشناسان متخصص در این زمینه نظرخواهی شد. در نهایت، با بررسی نتایج، برای عوامل اصلی، 51 وضعیت احتمالی مشخص شد. بعد از طراحی وضعیتهای احتمالی، ماتریس متقاطع تهیه شد، که یک ماتریس 51*51 ایجاد شده که مانند مرحلة قبل در تعیین عوامل اصلی، به صورت پرسشنامه مفصل در اختیار متخصصان قرار گرفت و متخصصان با طرح این پرسش که اگر هر یک از وضعیت‌های 51 گانه ارزیابی ابعاد زیست‌پذیری اتفاق افتد، چه تأثیری بر وقوع یا عدم وقوع سایر وضعیت‌ها خواهد داشت؟ پرسشنامه را براساس سه ویژگی توانمندساز، بی‌تأثیر و محدودیت‌ساز تکمیل کردند و با درج ارقام 3 تا 3- میزان تأثیرگذاری هریک از وضعیتها را بر سیستم مشخص کردند. با جمع‌آوری داده‌ها که توسط متخصصان انجام گرفت، امکان به‌کارگیری نرم‌افزار سناریو ویزارد ایجاد شد. نرم‌افزار سناریو ویزارد مورد استفاده در این پژوهش نسخة 2013 است. انتظار می‌رود از ترکیب 51 وضعیت برای عوامل زیست‌پذیری حداقل 259 میلیون سناریوی ترکیبی از بین آنها استخراج شود که شامل همة احتمالات ممکن در آیندة است که البته این نتایج، به هیچ وجه امکان تحلیل، سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی را ندارد و صرفاً استفادة آماری دارد. براساس تحلیل داده‌های حاصل از پرسشنامه، 11 سناریو قوی یا محتمل، 9 سناریو با سازگاری بالا یا باورکردنی و 5217 سناریو ضعیف ارزیابی شدند. نتایج، نشان می‌دهد 9 سناریو با احتمال وقوع بسیار بالا در شرایط پیش‌روی زیست‌پذیری شهری اهواز وجود دارد.

جدول 12. ضعيت هر يک از عوامل به تفکيک سناريوها و طيف سه‌گان (مطلوب، میانه و بحرانی)

عوامل سناریوها	محیطی	مدیریتی	اقتصادی	اجتماعی	زیرساختی
سناریوی اول	مطلوب	ایستا	مطلوب	مطلوب	مطلوب
سناریوی دوم	ایستا	مطلوب	مطلوب	مطلوب	بحران
سناریوی سوم	مطلوب	ایستا	ایستا	بحران	بحران
سناریوی چهارم	بحران	مطلوب	مطلوب	مطلوب	بحران
سناریوی پنجم	بحران	ایستا	ایستا	بحران	مطلوب
سناریوی ششم	بحران	مطلوب	ایستا	مطلوب	ایستا
سناریوی هفتم	ایستا	بحران	ایستا	بحران	مطلوب
سناریوی هشتم	ایستا	بحران	مطلوب	مطلوب	بحران
سناریوی نهم	مطلوب	ایستا	ایستا	مطلوب	ایستا

