Developing a Training Package for Promoting Resilience and Evaluating its Effect on Resilience and Job Stress in Satellite Employees of Iranian Oil Terminals Company
Subject Areas : IndustrialBijan Jokartangkarami 1 , fariba karimi 2 * , Mohamad Ali Nadi 3
1 - Educational Administration, Department of Educational Sciences and Psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
2 - Associate Professor of Department of Educational Sciences and Psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
3 - Professor of Department of Educational Sciences and Psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
Keywords: resiliency, job stress, rotating staff (satellite employees), Iranian oil terminals Company,
Abstract :
The purpose of this study was to developing a training package for promoting Resilience and Evaluating its Effect on Resilience and Job Stress in Satellite Employees of IOTC. This research was conducted using mixed method. In the qualitative part to collect data used semi-structured need-based interviews with satellite staff and to analysis of data used inductive content analysis. The results of the first stage of qualitative part showed that individual, family, organizational and social factors are effective on the resilience of satellite employees and compiling the training package based on this factors. In the quantitative part, used semi-experimental method with pre-test, post-test and follow-up test of experimental and control groups.The statistical population included all satellite employees of IOTC. The sampling method in the qualitative part was theoretical (purposeful) and in the quantitative part was simple random that 30 satellite employees were randomly divided into two groups of 15 experimental and control. For data collection, 25-item Connor and Davidson Resilience Questionnaires (2003) with Cronbach's alpha reliability coefficient of 0.994 and National Institute for Health and Safety job stress Questionnaires (1990) with Cronbach's alpha reliability coefficient of 0.991 were used. The experimental group was trained in 9 sessions of 90 minutes by a psychologist in the presence of the researcher and the control group did not receive any training. Data analysis was performed using SPSS software and multivariate analysis of covariance. Finding showed that due to implementation of the training package, there was a significant difference between the mean scores of resilience and job stress in the post-test and follow-up stage, which increased resilience and job stress scores in the experimental group, so it can be concluded that the training package was effective in promoting resilience and reducing job stress of satellite staff.
Ardestani Samani, N. (2018). The effectiveness of resilience training on reducing job stress. Journal of Police Science Chaharmahal and Bakhtiari, 21: 1-14.
Azad Marzabadi, E., & Gholami Fesharaki, M. (2010). Reliability and validity assessment for the HSE job stress questionnaire. Journal of Behavioral Sciences, 4(4): 291-297.
Biganeh, J., Abolghasemi, J., Alimohammadi, I., Ebrahimi, H., Torabi, Z., & Ashtarinezhad, A. (2018). Survey of occupational stress effects on burnout among nurses. Journal of Knowledge & Health, 13(1):10-18.
Bonanno, G.A., Bucciareli, A., & Vlahov, D. (2007). What predicts psychological resilience after disaster? The role of demographic esources and life stress. Journal of consulting and clinical psychology,75(5): 671- 682.
Bonanno, G. A. (2004). Loss, trauma and human resilience. Journal of American Psychologist, 59(1): 20-28.
Conner, K. M., & Davidson, J. R. T. (2003). Development of a new resilience scale: The conner-davidson resilience scale (CD-RISC). Journal of Depression and Anxiety, 18: 76-82.
Delavar, A. (2013). Research methods in psychology and educational sciences. Tehran: Virayesh.
Gattsman, J. (2008). Running head: Secondry traumatic stress and resilience. Doctoral dissertation of psychology, University of the Rockies.
Gillham, J. E., Jaycox, L. H., Reivich, K. J., Seligman, M. E. P., & Silver, T. (1990). The penn resiliency program. Unpublished manual, University of Pennsylvania, Philadelphia.
Hekmat Shoar, R., Amidian, R., Azmoon, T., & Zeidabadi, R. (2016). Investigating the relationship between resilience and job sress with job satisfaction in an auto parts company. 3rd. International Conference on Science and Engineering. https://civilica.com/doc/491722/
Henderson, N., & Milstein, M. M. (2003). Resiliency in school: Making happen for students and educators. Thousand Oaks, CA: Corwin.
Jahed Motlagh, M., Younesi, J., Azkhosh, M., & Farzi, M. (2015). The effect of training on psychological stress resiliency of female students living in dormitories. Journal of School Psycholigy, 4(2): 7-21.
Kerr, R., McHugh, M., & McCrory, M. (2009). HSE management standards and stress-related work outcomes. Journal of Occupational Medicine, 59: 574–579.
Lashgari, M. (2012). Job stress article. Magifa website: www.magifa.com. Liu, Y., Wang, Z. H., & Li, Z. G. (2012). Affective mediators of the influence of neuroticism and resilience on life satisfaction. Journal of Personality and Individual Difference, 52: 833- 838.
Mahdieh, O., & Darvishi Ghazanchi, S. (2017). The study of the relationship between nurses’ job stress and resiliency. Journal of Nurse and Physician within War, 5(14): 17-22.
Masoumi, M., Tahmasebi, R., Jalali, M., & Jafari, F. (2016). The study of the relationship between job stress and spiritual health of nurses working in intensive care ward at bushehr hospitals. Nursing Journal of the Vulnerable, 3(8) :37-47.
MacKay, C. J., Cousins, R., Kelly, P. J., Lee, S., & McCaig, R. H. (2004). Management standards and work-related stress in the UK: policy background and science. Journal of Work Stress, 18: 91–112.
McCraty, R., & Atkinson, M. (2012). Resilience training programs reduces physiological and psychological stress in police officers. Journal of Global Advances in Health and Medicine, 1(5): 44-66.
Meredith, L. S., Sherbourne, C. D., Gaillot, S. J., Hansell, L., Ritschard, H. V., Parker, A. M., & Wrenn, G. (2011). Promoting psychological resilience in the U.S. military. Center for military health policy research, RAND corporation.
Mohammadi, M. (2005). Investigating of impressive factors in resilience of individuals at risk of substance abuse. Ph.D dissertation. Tehran: University of welfare and rehabilitation sciences, college of psychology and education sciences: 79-83.
Oginska-Bulik, N., & Zadwona-Cieslak, M. (2018). The role of resiliency and coping strategies in occurrence of positive changes in medical rescue workers. Journal of International Emergency Nursing, l(39): 40-45.
Olson, C. A., Bond, L., Burns, J. M., Vella-Brodrick, D. A., & Sawyer, S. M. (2003). Adolescent resilience: a conceptual analysis. Journal of Adolescent, 26(1): 1-11.
Rees, C. S., Breen, L. J., Cusack, L., & Hegney, D. (2015). Understanding individual resilience in the workplace: the international collaboration of workforce resilience model. Journal of Frontiers in Psychology, 6: 1-7.
Samani, S., Jokar, B., & Sahragard, N. (2007). Resilience, mental health and life satisfaction. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 13(3): 290-295.
Sardarzadeh, F., Jian Bagheri, M., & Farahani Mashhadi, M. (2016). The role of resilience in reduction of job stress and job burnout among employees of satellite project of Iranian offshore oil company. Shenakht Journal of Psychology and Psychiatry, 3(4): 61-77.
Seward, JP., & Larsen, R. C. (2007). Occupational stress. In: Ladou J.(ed). Current occupational and environmental medicine, 4 thed, New York: The McGraw-Hill Companies: 608-11.
Shahabi Fam, L., & Ltifi Nia, H. (2019). Effectiveness of resiliency education on quality of life, coping strategies and mental health in elderlies of elderly house. Article in the 1st biennial congress on psychology and behavioral sciences. Tabriz, Iran. [Persian] https://www.tpbin.com/article/80744
Shakerinia, I., & Mohammadpour Shateri, M. (2010). The relationship between job stress and resilience with burnout in female nurses. Journal od Kermanshah University of Medical Sciences, 14(2): 161-169.
Shuwei, H., Wei, H., Honghong, X., Lili, Z., & Zhongyao, X. (2015). Relationship between resilience, stress and burnout among civil servants in Beijing, China. Journal of Personality & Individual Differences, 83(1): 65-71.
Smith, B., Shatte, A., Adam, P., Siers, M., & Lynch, W. D. (2018). Improvements in resilience, stress, and somatic symptoms following online resilience training. Journal of Occupational and Environmental Medicine, 60: 1-5.
Sood, A., Prasad, K., Schroeder, D., & Varkey, P. (2011). Stress management and resilience training among department of medicine faculty: A pilot randomized clinical trial. Journal of General Internal Medicine, 26(8): 858-861.
Souri, A., Ramazanzadeh, S., & Ehsanpour, E. (2018). The effect of job stressors on the quality of work life of Tehran Rahvar employees. Journal of Scientific Quarterly of Rahvar. 8(28):161-190.