گروه‌بندی و تحلیل سناریوهای منتخب

 در مجموع 9 سناریوی باورکردنی پیش‌روی موضوع مورد بحث وجود دارد که بیشتر سناریوها در وضعیت مطلوب قرار گرفته‌اند که این نشان دهندة وضعیت امیدوارکننده پیش‌روی وضعیت زیست‌پذیری کلانشهر اهواز است. سناریوهای ممکن به وضوح به تفکیک سناریو و عوامل اصلی برای تسهیل درک شرایط در صفحة سناریو نشان داده شده است که برای درک وضعیتها براساس امتیازی که به هر یک از وضعیتها بین 3 تا 3 - داده شده است، نسبت به جایگزینی اعداد به جای وضعیت‌ها اقدام شد و برای درک کیفی از صفحة سناریو از طریق جایگزینی وضعیت‌ها با طیفی از عناوین مطلوب تا بحران وضعیت و جایگاه زیست‌پذیری کلانشهر اهواز به تفکیک سناریو و هر عامل اصلی نشان داده شده است. از مجموع 259 وضعیت حاکم بر صفحة سناریو تعداد 155 حالت و 52.45 درصد وضعیت بحرانی، تعداد 85 حالت و 28.95 درصد در حالت مطلوب و تعداد 55 حالت و 18.60 درصد وضعیت ایستا را نشان می‌دهد. این وضعیت نشان می‌دهد بیش از نیمی از حالت‌های موجود در صفحة سناریو در حالت بحرانی قرار دارند و پس از آن حالت‌ مطلوب و در نهایت، حالت ایستا کمترین میزان را به خود اختصاص داده است. با توجه به قرابت سناریوها، می توان آنها را به سه گروه تقسیم کرد که هر یک از گروه ها شامل چند سناریو با ویژگی‌های تقریبا مشترک با تفاوت کم در یک یا چند وضعیت از میان 9 عامل اصلی می‌باشند. این گروه‌ها به این شرح‌اند: سناریوهای بحرانی (شامل سناریوهای ۱، ۲، 3، و ۹)؛ سناریوهای مطلوب (شامل سناریوهای: 4 و 5) و سناریوهای ایستا (شامل سناریوهای 6، 7 و 8). از میان 9 سناریوی باورکردنی پیش‌روی زیست‌پذیری کلانشهر اهواز، تعداد 7 سناریو با وضعیت بحرانی وجود دارد که شرایط ناامیدکننده‌ای را برای مدیریت شهری در آینده نشان می‌دهد. همچنین، 3 سناریو حالت مطلوب و 1 سناریو حالت ایستا را در آینده نشان می‌دهد. گروه‌بندی سناریوها به شرح زیر است: سناریوهای گروه اول (اهواز شهری فاقد زیست‌پذیری): این گروه شامل سناریوهای 3، 2، 1 و 9 است و بدترین و نامطلوب‌ترین شرایط ممکن برای زیست‌پذیری کلانشهر اهواز را شامل می‌شود. در این گروه حالت مطلوب وجود ندارد و عامل متمایز کننده آنها تفاوت در میزان حالات بحران و ایستا است. این گروه به لحاظ فراوانی بیشترین تعداد وضعیت مطلوب را بین سناریوهای دیگر گروه‌ها به خود اختصاص داده است. به طوری که 86 درصد میزان حالت‌ها بحران، همچنین، 14 درصد حالت ایستا و صفر درصد حالت مطلوب را نشان می‌دهند. مقایسه درصد فراوانی حالت مطلوب و بحران این گروه با گروه‌های دیگر نشان دهنده وضعیت نامناسب پیش‌روی زیست‌پذیری در این گروه است. به طور کلی سناریوهای این گروه مشخص کننده حالات منفی و نامناسب پیش‌روی زیست‌پذیری مطلوب است. سناریوهای گروه دوم (اهواز به سوی زیست‌پذیری): روند تغییرات مثبت، گذار از وضع موجود و برقراری زیست پذیری در این گروه دو سناریو مشاهده می‌شود که سناریوهای 4 و 5 است. در این گروه عوامل متمایز کننده، تفاوت در میزان حالات ایستا و بحران است. این گروه از نظر فراوانی، بیشترین تعداد وضعیت مطلوب را در بین سناریوهای دیگر گروه‌ها به خود اختصاص داده است. مقایسه درصد فراوانی حالت مطلوب و بحران این گروه با گروه‌های دیگر نشان دهنده وضعیت تقریبا مطلوب پیش‌روی زیست‌پذیری کلانشهر اهواز در این گروه است. میزان تفاوت اثر گذاری‌های این گروه تفاوت زیادی با گروه اول و گروه سوم دارد. سناریوهای گروه سوم (اهواز همچنان در آروزی زیست‌پذیری): شرایط ایستا و نامطلوب، عدم امکان برقراری زیست‌پذیری مطلوب این گروه از سناریوها وضعیت ایستا را شامل می‌شود و شامل سه سناریو ۶، 7 و 8 می‌شوند. در این گروه تفاوت در میزان حالات مطلوب و بحران است. این گروه از نظر فراوانی، بیشترین تعداد وضعیت ایستا را بین سناریوهای دیگر گروه ها به خود اختصاص داده است، به طوری که صفر درصد میزان حالت‌های بحران، 11 درصد حالت مطلوب و 89 درصد حالت ایستا را نشان می‌دهند. مقایسه درصد فراوانی حالت مطلوب و بحران این گروه با گروه‌های دیگر نشان دهنده وضعیت ایستا در این گروه است.         