Vosoughi Niri, A., Ruhollahi, A., & Mohmmad Hosein, H. (2016). A survey of effect of job stress on general health and job erformance on air traffic controllers (ATC). Journal of Iranian Occupational Health, 13(1): 47-57.
Zarifi, M., Honari, H., & Bahrololom, H. (2016). Psychometrics properties and normalization of Persian version of resiliency questionnaire among athletes and nonathletes students. Journal of Sport Psychology Studies, 5(15): 131-150.
تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری و اثر بخشی آن بر تاب آوری و استرس شغلی کارکنان در شرکت پایانههای نفتی ایران
بیژن جوکار تَنگکرمی
دانشجوی دکتری مدیریت آموزشی، دانشكده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ايران.
* فریبا کریمی
دانشیار گروه مدیریت آموزشی، دانشكده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ايران.
محمدعلی نادی
استاد گروه مدیریت آموزشی، دانشكده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ايران.
چکیده
هدف این پژوهش تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری و اثر بخشی آن بر تاب آوری و استرس شغلی کارکنان در شرکت پایانههای نفتی ایران بود. این پژوهش با استفاده از طرحهای پژوهش ترکیبی انجام پذیرفت. در بخش کیفی جهت جمعآوری اطلاعات از مصاحبه نیمه ساختاریافته با 10 نفر از کارکنان اقماری استفاده شد. برای تدوین بسته آموزشی پس از انجام مصاحبه با استفاده از روش تحلیل مضمون استقرایی 4 عامل اصلی فردی، خانوادگی، سازمانی و اجتماعی موثر بر تاب آوری کارکنان اقماری به دست آمد و بسته آموزشی بر اساس این ابعاد تدوین شد. روش پژوهش در بخش کمی از نوع نیمه آزمایشی با طرح پیش آزمون، پس آزمون و آزمون پیگیری دو گروه آزمایش و کنترل بود. جامعه آماری شامل کارکنان اقماری شرکت پایانههای نفتی ایران بود. روش نمونهگیری در بخش کیفی نظری (هدفمند) و در بخش کمی به صورت تصادفی ساده بود که تعداد 30 نفر از کارکنان اقماری به صورت تصادفی به دو گروه 15 نفره آزمایش و کنترل تقسیم شدند. جهت جمع آوری داده ها از پرسشنامههای تابآوری 25 سوالی (Conner & Davidson, 2003) با ضریب پایایی آلفای کرونباخ 99/0 و استرس شغلی (HSE, 1990) موسسه ملی سلامت و ایمنی انگلستان (National Institute for Occupational Safety) با ضریب پایایی آلفای کرونباخ 99/0 استفاده شد. گروه آزمایش در 9 جلسه 90 دقیقهای توسط روانشناس و با حضور پژوهشگر تحت آموزش قرار گرفتند و گروه کنترل هیچگونه آموزشی دریافت نکردند. تجزیه و تحلیل دادهها با استفاده از نرمافزار SPSS و تحلیل واریانس با اندازههای تکراری انجام شد. یافتهها نشان داد پس از اجرای بسته آموزشی بین میانگین نمرات تابآوری و استرس شغلی در مرحله پسآزمون و پیگیری تفاوت معنیداری وجود داشته و باعث افزایش نمرات تابآوری و استرس شغلی درگروه آزمایش شده است، بنابراین میتوان نتیجه گرفت که بسته آموزشی تدوین شده در ارتقا تابآوری و کاهش استرس شغلی کارکنان اقماری موثر بوده است.
واژههای کلیدی: تاب آوری، استرس شغلی، کارکنان اقماری، شرکت پایانه های نفتی ایران
Developing a Training Package for Promoting Resilience and Evaluating its Effect on Resilience and Job Stress in Satellite Employees of Iranian Oil Terminals Company
Bijan Jokar Tang Karami, PhD student
Educational Administration, Department of Educational Sciences and Psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
Fariba Karimi, Ph.D
Associate Professor of Department of Educational Sciences and Psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
Mohammad Ali Nadi, Ph.D
Professor of Department of Educational Sciences and Psychology, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran
Abstract
The purpose of this study was to developing a training package for promoting Resilience and Evaluating its Effect on Resilience and Job Stress in Satellite Employees of IOTC. This research was conducted using mixed method. In the qualitative part to collect data used semi-structured need-based interviews with satellite staff and to analysis of data used inductive content analysis. The results of the first stage of qualitative part showed that individual, family, organizational and social factors are effective on the resilience of satellite employees and compiling the training package based on this factors. In the quantitative part, used semi-experimental method with pre-test, post-test and follow-up test of experimental and control groups.The statistical population included all satellite employees of IOTC. The sampling method in the qualitative part was theoretical (purposeful) and in the quantitative part was simple random that 30 satellite employees were randomly divided into two groups of 15 experimental and control. For data collection, 25-item Connor and Davidson Resilience Questionnaires (2003) with Cronbach's alpha reliability coefficient of 0.994 and National Institute for Health and Safety job stress Questionnaires (1990) with Cronbach's alpha reliability coefficient of 0.991 were used. The experimental group was trained in 9 sessions of 90 minutes by a psychologist in the presence of the researcher and the control group did not receive any training. Data analysis was performed using SPSS software and multivariate analysis of covariance. Finding showed that due to implementation of the training package, there was a significant difference between the mean scores of resilience and job stress in the post-test and follow-up stage, which increased resilience and job stress scores in the experimental group, so it can be concluded that the training package was effective in promoting resilience and reducing job stress of satellite staff.
Keywords: resiliency, job stress, rotating staff (satellite employees), Iranian oil terminals Company
مقدمه
در جهان امروزی تابآوری (Resiliency) از ضروریات زندگی و یکی از فاکتورهای تعیین کننده پاسخهای افراد در برابر مسائل استرسزا محسوب میشود(Bonanno, Bucciareli & Vlahov, 2007; Zarifi, Honri & Bahrololom, 2016) عوامل مختلفی میتوانند بر کیفیت زندگی تاثیر داشته باشند، از جمله این عوامل میتوان بر تاب آوری اشاره نمود (Shahabi Fam & Latifi Nia, 2019). یک فرد تابآور موقعیت ناگوار را به شیوه مثبتتری پردازش میکند و خود را برای رویارویی با آن دارای توانمندی قلمداد میکند (Oginska-Bulik & Zadwona-Cieslak, 2018). افرادی که دارای تابآوری بالایی هستند در برابر آسیبها و استرسها مقاومت بیشتری از خود نشان میدهند(Gattsman, 2008) و به طور موثرتری با مسائل و چالشهای زندگیشان روبرو میشوند، با استرسهای موجود در زندگی انعطافپذیرتر و حتی در آینده افرادی شاد، سالم و موفق خواهند بود (Bonanno, 2004; Liu, Wng & Li 2012).
بدون شک آموزش بر بالابردن تابآوری بسیار موثر میباشد به عنوان مثال افسر پلیسی که تحت آموزشهای بالا بردن تابآوری بوده است دارای مهارت بیشتری در کنار آمدن با مسائل است و کمتر در معرض استرس قرار میگیرد و هنگامی که در موقعیتهای پراسترس و با خطر بالا قرار میگیرد کمتر در معرض تصمیمات عجولانه و بیپروا قرار میگیرد .(McCraty & Atkinson, 2012; Jahed Motlagh, Younesi, Azkhosh & Farzi, 2015)
استرس بخشی اجتناب ناپذیر در زندگی است که بسته به فشار روانی و کیفیت انطباق فرد با آن ممکن است منجر به بیماری و یا برعکس به تجربهای مثبت تبدیل شود. استرس شغلی (Job Stress) و عوامل روانی محیطکار برخلاف سایر عوامل زیانآور محیط کار مختص شغل خاصی نیستند و در همه مشاغل به اشکال گوناگون و با درجات متفاوت وجود دارند (Lashgari, 2012). طبق تعریف موسسه ملی سلامت و ایمنی انگلستان( National Institute for Occupational Safety and Health )، استرس شغلی زمانی رخ میدهد که بین نیازهای شغلی با تواناییها، قابلیتها و خواستههای فرد هماهنگی نباشد. در این تعریف علاوه بر عدم هماهنگی با تواناییها و قابلیتهای فرد به خواستههای فردی نیز توجه شده است (Seward & Larsen, 2007; Vosoughi Niri, Ruhollahi & Mohammad Hosein, 2016).
استرس شغلی یا استرس مرتبط با کار مجموعهای از علائم واکنشی به صورت احساسی، ادراکی، رفتاری و فیزیولوژیکی است که نسبت به جنبههای نامطلوب موجود در شغل، سازمان و محیط کار شکل میگیرند(Biganeh, Abolghasemi, Alimohammadi, Ebrahimi, Torabi & et al, 2018). استرس یکی از عوامل ایجاد عوارض جسمی و کاهش بهرهوری سازمانها میباشد ((Masoumi, Tahmasebi, Jalali & Jafari, 2016. در صورتی که استرس کاری به درستی مدیریت نشود، میتواند کیفیت کاری کارکنان و سلامت روانشناختی آنها را تحت تاثیر قرار دهد (Rees, Breen, Cusack & Hegney, 2015).
عوامل زیادی در مقابله با استرسهای شغلی مطرح شده است که یکی از آنها انعطاف پذیری(Flexibility) است. افزایش انعطاف پذیری افراد در سازمانها برای مقابله با چالشها و مشکلات سازمان و محیط رقابتی از جمله مسائلی است که توجه مدیران سازمانها را به خود جلب کرده است. این انعطاف پذیری افراد و سازمانها در روانشناسی تاب آوری نامیده میشود. بنابراین تابآوری به انطباق موفقی گفته میشود که در آوردگاه مسائل و استرسهای توان کاه و ناتوان سازان آشکار میشود. این تعریف از تابآوری مستلزم تعامل پیچیده بین عوامل خطرساز محافظت کننده است (Olson, Bond, Burns, Vella-Brodrick & Sawyer, 2003). بنابراین تاب آوری سازهای است که میتوان با استفاده از آن از شدت استرسهای شغلی کاست. امروزه برای جذب افراد، سازمانها از ابزارهای مختلفی استفاده میکنند، این ابزارها گاهی سازه تاب آوری افراد را به صورت مستقیم و غیر مستقیم اندازه گیری میکنند، که این خود نشانگر اهمیت این موضوع است. همچنین در گذشته پژوهشهایی نشان دادند که بین تاب آوری و استرس شغلی رابطه وجود دارد (Shuwei, Wei, Honghong, Lili & Zhongyao, 2015).
منطقه اصلی و بخش عمده شرکت پایانههای نفتی ایران (Iranian Oil Terminals Company) در جزیره خارک قرار دارد. اکثر نيروي انساني شركت پایانههای نفتی ایران به صورت اقماري (14 روز كار 14 روز استراحت) مشغول به کار هستند. انجام کارهای عملیاتی بسیار حساس و پرخطر بر روی اسکلهها و در مخازن نفتی در جزیره و دور از خانواده با توجه به آب و هوای گرم و شرجی و امکانات رفاهی و تفریحی کم، شرایط کاری را بسیار سخت و طاقت فرسا میکند. اکثر کارکنان مجبورند در فضای بیرون حداقل روزی 12 ساعت بر روی اسکلهها و کارگاهها در این هوای گرم و شرجی کار کنند. لذا با توجه به وجود شرایط مذکور کارکنان با استرس شغلی زیادی مواجه هستند که پیشگیری و کنترل استرس و توجه به آن از اهميت بالايي برخوردار است. در چنین شرایطی کارکنان اگر تابآوری لازم را نداشته باشند و از نظر روانی به اندازه لازم قوی نباشند احتمال بروز به خطر افتادن ایمنی کار، مشکلات کاری و روانی بسیار زیادی برای آنان وجود دارد. بنابراین ارتقا تاب آوری و کاهش استرس شغلی کارکنان اقماری که در شرایط فیزیکی، آب و هوایی و محیطی بسیار سخت و دور از خانواده مشغول به کار هستند از اهمیت بالایی برخوردار بوده و یکی از راههای بسیار موثر جهت افزایش تابآوری و کاهش استرس شغلی کارکنان، آموزش آنان میباشد. آنان از طریق آموزش و کسب دانش و مهارتهای مورد نیاز در این زمینه، قادر خواهند بود در شرایط سخت، خود کنترلیشان را افزایش داده و بهترین تصمیمات و اقدامات لازم را در شرایط بحرانی اتخاذ نمایند.
با توجه به اهمیت نقش تابآوری در بین کارکنان اقماری شرکت پایانههای نفتی ایران، ضرورت تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری و این که تا کنون پژوهشی مبنی بر تدوین بسته آموزشی مختص این کارکنان که دارای شرایط خاص زندگی و کاری میباشند صورت نگرفته، پژوهشگر را بر آن داشت که از طریق پژوهش عمیق کیفی و جامع مولفههای تاثیر گذار برتابآوری کارکنان اقماری را شناسایی و بسته آموزشی متناسب این کارکنان را تدوین نماید، تا کارکنان با شناخت این عوامل و آموزش دانش و مهارتهای مورد نیاز بتوانند با تغییر نگرش و افزایش مهارتهای مورد نیاز، تاب آوری خود را افزایش داده و در نهایت به ارتقا و بهبود کیفیت زندگی شخصی و کاری خود کمک نمایند. بنابراین، مهمترین هدف این پژوهش تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری و بررسی تاثیر آن بر تاب آوری و استرس شغلی این کارکنان بود.
با توجه به اینکه تاکنون پژوهشی مبنی بر تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری مختص کارکنان اقماری و بررسی تاثیر آن بر ارتقا تاب آوری و کاهش استرس شغلی این کارکنان انجام نگرفته، پژوهشگر را بر آن داشت که پس از تدوین بسته آموزشی و اجرای آن، با تغییر نگرش و افزایش مهارتهای لازم تاب آوری کارکنان را افزایش و استرس شغلی آنان را کاهش دهد.
نتایج پژوهشArdestani Samani (2018) نشان داد که با آموزش مهارتهای تاب آوری میزان استرس شغلی نظامیان به شکل قابل توجهی کاهش پیدا کرد .Mahdieh & Darvishi Ghazanchi (2017) نیز در پژوهشی به این نتیجه رسیدند که همبستگی قوی و معنیدار بین استرس شغلی و تابآوری بود و استرس شغلی اثر مستقیم و مثبت بر تابآوری دارد.Sardarzadeh, Jian Bagheri & Farahani Mashhadi (2016) در پژوهش خود با عنوان نقش تاب آوری در کاهش استرس شغلی و فرسودگی شغلی کارمندان طرح اقماری شرکت نفت فلات قاره ایران نشان داد که تاب آوری بر کاهش استرس و فرسودگی شغلی موثر است. همچنین Hekmat Shoar, Amidian, Azmoon & Zeidabadi (2016) در پژوهشی نشان داد که رابطه مثبت و معناداری بین تاب آوری و استرس وجود دارد و در مطالعهای دیگر Shakernia & Mohammadpour Shateri (2010) به این نتیجه رسیدند که بین استرس شغلی پرستاران با تاب آوری رابطه منفی معناداری وجود دارد و برای توانمندسازی پرستاران در برابر استرسها میتوان تاب آوری را در آموزشهای پرستاری در نظر گرفت.Smith, Shatte, Adam, Siers & Lynch (2018) در پژوهشی به این نتیجه رسید که تاب آوری سبب بهبود علایم استرس شده است وSood, Prasad, Schroeder & Varkey (2011) نیز در مطالعهای نشان دادند که آموزش تاب آوری و مدیریت استرس باعث ارتقا تاب آوری و کاهش استرس شده است. همچنین Meredith, Sherbourne, Gaillot, Hansell, Ritschard & et al (2011) در پژوهشی در ارتش آمریکا عوامل خانوادگی، فردی، سازمانی و اجتماعی، از عوامل موثر بر ارتقای تابآوری معرفی کرده و به این نتیجه رسید که آموزش تاب آوری بر ارتقا تاب آوری ارتش آمریکا موثر بوده است.
بررسی ادبیات پژوهش نشان داد که استرس و فشارهای عصبی بخش اجتناب ناپذیر زندگی شغلی و خانوادگی است. عوامل زیانآور محیط کار مختص شغل خاصی نیست و در همه مشاغل به اشکال گوناگون و با درجات متفاوت وجود دارد. این عوامل زیان آور در مشاغل اقماری بسیار جدی و با اهمیت میباشد و در این میان افزایش تاب آوری و روشهای کاهش تنش میتواند از بروز مشکلات جلوگیری کرده و تحمل شرایط اقماری را برای این کارکنان آسانتر و از بروز حوادث و مشکلات ناشی از این امر جلوگیری نماید. بنابراین با توجه به اهمیت و نقش تاب آوری در کارکنان اقماری تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری وآموزش آن به کارکنان اقماری در جهت ارتقا تاب آوری و کاهش استرس شغلی نقش قابل ملاحظهای داشته و میتواند منجر به بهبود زندگی خانوادگی، کاهش حوادث کاری، عملیاتی و در نهایت، افزایش بهرهوری در سازمان گردد.