نتیجه‌گیری و ارائه پیشنهادها

همانگونه که اشاره شد به دلیل آگاهی از خطراتی مثل رشد سریع جمعیت، ازدحام و شلوغی، از بین رفتن زمـین‌هـای کشاورزی و فضاهای باز، کمبود مسکن معقول و مناسب، افزایش نابرابری‌های اجتماعی و از بین رفتن حس تعلق بـه مکـان، هویـت مکانی و زندگی اجتماعی که کیفیت زندگی جوامع را تهدید می‌کنند، زیست‌پذیری بـه وجـود آمده و رشد کرده است. این رو بايد مطالعه و سنجشي همه جانبه از شرايط زندگي با معيارهاي علمي صورت گيرد تا بر پايه شناختي همه‌جانبه، برنامه‌ريزي براي بهبود شرايط زندگی صورت گيرد. در حقیقت زیست‌پذیری شهرها منعکس کننده یک سیستم پیچیده است که از بسیاری از عوامل متقابل یکدیگر تشکیل شده است. در نتیجه، تعریف زیست‌پذیری ارائه شده در ادبیات می‌تواند بسته به اولویت نگرانی‌های مختلف متفاوت باشد. گزارش های سازمان های مختلفی جهانی نشان می دهد که ابعاد، شاخصها و تجربیات بررسی شده زیست پذیری در یک کشور، به طور کامل قابل تعمیم به نقاط دیگر نبوده و باید با خصوصیات طبیعی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، آداب و رسوم و در کل سیاست های هر کشور منطبق شود. به دلیل پیچیدگی های متفاوت زمانی و مکانی ضروری است تا مفهوم زیست پذیری شهری، بنا به مقتضیات یادشده مورد بازبینی و اصلاح قرار گیرند و به نوعی با بررسی‏های داخلی بتوان موضوعات مرتبط با زیست پذیری شهری را با در نظر گرفتن ویژگی‏های کشور موشکافی کرد. با توجه به این مطلب، موانع زیست پذیری شهری نیز در شهرها و کشورهای مختلف متفاوت هستند که این موضوع در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت. جهت شناسایی مهم ترین موانع زیست پذیری در کلانشهر اهواز از تکنیک دلفی استفاده شده است این تکنیک مبتنی بر بررسی تحقیقات مرتبط با زیست پذیری شهری و نظرات کارشناسان است. نتیجه حاصل از تکنیک دلفی شناسایی 32 عامل بوده است که در ۵ بعد اصلی شامل مدیریتی، اجتماعی، اقتصادی، زیرساختی و محیطی دسته بندی گردید. در رتبه بندی نهایی شاخص‌های محیطی و سپس مدیریتی بالاترین امتیاز را کسب کرده است. از انجایی که بانک جهانی مدیریت شهری (مؤسسات دولتی و قوانین) و ساخت محیط را هسته اصلی در چرخه زیست‌پذیری شهری ذکر کرده‌اند و این عامل را به عنوان مهم‌ترین عوامل در ایجاد محیط مطلوب شهری توسط کارشناسان معرفی شده است، در کلانشهر اهواز به سبب وجود مسائلی همچون عدم توزیع مناسب کاربری‌ها و پیروی نکردن از الگوی واحدی جهت دسترسی به خدمات شهری، درصد بالای حاشیه نشینی، سوء تغذیه و نارسایی‌های بهداشتی و آموزشی در بین بعضی از محلات، الگوی توسعه فیزیکی ناموزون به دلیل درصد مهاجر پذیری بالا، تراکم و ناامنی، مسکن غیر همساز با اقلیم شهر، سرانه پایین فضای سبز، وجود کارخانه‌ها و صنایع متعدد و آلودگی صوتی و آلودگی هوا ناشی از دود آنها در بخش محیطی و همچنین نظام متمرکز اداری، اقتصاد وابسته به نفت، عدم تعادل و نبود برنامه ریزی آمایش سرزمین، مهاجرت‌های بی‌رویه به کلانشهر اهواز و شکل‌گیری سکونتگاه‏های غیررسمی در بخش مدیریتی تحقق شاخص‏های اصلی زیست پذیری شهری بسیار دشوار است. با توجه به موضوع مورد بررسی، تاکنون تحقیقی به صورت ویژه این موضوع را بررسی نکرده است، بنابراین مقایسه یافته‌های این تحقیق با یافته‌های تحقیقات ساسان‌پور و همکاران (1396)، آروین و همکاران (1396)، اکبری و همکاران (1397)، ‌رهنما و همکاران (1398)، حاتمی‌نژاد و همکاران (1398)، داوودی و همکاران (1400) محدود می باشد. با شناسایی مؤلفه‌ها و پیشران‌های اولیه مؤثر بر زیست‌پذیری مبتنی براساس یافته‌های روش دلفی و مصاحبه با نخبگان و مسئولین اجرایی از میان مجموع 78 پیشران‌های فرعی، 51 پیشران کلیدی در ابعاد پنج‌گانه زیست‌پذیری شامل محیطی (U11)، مدیریتی (M5)، اجتماعی (A11)، زیرساختی (S19) و اقتصادی (E5) با پهنای ماتریس 51×51 مبتنی بر تحلیل اثرات تقاطع متقاطع تنظیم شد. مطابق ماتریس اثرگذاری و وابستگی بالقوه مستقیم و غیرمستقیم، می‏توان گفت که ۳ پیشران آلودگی هوا (U1)، افزایش تراکم جمیعت و فشار بر زیرساخت‏ها و تسهیلات (U6) و کمیت و کیفیت دسترسی به خـدمات (S4)، در رتبه اول تأثیرگذاری مستقیم و غیرمستقیم و 3 پیشران رشد جمعیت 115 (S5)، عدم دسترسی مناسب همه شهروندان به خدمات حمل و نقل عمومی مناسب (U1) و توزیع نامناسب زیرساخت‌ها در مناطق و محلات شهری (U2) در رتبه اول اثرپذیری مستقیم و غیرمستقیم قرار گرفته‌اند. در مجموع 9 سناریوی باورکردنی پیش‌روی موضوع مورد بحث وجود دارد که بیشتر سناریوها در وضعیت مطلوب قرار گرفته‌اند که این نشان دهندة وضعیت امیدوارکننده پیش‌روی وضعیت زیست‌پذیری کلانشهر اهواز است. سناریوهای ممکن به وضوح به تفکیک سناریو و عوامل اصلی برای تسهیل درک شرایط در صفحة سناریو نشان داده شده است که برای درک وضعیتها براساس امتیازی که به هر یک از وضعیتها بین 3 تا 3 - داده شده است، نسبت به جایگزینی اعداد به جای وضعیت‌ها اقدام شد و برای درک کیفی از صفحة سناریو از طریق جایگزینی وضعیت‌ها با طیفی از عناوین مطلوب تا بحران وضعیت و جایگاه زیست‌پذیری کلانشهر اهواز به تفکیک سناریو و هر عامل اصلی نشان داده شده است. از مجموع 259 وضعیت حاکم بر صفحة سناریو تعداد 155 حالت و 52.45 درصد وضعیت بحرانی، تعداد 85 حالت و 28.95 درصد در حالت مطلوب و تعداد 55 حالت و 18.60 درصد وضعیت ایستا را نشان می‌دهد. در گزارش سازمان ملل برای بهبود و ترویج زیست‌پذیری شهری مهمترین عامل پس از مدیریت شهری، عوامل کالبدی و کیفیت ساخت محیط شهری عنوان شده است بنابراین در صورتی که این عامل با چالش مواجه شود عملا امکان تحقق زیست پذیری شهری وجود ندارد. از طرفی در یافته های تحقیق مشخص شد که عوامل محیطی مهمترین مانع تحقق زیست پذیری شهری در کلانشهر اهواز می باشند، با این وجود می توان نتایج تحقیق حاضر را با گزارش های فرادست همسو دانست. دومین عامل ترویج و تحقق زیست پذیری شهری عدم وجود تمرکزگرایی،‌ عدالت در توزیع خدمات اساسی و دسترسی یکسان از منظر مدیریت شهری عنوان شده است و وجود تمرکزگرایی، برنامه‏ریزی بالا به پایین یکی و در نظر گرفتن و اولویت دادن به شهرهای کلان مانع تحقق و گسترش زیست پذیری شهری می‏شود. در تحقیق حاضر نیز این مهم در بخش‏های مختلف همانند بی توجه به بافت های فرسوده در برنامه‏ریزی های کلان بدون توجه به ویژگی‏های محلی و بومی مناطق کلانشهر اهواز، تمرکز خدمات و امکانات در برخی مناطق شهر توسط کارشناسان مورد توجه واقع شده است. همچنین مشارکت اجتماعی یکی از عوامل تحقق زیست پذیری شهری است که توسط کارشناسان مطرح شده است. این مقوله در تحقیق حاضر در شاخص (پایین بودن مشارکت اجتماعی در سطح شهر) توسط کارشناسان تحقیق مورد توجه قرار گرفته است که نشان دهنده همسو بودن نتایج تحقیق با پژوهش های پیشیین می باشد.