سوال کیفی پژوهش: ساختار و محتوای بسته آموزشی تابآوری کارکنان اقماری در شرکت پایانههای نفتی ایران چگونه است؟
فرضیه 1: بین میانگین نمرات پسآزمون تاب آوری در دو گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنادار وجود دارد.
فرضیه 2: بین میانگین نمرات پسآزمون استرس شغلی در دو گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنادار وجود دارد.
فرضیه 3: بین میانگین نمرات پیگیری تاب آوری در دو گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنادار وجود دارد.
فرضیه 4: بین میانگین نمرات پیگیری استرس شغلی در دو گروه آزمایش و کنترل تفاوت معنادار وجود دارد.
روش پژوهش
این پژوهش که هدف آن تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری و تعیین اثر بخشی آن بر تاب آوری و استرس شغلی کارکنان شرکت پایانههای نفتی ایران بود با استفاده از طرحهای پژوهش ترکیبی و از نوع اکتشافی متوالی بود. مرحله اول کیفی این طرح اکتشافی تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری مبتنی بر تحلیل مضمون استقرایی و بخش کمی آن روش نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون- پسآزمون و آزمونپیگیری دو گروه آزمایش و کنترل بود. جامعه آماری شامل کلیه کارکنان اقماری شرکت پایانههای نفتی ایران بود که در بخش کیفی در نهایت حجم نمونه با مصاحبه 10 نفر از کارکنان اقماری که به صورت نظری (هدفمند) انتخاب شده بودند به اشباع رسید. با توجه به اینکه در پژوهش آزمایشی حداقل حجم زیر گروهها 15 نفر توصیه میشود (Delavar, 2013) بنابراین حجم نمونه در بخش کمی 30 نفر (برای 2 گروه 15 نفره) و روش نمونهگیری با توجه به در دسترس بودن فهرست کارکنان، به صورت تصادفی ساده بود و گروه آزمایش و کنترل نیز به صورت تصادفی انتخاب شدند.
در ابتدا پرسشنامههای تابآوری و استرس شغلی توسط دو گروه آزمایش و کنترل تکمیل شد و در ادامه برای گروه آزمایش، بسته آموزشی تابآوری در 9 جلسه 90 دقیقهای توسط روانشناس و با حضور پژوهشگر آموزش داده شد، و برای گروه کنترل مداخلهای انجام نشد. سپس در پایان آموزشها، مجدداً پرسشنامهها بین دو گروه مداخله و کنترل توزیع شده و پس از تکمیل جمعآوری و مورد تحلیل قرار گرفت. آزمون پیگیری نیز بعد از گذشت یک ماه انجام و مجدداٌ پرسشنامهها توسط دو گروه تکمیل و مورد تحلیل قرار گرفت.
ملاک ورود کارکنان به فرآیند آموزش: تمایل آگاهانه، اقماری بودن، اجازه سرپرست مستقیم، رعایت قوانین و مقررات و تعهد به حضور منظم در کلیه جلسات آموزشی و آزمونهای مربوطه بود.
روش اجرای بخش کیفی: ابتدا مصاحبه نیمه ساختاریافته در قالب پرسشهای باز با کارکنان اقماری انجام پذیرفت. طول مدت هر مصاحبه حدود 60 دقیقه بود که با درنظر گرفتن ملاحظات اخلاقی، مصاحبه با اطلاع و دریافت رضایت شرکت کنندگان ضبط شد. سوالاتی که در مصاحبه از شرکت کنندگان پرسیده شد به شرح زیر بود:
1-به نظر شما مشکلات و سختیهای کار اقماری چیست؟
2- با توجه به اینکه شما به مدت دو هفته در ماه از خانواده جدا هستید چه مواردی باعث کم شدن تحمل شما در زمان انجام کار میگردد؟
3- کار کردن در شرایط اقماری و در مناطق جنوبی کشور با آب و هوای بد چه پیامدها و آسیب های جسمی و روانی دارد؟
4- کار کردن به صورت اقماری چه تاثیری بر انجام وظایف شغلی و خانوادگی دارد؟
5- افرادی که میخواهند به صورت اقماری کار کنند باید دارای چه ویژگیهایی باشند؟
6- به نظر شما تقویت چه ویژگیهای فردی میتواند تحمل شرایط سحت کار اقماری را آسانتر کند؟
7- شما برای دوری از تنش های روانی و استرس در محیط کار چه کارهایی انجام می دهید؟
پس از انجام مصاحبه، مطالب جمعآوری شده با استفاده از تحلیل مضمون استقرایی دستهبندی و مشکلات و نیازهای موثر در زمینه تابآوری کارکنان اقماری استخراج گردید. مولفههای استخراج شده توسط 15 نفر از متخصصین مورد بررسی و نسبت روایی محتوایی لاوشه و شاخص روایی محتوایی محاسبه و تأیید شد. بسته آموزشی اولیه با بررسی کتب مرجع، مقالات و پایاننامههای مرتبط با موضوع تدوین شد. بسته آموزشی مذکور به پنج متخصص ارائه شد و از آنها درخواست شد پس از مطالعه، نظرات خود را در مورد ساختار، فرآیند و محتوای هر یک از جلسات در قالب پرسشنامه نظرسنجی که همراه بسته آموزشی تدوین شده و در اختیار آنها قرار گرفته مطرح کنند. علاوه بر این یک فرم اظهارنظر بازپاسخ به منظور ارائه پیشنهادهای و نظرات اصلاحی هر یک از متخصصان در جهت ارتقاء محتوا، ساختار و فرآیند بسته آموزشی ارتقا تابآوری کارکنان اقماری در اختیار آنها قرار گرفت. در مرحله بعد پس از بررسی نظرات تخصصی پنج متخصص، نظرات اصلاحی آنها درباره بسته آموزشی اعمال گردید و بسته نهایی در 9 جلسه 90 دقیقهای آماده شد. سپس اعتبار بسته آموزشی بر اساس نظر متخصصان با ضریب توافق 99/0 تأیید گردید.