وجود فرصت های برابر برای تحقق و ترویج زیست پذیری شهری کلیدی می باشد و نبود آن نقش بازدارنده را ایفا می کند. که در تحقیق حاضر مواردی نظیر: عدم دسترسی به مسکن مناسب برای همه، در دسترس نبودن مراکز درمانی برای همه، کمبود مراکز فرهنگی فرصت های نابرابر در سطح شهر، عدم دسترسی شهروندان به سیستم حمل و نقل عمومی مناسب، نابرابری‏های جنسیتی در سطح شهر به عنوان شاخص هایی هستند که در نقش عوامل بازدارنده زیست پذیری شهری عمل می‏کنند. دسترسی به امکانات اساسی و حمل و نقل عمومی مناسب دیگر موارد مهم مورد اشاره بوده اند که به خوبی در این تحقیق به آنها اشاره شد که نبود آنها، یک عامل بازدارنده شهری به حساب می آید. تمرکز خدمات و امکانات در چند منطقه و کمبود آنها در دیگر مناطق، عدم دسترسی همه شهروندان به خدمات حمل و نقل عمومی مناسب، زیرساختهای ناکافی و .. از جمله این این موارد هستند. یکی از مهم‏ترین موانع تحقق زیست پذیری شهری حاکمیت ضعیف، نبود مؤسسات مناسب و عامل فساد است که به دنبال آن بی توجهی به قانون، بی توجه به مالکیت شخصی و به نوعی بخش خصوصی، بروکراسی بیش از اندازه و فساد را به دنبال دارد. این مورد نیز کم وبیش در این تحقیق توسط کارشناسان مورد اشاره قرار گرفته است که نشان دهنده همسو بودن نتایج تحقیق حاضر با یافته های پیشین دارد. از جمله: عدم وجود شفافیت در هزینه و درآمد اغلب شهرداریها، کاهش قدرت بخش خصوصی برای سرمایه‌گذاری، پایین بودن نظارت بر عملکرد شهرداری، عدم پاسخ گویی مناسب دستگاه‌ها، عدم وجود مدیریت یکپارچه شهری، وابستگی درآمدهای شهرداری به درآمدهای دولتی، عدم دسترسی شهروندان به داده ها و اطلاعات، فقدان درآمد پایدار برای شهرداری و.. اشاره کرد. کمبود زیرساخت‏ها و امکانات به عنوان دیگر مانع مهم تحقق زیست پذیری شهری می باشد که به این مهم توجه شده است و به عنوان یکی موانع مهم در نظر گرفته شده اند؛ زیرساخت های نامناسب در برخی مناطق شهر، عدم دسترسی مناسب همه شهروندان به خدمات حمل و نقل عمومی، کمبود مراکز فرهنگی و .. همچنین نیروی انسانی ضعیف و غير ماهر و تمرکز نیروهای مستعد در برخی مناطق و ادرات به عنوان یک مانع مطرح شده است. از جمله؛ فقدان نیروهای متخصص در مدیریت شهری و جذب نیروهای متخصص در چند نهاد اجرایی و درنتیجه کاهش و کمبود نیروهای متخصص در سطح مناطق شهر. همچنین مشکلات اجتماعی و نرخ بالای جرم جنایت که این مهم نیز به خوبی در این تحقیق مطرح شده است. از جمله موارد مرتبط با مشکلات اجتماعی مطرح شده توسط کارشناسان تحقیق عبارت اند از: بالا بودن جرائم شهری نظیر سرقت در شهر و نرخ بالای مشکلات اجتماعی نظیر طلاق و خودکشی. هرچند که سهم مناطق و توزیع امکانات و خدمات در مناطق 8گانه شهر اهواز متوازن و هماهنگ نمی‌باشد و از لحاظ برخورداری از جمیع امکانات و خدمات نسبت به دیگر کلانشهرها از وضعیت رضایت بخشی برخوردار نیست. در راستای نتایج پژوهش موارد زیر به تناسب ابعاد و اولویت‌های زیست‌پذیری پیشنهاد می‌گردد:

بعد محیطی

§       استفاده بهینه از منابع آب، شبکه‌ها، و تأسیسات زیربنایی مانند آب و فاضلاب و دفع آب‌های سطحی به خصوص در روزهای بارانی؛

§       قرار دادن و افزایش تعداد سطل‌های زباله در مکان‌های مناسب و تمیز کردن جوی‌ها و کانال‌های آبی؛

§       جلوگیری از انباشتن زباله‌ها در حاشیه خیابان‌ها و نظافت خیابان‌ها و همچنین نظارت بر جمع‌آوری زباله در ساعات معين؛

§       گسترش و ایجاد فضای سبز کمربندی در اطراف شهر و درون شهر اهواز، جهت کاهش آفتاب‌گیری آسفالت‌های خیابان و غیره؛

§       افزایش سرانه فضای سبز برای تلطیف محیط با توجه به اقلیم اهوا؛.

§       طراحی الگوی بهینه مسکن همساز با اقلیم شهر اهواز به منظور کاهش ضرورت استفاده از دستگاههای مکانیکی سرمایشی، سبب افزایش دمای شهر می شوند؛

§       جلوگیری از ورود فاضلابها به رودخانه کارون به عنوان مهمترین منبع تأمین آب شهر اهواز به منظور جلوگیری از کاهش کیفیت آب اهواز؛

بعد زیرساختی

§       التزام ضوابط ساخت و ساز در بهبود کیفیت ساختمان‌های مسکونی؛

§       ترمیم و بازسازی زیرساخت‌های شهری و دسترسی آسان به کاربری‌های شهری؛

§       فراهم‌آوردن گزینه‌های متعدد و متنوع در زیر ساخت‌های موجود حمل و نقل عمومی (ارائه گزینه‌های پیاده‌روی، حمل و نقل، پیاده‌رو‌ها که موجب افزایش فعالیت بدنی، حفاظت از محیط‌زیست و کاهش ترافیک می‌گردد)، بهبود امنیت حمل و نقل و افزایش تعداد نقاط دارای دسترسی به حمل و نقل عمومی؛

بعد مدیریتی

§       توجه بیشتر به بازآفرینی شهری و ساماندهی بافت‌های فرسوده شهری؛

§       اتخاذ رویکرد مدیریت یکپارچه شهری و توجه به همه ابعاد زیست‌پذیری شهری؛

بعد اجتماعی

§       کنترل رشد جمعیت شهر و مهار مهاجرت‌های بی‌رویه به شهر بزرگ و صنعتی اهواز به منظور کاهش آلودگی هوای شهر؛ ساخت شهرها و شهرک‌های جدید و جذب سرریزهای جمعیتی؛

§       ریشه‌یابی آسیب‌های اجتماعی و برخورد ساختاری با آن (کشف ریشه‌های جرم نه برخورد با مجرم) و توجه به بحث آموزش و آگاهی خانواده‌ها و اقشار مختلف اجتماعی از آسیب‌ها، جهت کاهش انحرافات و افزایش همبستگی‌های شهری.