پرسشنامه تابآوری (Resiliency Questionnaire): پرسشنامه تاب آوری Conner & Davidson (2003) 25 گویه دارد که در یک مقیاس 5 درجه ای لیکرت بین 1 (کاملاً نادرست) و 5 (کاملاً درست) نمرهگذاری میشود. نمره هر آزمودنی برابر مجموع نمرات یا کل ارزشهای به دست آمده از سوالهاست، بنابراین حداقل نمرهای که فرد میتواند در این پرسشنامه بگیرد 25 و حداکثر 125 که هر چه نمره فرد بالاتر باشد بیانگر تاب آوری بیشتر است. Conner & Davidson (2003) آلفای کرونباخ برای مقیاس کامل پرسشنامه را 89/0 و همبستگی کل آیتمها را از 3/0 تا 7/0 گزارش کرده است. Mohammadi (2005) در پژوهشی برای تعیین روایی این مقیاس، نخست همبستگی هر گویه با نمره کل را محاسبه و سپس از روش تحلیل عاملی بهره گرفته شد. محاسبه همبستگی هر نمره با نمره کل به جز گویه 3، ضریبهای بین 41/0 تا 64/0 را نشان داد. سپس گویههای مقیاس به روش مولفههای اصلی مورد تحلیل قرار گرفتند. پیش از استخراج عوامل بر پایه ماتریس همبستگی گویهها، دو شاخص KMO و آزمون کرویت بارتلت محاسبه شدند. مقدارKMO برابر با 87/0 و مقدار خیدو در آزمون بارتلت برابر 28/5556 بود که هر دو شاخص کفایت شواهد برای انجام تحلیل عامل را نشان میدهند. برای تعیین پایایی مقیاس از روش آلفای کرونباخ بهره گرفته شد و ضریب پایایی 89/0 به دست آمد. همچنین در پژوهش Samani, Jokar & Sahragard (2007) ضریب آلفای کرونباخ 87/0.و مقدار ضریب KMO برای این تحلیل برابر 89/0 به دست آمد. در این پژوهش ضریب آلفای کرونباخ برای این مقیاس برابر با 99/0 به دست آمد. دو نمونه از سوالات پرسشنامه عبارتند از "وقتی تغییری رخ میدهد میتوانم خودم رابا آن سازگارکنم" و "میتوانم برای هر چیزی که سر راهم قرار میگیرد، چارهای بیاندیشم"
پرسشنامه استرس شغلی(Job Stress Questionnaire): پرسشنامه استرس شغلی موسسه ملی سلامت و ایمنی Health and Safety Executive (1990) دراواخر دهه ۱۹۹۰ میلادی توسط موسسه ملی سلامت و ایمنی انگلستان به منظور اندازهگیری استرس شغلی کارگران و کارمندان انگلیسی ساخته شد. این پرسشنامه دارای ۳۵ سوال با مقیاس پنج درجهای لیکرت میباشد. برای نمرهگذاری این پرسشنامه ابتدا در هر عبارت باید به ترتیب هرگز، به ندرت، بعضی اوقات، اغلب و همواره از 1 تا 5 نمره گذاری شود. همچنین باید توجه داشت در این پرسشنامه سوالات 3، 5، 6، 9، 12، 14، 16، 18، 20، 21، 22 و 34 به صورت معکوس نمرهگذاری میشوند. بنابراین حداقل نمرهای که فرد میتواند در این پرسشنامه بگیرد 35 و حداکثر 175 است. در این پرسشنامه نمره بالا نشان دهنده استرس و فشار شغلی پایین و نمره پایین نشان دهنده سطح بالای استرس میباشد. پرسشنامه استرس شغلی موسسه سلامت و ایمنی در پژوهش های مختلفی به کار رفته و اعتبار و روایی آن مورد بررسی قرار گرفته است. در پژوهش MacKay, Cousins, Kelly, Lee & McCaig (2004) ﺿﺮﯾﺐ آﻟﻔﺎي ﮐﺮﻧﺒﺎخ اﯾﻦ ﭘﺮﺳﺸﻨﺎﻣﻪ در ﺣﺪود 63/0 ﺗﺎ 83/0 ﮔﺰارش ﺷﺪه اﺳﺖ. همچنین در پژوهش Kerr, McHugh & McCrory (2009) ضریب آلفای کرونباخ کلی این پرسشنامه 83/0 و ضریب سازه این پرسشنامه نیز مطلوب گزارش شد. در پژوهشAzad Marzabadi & Gholami Fesharaki (2010) اعتبار پرسشنامه با استفاده از ارزیابی ثبات داخلی حیطههای چند سوالی تعیین شد. ضریب آلفای کرونباخ تقریباً برابر 78/0 بود که بر اعتبار مطلوب این پرسشنامه دلالت دارد. همچنین با استفاده از روش دونیمه کردن و با استفاده از فرمول اسپیرمن-براون برای محاسبه ضریب همبستگی، این ضریب برابر 65/0 برای کل پرسشنامه حاصل گشت. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ در پژوهش Souri, Ramazanzadeh & Ehsanpour (2018) ضریب آلفای کرونباخ محاسبه شده برای این پرسشنامه 91/0 گزارش شده است. در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ اﻋﺘﺒﺎر ﮐﻠﯽ اﯾﻦ آزﻣﻮن ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روش آﻟﻔﺎي ﮐﺮوﻧﺒﺎخ 99/0 ﮔﺰارش شد. دو نمونه از سوالات پرسشنامه عبارتند از "به روشنی آگاهم در محل کار چه توقعاتی از من دارند" و "میدانم چه روشی برای انجام کارهایم بکار بندم"
یافتههای پژوهش
اطلاعات جمعیت شناختی کارکنان شرکت کننده در پژوهش به شرح جدول شماره 1 میباشد.
جدول شماره 1: اطلاعات جمعیت شناختی شرکت کنندگان در پژوهش
گروه | سن(سال) | تحصیلات | سابقه کار(سال) | ||||||||
20-30 | 31-40 | 41-50 | 51-60 | دیپلم | لیسانس | فوق لیسانس و بالاتر | 10-15 | 16-20 | 21-25 | بیشتر از 25 | |
آزمایش | 0 | 7%/26 | 3%/73 | 0 | 0 | 100% | 0 | 7%/26 | 6%/46 | 7%/26 | 0 |
کنترل | 0 | 0 | 20% | 80% | 0 | 40% | 60% | 0 | 0 | 3%/33 | 7%/66 |
سوال پژوهش: ساختار و محتوای بسته آموزشی تابآوری کارکنان اقماری در شرکت پایانههای نفتی ایران چگونه است؟
برای استخراج و دستیابی به مولفه های تاب آوری کارکنان اقماری در شرکت پایانههای نفتی ایران از مصاحبه با کارکنان اقماری و تحلیل مضمون استقرایی استفاده شد. در این بخش پس از انجام مصاحبه با کارکنان مطالب مرتبط با سوالات پژوهش استخراج و پس از کدگذاری و دستهبندی، مقولههای اصلی مطابق با جدول شماره 2 مشخص شد.
جدول شماره 2: مضامین مربوط به تابآوری کارکنان اقماری
CVR | CVI | مضامین پایه | مضامین سازمان دهنده | مضامین فراگیر |
86/0 | 93/0 | دغدغه و مشکلات دوری از خانواده | مسائل خانوادگی ناشی از کار اقماری | عوامل خانوادگی |
6/0 | 8/0 | عدم اطلاع از وضعیت خانواده | ||
6/0 | 8/0 | عدم حضور در مراسمهای خانوادگی | ||
73/0 | 86/0 | برآورده نشدن نیازجنسی | ||
73/0 | 86/0 | تنش روانی ناشی از ناراحتی همسر و بی تابی فرزندان | ||
86/0 | 93/0 | از دست دادن تحمل ناشی از خلا عاطفی | ||
6/0 | 8/0 | عدم همراهی و پذیرش کار اقماری توسط خانواده | ||
6/0 | 8/0 | حس ناخوشایند ناشی از واگذاری مسئولیت به همسر | مسائل ناشی از عدم حضور در خانواده | |
6/0 | 8/0 | کمرنگ شدن نقش پدری و همسری در خانواده | ||
86/0 | 93/0 | نگرانی از حوادث احتمالی برای خانواده | ||
73/0 | 86/0 | نگرانی بابت تحصیل و تربیت فرزندان | ||
73/0 | 86/0 | استرس ناشی از ضعف همسر در حل و فصل مشکلات جاری خانواده | ||
6/0 | 8/0 | تنش روانی در اثر انتقال روحیه خشن کاری به منزل | شیوه ارتباط با خانواده | |
73/0 | 86/0 | عدم ارتباط نزدیک و صمیمی با خانواده | ||
73/0 | 86/0 | انتقال مشکلات محیط کار به خانواده. (ایجاد ارامش با نبردن مشکلات کاری به محیط خانواده.) | ||
73/0 | 86/0 | دلتنگی و وابستگی زیاد به خانواده | ||
6/0 | 8/0 | ضعف در تطبیق فضای خانواده با فضای کاری و بالعکس | توانمندی فردی و شغلی | عوامل فردی |
73/0 | 86/0 | مشکلات کار شیفتی (ضعف در تطبیق شرایط روز کاری و شب کاری) | ||
6/0 | 8/0 | خستگی مفرط ناشی از عدم برنامه ریزی مناسب کاری | ||
73/0 | 86/0 | ضعف در مهارت حل مسئله | ||
73/0 | 86/0 | ضعف در مهارت تصمیم گیری | ||
86/0 | 93/0 | ضعف در کنترل خشم | ||
73/0 | 86/0 | ضعف در مهارت نه گفتن | ||
6/0 | 8/0 | خودکارآمدی پایین | ||
6/0 | 8/0 | استرس ناشی از ضعف در کنترل رفتار | ||
6/0 | 8/0 | هدف گذاری ضعیف | ||
6/0 | 8/0 | ناتوانی در برقراری تعادل در کار و زندگی | ||
6/0 | 8/0 | ضعف در مسئولیت پذیری | ویژگی های شخصیتی | |
6/0 | 8/0 | بدبینی | ||
73/0 | 86/0 | داشتن افکار منفی | ||
73/0 | 86/0 | نداشتن استقلال (شخصی و عاطفی) | ||
73/0 | 86/0 | خلاقیت پایین | ||
6/0 | 8/0 | بد اخلاق و تند مزاج بودن | ||
73/0 | 86/0 | شخصیت درونگرا و دیرجوش | ||