§       افزایش میزان مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌های شهری؛

§       تشویق و اشاعه فرهنگ مردمی به منظور استفاده از وسایل نقلیه عمومی بجای وسایل نقلیه شخصی باهدف کاهش تردد خودروها در مرکز شهر زیرا، تردد وسایل نقلیه علاوه بر آلودگی محیط زیست، سبب افزایش دمای هوا نیز می‌شوند؛

بعد اقتصادی

§       اجرای برنامه‌هایی مانند بازارچه‌های خود اشتغالی، کارآفرینی شهری و.. به منظور کاهش بیکاری در شهر اهواز؛

§       توجه به مقوله تعادل فضایی و عدالت اجتماعی در شهر اهواز و تعدیل نابرابری‌ها و دوگانگی‌های درون شهری و میان شهری.

 

 

 

 

 

منابع 

 

1)       Amanpour, S,. Hajipour, N,. and Shojayan, A. (2019), Identification and investigation of areas accessible to urban services in order to improve urban livability (case study: three neighborhoods of Ahvaz city), 8th National Conference on Geography and Environment.

2)       Asongu, S. A., Agboola, M. O., Alola, A. A., & Bekun, F. V. (2020). The criticality of growth, urbanization, electricity and fossil fuel consumption to environment sustainability in Africa. Science of the Total Environment, 712, 136376.

3)       Basiri, M., Mousavi, M., Husseinzadeh Dalir, K. (2017). Evaluation and Prioritization of Intervention in Neighborhoods of central District of Tabriz. Geography & Regional Planning, 7(4), 115-131. (In Persian).

4)       bastin, A., ziari, K., Pour Ahmad, A., & Hatami nezhad, H. (2018). Assessment of the good urban governance impact on urban livability (Case study: Bushehr City). , 9(34), 1-18. (In Persian). 

5)       Baum-Snow, N., Henderson, J. V., Turner, M. A., Zhang, Q., and Brandt, L. (2020). Does investment in national highways help or hurt hinterland city growth? Journal of Urban Economics, 115, 103124.

6)       Bettencourt, L. M. (2020). Urban growth and the emergent statistics of cities. Science Advances, 6(34), eaat8812.

7)       Daviran, S. (2020). Assessment of urban textile viability with emphasis on social sustainability (Case Study: Informal settlements of Hamadan city). Journal of Urban Social Geography, 7(1), 47-64. (In Persian).

8)       Davoudi, M,.  Khadim al-Hosseini, A,. Saberi, Gandomkar, A,. Mehkoui, H. (2021), investigating the mechanisms of municipal intervention in the livability of cities (case study: Ahvaz city). Scientific and research quarterly of new attitudes in human geography, 2(13). PP 648-662.

9)       E. Kozak, L., A. Falk, C., and Chisholm, C. J. (2020). Sticks, Ropes, Land: Confronting Colonial Practices in Public Space Design. In Proceedings of the 16th Participatory Design Conference 2020-Participation (s) Otherwise-Volume 2.pp. 63-67.

10)       Emad al-Din, S., Dehdari, M., and Bad Dast, B. (2017). Assessing the Sustainability of Urban Settlements in Sustainable Urban Development, Tehran: The First National Conference on Knowledge-Based Urban Planning and Architecture. (In Persian).

11)       Florida, R. (2002). The rise of the creative class (Vol. 9). New York: Basic books.

12)       Goodarzi, M., & Hajipour, N. (2018). A Comparative Analysis of Distribution of Selected Urban Health Indices in Ahvaz Metropolis. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 6(4), 769-790.

13)       Gulliford, M., and  Morgan, M. (Eds.). (2013). Access to health care. Routledge.

14)       Habibi, S.M. (2000). "Urban Space: A Theoretical Encounter". Sefeh Magazine, Shahid Beheshti University, No. 33, pp. 11 - 12. (In Persian).

15)       Habitat, U. N. (2016). World Cities Report 2016: Urbanization and Development–Emerging Futures. Publisher: UN-Habitat.

16)       Hajipour, N. (2018). Spatial Comparative Analysis of Selected indicators of Urban Livability in Ahvaz Metropolis (Case Study: Kianpars, Golestan, Sepidar), Master Thesis, under the guidance of  Saeed Amanpour, , Faculty of Geography, Shahid Chamran University of Ahvaz. (In Persian).

17)       Hatami, M., Soleimani, H., Gandmakar, A., and Saberi H. (2020). A study of the viability structure strategies of Abarkooh city, Scientific and Research Quarterly of New Attitudes in Human Geography, 12 (3), 41-62. (In Persian).

18)       Hataminezhad, H., Heydari, A., Najafi, S., Abbasifallah, V. (2017). Dimensions of the Quality of Life of Residents in Urban Vehicle Settlements (Case Study: Neighborhood of Islamabad of Tehran). Journal of Urban Social Geography, 4(2), 23-45. (In Persian).

19)       Honey-Rosés, J., Anguelovski, I., Chireh, V. K., Daher, C., Konijnendijk van den Bosch, C., Litt, J. S., and Sánchez, U. (2020). The impact of COVID-19 on public space: an early review of the emerging questions–design, perceptions and inequities. Cities & Health, 1-17.

20)       https://blogs.worldbank.org/sustainablecities/livability-start-neighborhood-singapore-urban-practice-part-1.

21)       Inglehart, R. (1990). Values, ideology, and cognitive mobilization in new social movements. Challenging the political order: new social and political movements in western democracies, 43-66.

22)       Irandoost K, Isaloo A.A, Shahmoradi B. (2016). Viability Index in Urban Environments (Case Study: The Central Part of Holy City of Qom). IUESA; 4 (13) :101-118. (In Persian).

23)       Isaulo, A.A,. Bayat, M., and Bahrami, A.A. (2014). The idea of livability A new approach to improve the quality of life in rural communities (Case study: Qom city, Kahak district), housing and rural environment, 33 (146),pp 107-120. (In Persian).

24)       Jacobs, A., and Appleyard, D. (1987). Toward an urban design manifesto. Journal of theAmerican Planning Association, 53(1), pp 112–120.

25)       karimi, A., sharghi, Z. (2020). Investigating process-oriented urban design models and its role in improving interventions in urban centers. Geography & Regional Planning, 10(2-2), 809-821. (In Persian).

26)       Khazaei Nezhad, F. (2015). Livability analysis in the central part of Tehran, PhD thesis, under the guidance of Mohammad Soleimani and Simin Toulaei, Faculty of Geography, Kharazmi University. (In Persian).

27)       Larice, M. A. (2005). Great neighborhoods: The livability and morphology of high density neighborhoods in urban North America. University of California, Berkeley.

28)       Latifi, O. (2015). Viability analysis in Ahvaz metropolitan areas, Master Thesis, under the guidance of Farzaneh Sasanpour and Ali Movahed, Faculty of Geography, Kharazmi University. (In Persian).

29)       Lewis, R., Herrman, T., and Bean, M. (2017). Sustainable Transportation at the Ballot Box. University of Oregon Sustainable Cities Initiative, Oregon.

30)       Liang, L., Deng, X., Wang, P., Wang, Z., & Wang, L. (2020). Assessment of the impact of climate change on cities livability in China. Science of the Total Environment, 138339.

31)       Lotfi, S., and Saberi, S. (2012). Evaluation of urban quality of life using multi-criteria decision making method (Case study: Yasuj city areas), (2012). Journal of Geography and Environmental Studies, 1(4), 45-59. (In Persian).

32)       Mahmoudi, M., Ahmad, F., and Abbasi, B. (2015). Livable streets: The effects of physical problems on the quality and livability of Kuala Lumpur streets. Cities, 43, 104-114.

33)       Marsousi, N. (2004). Development and Social Justice in Tehran, Quarterly Journal of Economic Research, (4), 14, pp. 19-19. (In Persian).

34)       Meshkini, A., Lotfi, S., and  Ahmadi Kurd Asyabi, F. (2014). Evaluating the Performance of Urban Management in Spatial Justice among Urban Areas (Case Study: Ghaemshahr City), Planning and Spatial Planning, (18) 2, pp.174-153. (In Persian).

35)       Mousavi, M., Zare, A., Manochehri, A., & Ahar, H. (2018). Analysis of the sprawl of the city on urban livability of neighborhoods Case: Maragheh. , 8(31), 1-18. (In Persian). 

36)       Myers, D. (1987). Community-relevant measurement of quality of life a focus on local trends. Urban Affairs Review, 23(1), 108–125.

37)       Naghdi A, Sadeghi R. (2006). Informal Settlement an Obstacle Against Urban Sustainable Development (Case Study of Hamedan Informal Settlements). refahj; 5 (20) :213-234. (In Persian).

38)       Nasr Eldin, R., Abdel Fattah, D., and Aboubakr, D. (2017). Urban Livability Dimensions in the Egyptian New Cities. Case study: Sheikh Zayed city. Department of Architectural Engineering, Faculty of Engineering, Cairo University Giza

39)       Okulicz-Kozaryn, A. (2013). City life: Rankings (livability) versus perceptions (satisfaction). Social Indicators Research, 110(2), 433-451.

40)       Pak, C. (2004). Sustainable cities in developing countries, Translator: Nasser Moharramnejad, Tehran: Center for Urban Planning and Architecture Studies and Research. (In Persian).

41)       Pan, H., Deal, B., Chen, Y., and Hewings, G. (2018). A reassessment of urban structure and land-use patterns: Distance to CBD or network-based? —Evidence from Chicago. Regional Science and Urban Economics, 70, 215-228.

42)       Plus, C. (2003). A Sustainable Urban System: The Long-term Plan for Greater Vancouver. Vancouver: Greater Vancouver Regional District, 1-52.

43)       ‌Porio, E. (2014). Sustainable development goals and quality of life targets: Insights from metro manila. Current Sociology, 63(2), pp 244–260.

44)       Pourahmad, A., Darban Astaneh, A., Zanganeh Shahraki, S., Pourghorban, S. (2020). Evaluating and analyzing the Effective Factors on the urban livability of Kish Island. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 8(1), 1-22. (In Persian).

45)       Rahnamaei, M. T; Manouchehri Miandoab, A and Faraji Mollai, A. (2011). Analysis of quality of life in the dilapidated fabric of Miandoab city. Urban and Rural Management, 9 (28), 223-240. (In Persian).