73/0 | 86/0 | بی نظمی و عدم هماهنگی در انجام کارها | ||
73/0 | 86/0 | سخت شدن تحمل شرایط اقماری ناشی از عدم علاقمندی به کار | ||
73/0 | 86/0 | مشکل در سازگاری با دیگران | ||
6/0 | 8/0 | خود رای بودن | ||
73/0 | 93/0 | عدم حضور در دور همیهای دوستانه | ارتباطات اجتماعی | عوامل اجتماعی |
6/0 | 8/0 | مشورت نکردن با همکاران | ||
6/0 | 86/0 | عدم برنامه ریزی مناسب برای اوقات فراغت در محل کار | ||
6/0 | 8/0 | ضعف در مهارتهای اجتماعی | ||
73/0 | 86/0 | مشکلات معیشتی | شرایط اجتماعی | |
6/0 | 8/0 | تنش روانی ناشی از شرایط نا مطلوب و مشکلات سیستم های اداری در کشور | ||
6/0 | 8/0 | کاهش امنیت اجتماعی(ارزش ها و هنجارها- ارضای نیاز و رضایتمندی اجتماعی- ثبات اجتماعی، اقتصادی) | ||
6/0 | 8/0 | ایجاد مشکلات با همکاران در اثر عدم تطابق با فرهنگ سازمانی | مشکلات سازمانی | عوامل سازمانی |
6/0 | 8/0 | عدم برقراری ارتباط خوب و موثر با مدیران | ||
6/0 | 8/0 | ناتوانی در جلب اعتماد روسا | ||
6/0 | 86/0 | ادراک بی عدالتی در سازمان | ||
6/0 | 8/0 | حساس بودن کار | ||
73/0 | 8/0 | ترس از وقوع حادثه | ||
6/0 | 86/0 | پاسخگویی در مقابل مسئولیتهای حساس شغلی | ||
6/0 | 8/0 | تنش روانی ناشی از کار با آهن الات |
| |
6/0 | 8/0 | شرایط بد آب و هوایی | ||
6/0 | 8/0 | یکنواختی محیط کار | ||
6/0 | 8/0 | به خطر افتادن سلامت جسمی در اثر آلودگیهای نفتی و آب و هوا | ||
73/0 | 86/0 | پرخاشگری ناشی از خستگی مفرط در اثر مدت زمان زیاد کار | ||
73/0 | 8/0 | افسردگی در اثر شاداب نبودن محیط | ||
6/0 | 8/0 | تفاوت های فرهنگی محل کار و محل زندگی | ||
6/0 | 8/0 | مخاطرات احتمالی (ایمنی-امنیتی) در رفت و آمد | ||
6/0 | 8/0 | خستگی جسمی ناشی از تردد مکرر با خودرو و پرواز |
پس از استخراج مولفههای موثر بر تاب آوری کارکنان اقماری با توجه به اینکه کدام یک از مشکلات از طریق آموزش مرتفع و یا از شدت آن کاسته خواهد شد نسبت به تعیین فنون و تکنیکهای مورد نیاز از طریق بررسی و تحلیل کتب مرجع، مقالات و پایان نامهها جهت تدوین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری استفاده شد. ساختار و محتوای بسته آموزشی تدوین شده مطابق با جدول شماره 3 در 9 جلسه 90 دقیقهای تدوین شد.
جدول شماره 3: بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری
جلسات آموزشی | محور تمرکز و اهداف آموزشی | فرآیند فنون و تکنیک های آموزشی |
جلسه اول
| ارتباط با مخاطبین، توجیه، آشناسازی و شروع آموزش- عوامل موثر بر تاب آوری کارکنان اقماری
| آشنایی اعضای گروه با یکدیگر و معرفی و بیان قوانین و اصول حاکم بر کلاس و چهارچوب دوره آموزشی و تعداد جلسات و آشنایی با مفهوم تاب آوری و سایر مفاهیم آموزشی دوره.-آشنایی با عوامل موثر بر تاب آوری کارکنان اقماری- جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
جلسه دوم
| ارتباط موثر با خانواده- راهکارهایی جهت کاهش تعارضات و بهبود روابط زناشویی در زندگی اقماری | آشنایی با مفهوم ارتباط و مولفه های ارتباطی - موانع ارتباط کلامی-- مهارت های ارتباط مؤثر بین همسران- مهارت حل مساله در خانواده- گام های برتر حل مشکلات زناشویی -عوامل موثر بر روابط زناشویی – جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
جلسه سوم
| شناسایی افکار اتوماتیک منفی و اجازه حضور به افکار منفی و عدم قضاوت نسبت به آنها -آموزش تغییر نگرش نسبت به زندگی – مراقبه وارسی بدن، مراقبه نشستن و ایستادن و مهارت تغییر شناختی | آشنایی با افکار منفی و راه های تعدیل آن و در نهایت خوش بین بودن ، تمرین مراقبه تنفس جهت مدیریت افکار منفی و قضاوت نکردن راجع به افکار.-تکنیک آموزش تغییر نگرش - تمرینات تنفس، نشستن و قدم زدن آگاهانه برای افزایش خودارزشمندی و خودکارآمدی، تمرین تغییر شناختی جهت حل مشکلات شناختی، هیجانی و اضطراب اجتماعی- جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
جلسه چهارم
| آموزش مراقبه قدم زدن- تصویر سازی ذهنی- آشنایی با تمرینات کششی هاتایوگا- مهارتهای بین فردی - مهارت های خلاقیت | تمرین مراقبه قدم زدن به منظور کاهش مشکلات شناختی- تمرین تصویرسازی ذهنی جهت کاهش افسردگی و خلق منفی-تمرین کششی هاتایوگا برای افزایش خونسردی - تمرین مهارت بین فردی جهت افزایش جرأتمندی و بهبود رابطه با دیگران و کاهش حالت انفعالی- انواع تکنیک های خلاقیت(شش کلاه تفکر، تکنیک بارش فکری و....) – جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
جلسه پنجم
| کنار آمدن با مشکلات- مهارت های نه گفتن– ارتقا جنبه های مثبت زندگی | تمرین کنار آمدن و سازگاری با مشکلات غیر قابل حل برای ایجاد فرصت های تفکر مثبت - انواع نه گفتن-از کجا بدانیم کی وقت نه گفتن است؟ -راه های نه گفتن و نحوه انجام آن.- آموزش نهادینه کردن استراتژی های تفکر مثبت در زندگی - آموزش و اجرای تکنیک استمرار در تمرین افکار مثبت- تفکر مثبت -جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
جلسه ششم
| مدیریت خشم- مدیریت اضطراب و استرس و کنار آمدن با اضطراب های وجودی | تکنیک مدیریت خشم- مفهوم اضطراب و استرس، نشانه هاي خشم و اضطراب و استرس، علل و پیامدهاي اضطراب و استرس، روش هاي مدیریت استرس - ترغیب به پرداختن به اضطراب های وجودی و افزایش جرات برای مواجهه با زندگی- جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
جلسه هفتم
| آموزش تمرکز بر آموزش امیدواری و خوشبینی، تمرین درهای بسته و باز- نحوه پرورش هیجانات مثبت- آموزش تمرکز بر شادی و سرزندگی | تمرین تمرکز بر خوشبینی و امید، تمریندرهای بسته و باز، به منظور تقویت خلق مثبت و افزایش خودارزشمندی و کاهش اضطراب اجتماعی و افزایش رفتارهای مثبت. تجسم رویداد های لذت بخش و ناخوشایند و بیان احساسات ایجاد شده - آموزش و اجرای تکنیک شاد بودن مبتنی بر احساس سر زندگی و شور و نشاط و تکنیک زندگی در لحظه و ماندن در زمان حال- تکنیک های روابط اجتماعی با شوخ طبعی- جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
جلسه هشتم
| خودکارآمدی (مهارت های تصمیم گیری،مهارت های حل مسئله، مهارت های مسئولیت پذیری)- تعیین هدف و چگونگی دستیابی به آن | معیارهای صحیح یک تصمیم خوب، اهمیت و ارزش یک تصمیم درست در زندگی، عواقب و نتایج تصمیمات، مراحل حل یک مسئله، نحوه تفکر در مورد یک مسئله، نحوه حل کردن مشکلات، تعریف ساده اي از مسئولیت پذیري ، مسئولیت کوچکی را در خوابگاه یا خانواده عهده دار شوند، خصوصیات یک فرد مسئولیت پذیر. مفهوم هدف، اهداف کوتاه و بلند مدت، نحوه کسب اعتماد به نفس در بکار گیری توانایی های خود، نحوه برنامه ریزی رسیدن به هدف. جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
جلسه نهم
| چگونگی ایجاد روابط مثبت و بهینه- نحوه برقراری ارتباط و دوست یابی(هندرسون)- نحوه پذیرش و تأیید نقاط ضعف و تعهد به اهداف جدید | ترغیب به برقراری روابط مثبت با دیگران - تعریف ساده و روشن از ارتباط و اهمیت آن، برقراری ارتباط صحیح با اطرافیان، تعریف ساده و روشن از دوستی و ویژگی های دوست خوب، تمیز دادن دوست خوب از بد، مضرات دوست بد-. برشمردن نقاط ضعف و یافتن اهدافی جدید مبتنی. جمع بندی و ارائه تمرین/ تکلیف منزل |
در بخش کمی دادههاي پژوهش با استفاده از نرم افزار آماری SPSS تحلیل شد. بدین منظور فرضیههای پژوهش، از روش تحلیل واریانس با اندازههای تکراری مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.