46)       Robin-Stoute, M., Simmons, P. C.,and Arefayne, B. (2014). Recommendations for Integrating Priced Facility Preference Questions into Travel Survey to be performed by North Central Texas Council of Governments (NCTCOG) (No. 14-2364).

47)       Rostami, F. (2010). Investigating and Analyzing the Distribution of Urban Public Services from the Perspective of Spatial Justice, Case Study: Yasuj City, Master Thesis in Urban Planning, Tarbiat Modares University. (In Persian).

48)       Safavi, M., and Razavian, M.T. (2014). Introduction to the theory of a livable city as a model for the Islamic-Iranian city of tomorrow with emphasis on indigenous aspects, the first national conference in search of the city of tomorrow and the exploration of concepts and examples in the Islamic-Iranian city, Tehran, Diba Ofogh Raya Company. (In Persian).

49)       Sasanpour, F., Toulaei, S., and Jafari Asadabadi, H. (2014). Viability of Cities for Sustainable Urban Development (Case Study: Tehran Metropolis), (12) 42, pp. 129 - 157. (In Persian).

50)       Schwei, F. (1996). Urbanization of facts and evacuations, translated by Mohsen Habibi, University of Tehran Press, Tehran.

51)       Shahvi, S. (2016). Improving the quality of life in dilapidated urban areas: Loda project teachings, Tehran: Ministry of Housing and Urban Development, Urban Development and Improvement Organization. (In Persian).

52)       Shamaei, A., Sasanpour, F., Soleimani, M., Ahadnejad, M., Heidari, T. (2016). The Analysis of Livability in Urban Distressed Areas: old textures of Zanjan (A Case Study). Human Geography Research, 48(4), 783-799. (In Persian).

53)       soleimani Mehrenjani, M., Tavallai, S., Rafieian, M., Zanganeh, A., khazaei Nezhad, F. (2016). Urban livability: the concept, principles, aspects and parameters. Geographical Urban Planning Research (GUPR), 4(1), 27-50. (In Persian).

54)       Stanislav, A., and Chin, J. T. (2019). Evaluating livability and perceived values of sustainable neighborhood design: New Urbanism and original urban suburbs. Sustainable cities and society, 47, 101517.

55)       Taleshi Anbohi, M., aghaeizade, E., & Jafari Mehrabadi, M. (2020). Structural analysis of Livability of Urban Deteriorated Textures with a Futuristic Approach(Case study: Deteriorated Texture of region 1 of Qazvin City). , 10(39), 117-134. (In Persian).

56)       Timmer, V., & Seymoar, N. K. (2005). Vancouver Working Group Discussion Paper. In The World Urban Forum, March 2006.

57)       Verwer, Peter (2012). Livable Housing Design Guidelines. Level 1, 11 Barrack Street, Sydney, NSW 2000, Livable Housing Australia, 2nd Edition.

58)       Wei, Z., Chiu, R.L.H. (2018). Livability of subsidized housing estates in marketized socialist China: An institutional interpretation. Cities, 83 (1), pp 108-117.

59)       Wheeler, S. (2001). Livable communities: Creating safe and livable neighborhoods, towns, and regions in California.

60)       Xu, P. (2020). Design of Urban Public Space Through Community Building. In International Conference on Applied Human Factors and Ergonomics (pp. 227-232). Springer, Cham.

61)       Zhan, D., Kwan, M. P., Zhang, W., Fan, J., Yu, J., & Dang, Y. (2018). Assessment and determinants of satisfaction with urban livability in China. Cities, 79, 92-101.

 

62)       ties, 79, 92-101.

---

[1]  Texture & Fabric

[2]  Truth Be

[3]  ‪Heleen‬‬‬‬

[4]  Donald Sidney Appleyard

[5]  Alan Jacobs

[6]  Shah Redin

[7]  Liang

[8]  Stanislav & Chin

[9]  New Urbanism

[10]  Nasr Eldin

[11]  Verwer

[12]  Knox

[13]  دخالت مؤلفه‌های متنوع اجتماعي، اقتصادي، كالبدي و زيست‌محيطي از يک سو و برداشت‌هاي مختلف مردم از مفهوم زيست‌پذيري از سوي ديگر، سبب پيچيدگي و درک دشوار اين موضوع شده است.

[14]  دسته‌بندی خبرگان شهری براساس رسته‌های شغلی مرتبط و همچنین دستگاه‌های اجرایی شامل در 3 بخش (مشاغل عمومی، ستادی و اجرایی، حوزه مطالعاتی مرتبط) انجام شده است.

[15] موارد سبز رنگ مواردی می‏باشند که در دور اول میانگین آنها کمتر از 4 بوده و باید از روند دلفی خارج بشوند و در تحلیل‏ها بررسی نشوند و و موارد قرمز نیز مواردی می‏باشند که در دوره اول دلفی کارشناسان در پاسخ به سوالات باز جواب داده‏اند ولی توسط دیگر کارشناسان به عنوان مانعی کلیدی برای زیست پذیری شهری تلقی نشده‏اند و در تحلیل‏ها نیز بررسی نمی‏شوند.

---