جدول شماره 4: شاخصهای توصیفی نمرات متغیرهای پژوهش دو گروه و سه مرحله پژوهش
متغیر گروه ها | بسته آموزشی ارتقا تاب آوری | کنترل | ||||||||||||
پیش آزمون | پس آزمون | پیگیری | پیش آزمون | پس آزمون | پیگیری | |||||||||
تاب آوری | ميانگين | 6/37 | 87/108 | 93/108 | 2/37 | 6/38 | 6/37 | |||||||
انحراف معیار | 94/3 | 37/4 | 68/4 | 82/3 | 16/3 | 88/4 | ||||||||
استرس شغلی | ميانگين | 2/73 | 27/158 | 86/171 | 07/73 | 74 | 8/70 | |||||||
انحراف معیار | 89/7 | 59/6 | 62/10 | 79/9 | 48/9 | 94/7 | ||||||||
همانگونه که در جدول شماره 4 مشاهده میشود، براساس یافتههای توصیفی، میانگین نمرات تاب آوری و استرس شغلی در گروه آزمایش نسبت به کنترل افزایش بیشتری در مراحل پسآزمون و پیگیری نسبت به پیشآزمون نشان داده است.
نتایج آزمون t گروههای مستقل و تحلیل واریانس جهت مقایسه میانگین نمرات متغیرهای پژوهش در متغیرهای جمعیت شناختی در جدول 5 ارائه شده است.
جدول شماره 5: نتایج آزمون t گروههای مستقل و تحلیل واریانس جهت مقایسه میانگین نمرات متغیرهای پژوهش در متغیرهای جمعیت شناختی سن، وضعیت تحصیلات و سابقه کار
متغیر | تحصیلات | سن | سابقه کار | |||
t | معنی داری | F | معنی داری | F | معنی داری | |
تاب آوری | 56/1 | 13/0 | 43/2 | 13/0 | 689/0 | 567/0 |
استرس شغلی | 63/1- | 114/0 | 66/2 | 114/0 | 204/1 | 327/0 |
نتایج در جدول شماره 5 نشان میدهد، آزمودنیهای پژوهش در متغیرهای پژوهش براساس متغیرهای مختلف سن تحصیلات و سابقه کار تفاوت معنیدار ندارند (05/0<p).
با توجه به اینکه حجم گروهها کمتر از 40 نفر میباشد، بنابراین جهت استفاده از آزمونهای پارامتریک میبایست پیشفرضهای لازم مورد نیاز از قبیل آزمونهای پارامتریک شامل نرمال بودن توزيع نمرات، همساني واريانسهاي نمرات و تساوي کواريانسها بررسی شود.
پیش از ارائه نتایج تحلیل آزمون واریانس با اندازهگیری مکرر، پیش فرضهای آزمونهای پارامتریک مورد سنجش قرار گرفت. نتایج شاخصهای کجی و چولگی در هر دو متغیر تاب آوری و استرس بین 2+ تا 2- به دست آمد که نشان داد توزیع دادهها نرمال بوده است. همچنین پیش فرض برابری واریانسها توسط آزمون لوین مورد سنجش قرار گرفت که نتایج به دست آمده نشان داد برابري واريانسها در گروهها در متغیر های تاب آوری و استرس شغلی در مرحله پسآزمون و پیگیری تأیید شده است (سطح معنی داری بیشتر از 05/0 است). از طرفی نتایج آزمون t نشان داد که پیشآزمون گروههای آزمایش و کنترل در متغیرهای وابسته (تاب آوری و استرس شغلی) معنی دار نبوده است (همه سطوح معني داري بزرگتر از 05/0 ميباشد). نتایج آزمون ماچلی نیز بیانگر آن بود که پیشفرض یکنواختی کوواریانسها در متغیرهای تاب آوری و استرس شغلی رعایت شده است (سطح معنی داری بیشتر از 05/0 است). نتایج مقایسه بین آزمودنی و درونآزمودنی در متغیرهای پژوهش در جدول 6 ارائه شده است.
جدول شماره 6: نتایج تحلیل اثرات بینآزمودنی و درونآزمودنی در متغیرهای پژوهش
متغیر | اثر | منبع | مجموع مجذورات | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | معنی داری | اندازه اثر | توان آماری |
تاب آوری | بین آزمودنی | گروه | 50410 | 1 | 50410 | 301/126 | 001/0 | 978/0 | 000/1 |
درون ازمودنی | اثر زمان× گروه | 067/24786 | 2 | 533/12392 | 284/197 | 001/0 | 986/0 | 000/1 | |
استرس شغلی | بین آزمودنی | گروه | 711/85994 | 1 | 711/85994 | 92/800 | 001/0 | 966/0 | 000/1 |
درون ازمودنی | اثر زمان× گروه | 489/43870 | 2 | 244/21935 | 17/155 | 001/0 | 847/0 | 000/1 |
نتایج جدول شماره 6 نشان میدهد که در تحلیل واریانس با اندازه مکرر در تحلیل بینآزمودنی، میانگین نمرات تاب آوری و استرس شغلی در دو گروه بسته آموزشی ارتقا تاب آوری و کنترل به صورت کلی تفاوت معنیداری دارد (001/0>p). نتایج نشان داده است که 8/97 درصد از تفاوتهای فردی در متغیر تاب آوری و 6/96 درصد در متغیر استرس شغلی به تفاوت بین دو گروه در مراحل پژوهش مربوط است. نتایج تحلیل درونآزمودنی نشان داده است که تعامل زمان با گروه در هر دو متغیر معنیدار به دست آمده است (001/0>p). تغییرات در مراحل در گروهها دارای تفاوت معنیدار است و میزان تأثیر عضویت گروهی در تغییرات در مراحل پژوهش در متغیر تاب آوری برابر با 6/98 درصد و در متغیر استرس شغلی برابر با 7/48 درصد به دست آمده است.
نتایج برآورد پارامترها جهت مقایسه گروهها در مراحل پژوهش در جدول شماره 7 ارائه شده است.
جدول شماره 7: نتایج براورد پارامترها به تفکیک متغیرهای وابسته یا میانگین نمرات تاب آوری و استرس شغلی در مراحل پژوهش جهت مقایسه بسته آموزشی با گروه کنترل
متغیر | مراحل پژوهش | B | خطای انحراف استاندارد | t | معنی داری | حجم اثر | توان آماری |
تاب آوری | پیش آزمون | 4/0 | 42/1 | 282/0 | 78/0 | 003/0 | 059/0 |
پس آزمون | 26/70 | 39/1 | 45/50 | 001/0 | 989/0 | 000/1 | |
پیگیری | 33/71 | 74/1 | 84/40 | 001/0 | 983/0 | 000/1 | |
استرس شغلی | پیش آزمون | 133/0 | 24/3 | 041/0 | 968/0 | 001/0 | 05/0 |
پس آزمون | 27/84 | 98/2 | 26/28 | 001/0 | 966/0 | 000/1 | |
پیگیری | 67/101 | 71/5 | 706/17 | 001/0 | 918/0 | 000/1 |
نتایج در جدول شماره 7 نشان میدهد، در هر دو متغیر تاب آوری و استرس شغلی تفاوت گروهها در مرحله پیش آزمون غیر معنی دار است اما در مراحل پس آزمون و پیگیری بین گروه کنترل با گروه بسته آموزشی ارتقا تاب آوری تفاوت معنیدار است (001/0>p). به عبارت دیگر آموزش ارتقا تاب آوری در مرحله پسآزمون میانگین نمرات استرس شغلی و تاب آوری را در گروه آزمایش بهبود داده است و تأثیر آموزشها در مرحله پیگیری نیز تداوم داشته است. میزان تأثیر بسته آموزشی ارتقا تاب آوری در بهبود تاب آوری و استرس شغلی در مرحله پسآزمون به ترتیب برابر با 9/98 و 6/96 درصد و در مرحله پیگیری به ترتیب برابر با 3/98 و 8/91 درصد است.
براساس نتایج به دست آمده در جدول 6و 7 میتوان گفت، که فرضیههای 1، 2، 3 و 4 پژوهش تأیید شده است. براین اساس بین میانگین نمرات تاب آوری و استرس شغلی در مرحله پسآزمون و همچنین در مرحله پیگیری تفاوت معنیداری وجود دارد. بنابراین بسته آموزشی ارتقا تاب آوری، نمرات هر دو متغیر تاب آوری و استرس شغلی در مرحله پسآزمون را افزایش داده است و نتایج آموزشها در مرحله پیگیری نیز باقی مانده است.
بحث و نتیجه گیری
این پژوهش با هدف تدوین بسته اموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری و بررسی اثر بخشی آن بر تاب آوری و استرس شغلی کارکنان شرکت پایانههای نفتی ایران انجام شد. یافتههای پژوهش نشان داد که آموزش بسته آموزشی تاب آوری روش موثری برای ارتقا تاب آوری و کاهش استرس شغلی در کارکنان اقماری می باشد.
با توجه به اینکه یکی از اهداف اصلی پژوهش تدوین بسته آموزشی بر مبنای نیاز واقعی و شرایط خاص کارکنان اقماری بود، ساختار بسته آموزشی بر اساس عوامل اصلی و ریز عوامل استخراج شده مطابق با جدول شماره 2 میباشد. بنابراین محتوا و ساختار بسته آموزشی متشکل از فنون و تکنیکهای آموزشی است که جهت توانمند سازی و یا تغییر نگرش کارکنان اقماری به منظور ارتقا تاب آوری آنان در شرایط کاری اقماری تدوین شده است.
جستجوهای مکرر در انواع منابع و پایگاه های اطلاعاتی، مطالعه ای که اقدام به تدوین بسته آموزشی مخصوص کارکنان با شرایط اقماری نموده باشد در دسترس قرار نداد. تنها دو بسته آموزشی تاب آوری هندرسون(Henderson & Milstein, 2003) و پنسلوانیا (Gillham, Jaycox, Reivich, Seligman & Silver,1990) جهت ارتقا تاب آوری افراد در شرایط عمومی جامعه تدوین شده است. و سایر بستههای آموزشی نیز با بهره برداری و الگوبرداری از این دو بسته برای جامعه هدف خود، بسته آموزشی را بومیسازی و اجرا نموده اند. تفاوت این بسته آموزشی با سایر بستههای آموزشی در این است که، این بسته آموزشی بر اساس مشکلات و مسائل عنوان شده کارکنان اقماری در مصاحبه نیاز محور و بر اساس شرایط خاص کاری، سازمانی و زندگی آنان تدوین شده و پاسخگوی نیاز و مشکلات آنان در این زمینه میباشد ولی بستههای آموزشی پیشین بر اساس مولفههای روانشناختی تاب آوری تدوین شده و نمیتواند پاسخگوی نیاز و مشکلات این قشر از کارکنان باشد. با توجه به عوامل موثر بر تاب آوری کارکنان اقماری، در بسته آموزشی فنون و تکنیکهایی گنجانده شد که تاثیر به سزایی بر عوامل خانوادگی، فردی، اجتماعی و سازمانی موثر بر تاب آوری کارکنان داشته باشد و کارکنان با آموزش تکنیکهای یاد شده بتوانند تاب آوری خود را ارتقا و تاثیر مثبتی بر زندگی فردی، سازمانی و بهرهوری آنان در سازمان داشته باشد.
همانگونه که ملاحظه شد بین میانگین نمرات پسآزمون و آزمون پیگیری تاب آوری در دو گروه آزمون و کنترل تفاوت معنادار وجود دارد. بنابراین بسته آموزشی تاب آوری کارکنان اقماری بر افزایش تاب آوری کارکنان موثر بوده و تأثیر این آموزشها در مرحله پیگیری نیز باقیمانده و موجب ارتقا تاب آوری آنان شده است. این پژوهش با پژوهش (Meredith & et al, 2011) از نظر تاثیر مثبت آموزش تاب آوری بر ارتقا تاب آوری همسو است.
کارکنان و خانوادههاي اقماري در شرکت پایانههای نفتی ایران با توجه به نوع کار خود با مشکلات گوناگوني دست و پنجه نرم میکنند که بخش زيادي از آن مشکلات خانوادگي میباشد که علت آن عدم تعادل در زندگي و کار است، افرادي که به صورت اقماري کار ميکند، 14 روز در محل کار هستند و در خانه و خانواده حضور ندارد و پس از آن 14 روز را به طور کامل در منزل حضور دارند، عدم حضور همیشگی مرد در خانواده، مشکلاتي را در روابط عاطفي افراد و تقسيم وظايف و مسئوليتها ايجاد ميکند که باعث پيدايش تعارضها و مشکلاتی در خانه و خانواده میگردد. در بسیاری از مواقع آنان درسال نو، عروسیها، جشن تولد فرزندان، بیماری و از دست دادن عزیزانشان و حتی تولد فرزندان خود در کنار خانواده نیستند و فشار بسیار زیاد عصبی و عاطفی را تحمل میکنند و در محل کار نیز اکثر کارکنان مجبورند در فضای بیرون حداقل روزی 12 ساعت بر روی اسکلهها و کارگاهها در این هوای گرم و شرجی به صورت نوبتکاری یک هفته شب کار و یک هفته روزکار فعالیتهای حساس و پرخطر عملیاتی را انجام دهند، بنابراین توجه به وضعیت این کارکنان اهمیت بالایی پیدا میکند و در اینگونه مواقع کارکردن در آن شرایط سخت بسیار طاقت فرسا میشود و در چنین وضعیتی کارکنان اگر تابآوری لازم را نداشته باشند و از نظر روحی و روانی به اندازه لازم قوی نباشند احتمال بروز به خطر افتادن ایمنی کار، مشکلات کاری، و روانی بسیار زیادی برای آنان وجود دارد. بنابراین تاب آوری کارکنان اقماری که در شرایط فیزیکی، آب و هوایی و محیطی بسیار سخت مشغول به کار هستند از اهمیت بالایی برخوردار بوده که می توان با اجرای بسته آموزشی مذکور که بر اساس شرایط کاری و نیاز واقعی این کارکنان تدوین شده است تاب آوری آنان را افزایش داده و تحمل شرایط سخت اقماری را برای آنان آسانتر کرده و موجب ایجاد آرامش، کاهش مشکلات خانوادگی و افزایش ایمنی کار و بهره وری در سازمان شد.
همانطور که مشاهده شد بین میانگین نمرات پسآزمون و آزمون پیگیری استرس شغلی در دو گروه آزمون و کنترل تفاوت معنادار وجود دارد. بنابراین، بسته آموزشی تدوین شده بر استرس شغلی کارکنان موثر بوده و تأثیر این آموزشها در مرحله پیگیری نیز باقی مانده و باعث کاهش استرس شغلی آنان شده است. نتایج این پژوهش با نتایج پژوهشهای(Ardestani Samani, 2018) و (Mahdieh & et al, 2017) و(Smith & et al, 2018 (و(Sood & et al, 2011 ) از نظر تاثیر آموزش تاب آوری بر کاهش استرس شغلی همسو می باشد.
استرس همواره باعث عدم تعادل فیزیکى و روانى فرد شده و با ایجاد مشکلات جسمی و روانى کارآیى فرد را در ابعاد مختلف زندگی شغلى، خانوادگى و اجتماعى کاهش مىدهد. استرس افراد را تحت فشار روحى قرار میدهد. استرس شغلی را میتوان روی هم جمع شدن عاملهای استرسزا و وضعیتهای مرتبط با شغلی دانست که اکثر افراد نسبت به استرسزا بودن آن اتفاق نظر دارند. در بعضی موارد به کارگیری فرد در کاری که با تواناییها و اطلاعات او همخوانی ندارد و یا تغییر در فعالیت کاری او میتواند باعث ایجاد استرس در فرد شود. عوامل مختلفی از جمله عوامل فردی، عوامل سازمانی و عوامل محیطی میتواند باعث ایجاد استرس شغلی گردد. عواقب جسمی و روانی ناشی از استرس شغلی، ضمن صدمه رساندن به خود فرد، هزینههای زیادی را به سازمانها تحمیل میکند. سازمانها سالیانه هزینههای زیادی را بابت بروز مسائل ناشی از استرس متحمل میشوند. از آنجا که بیشتر عمر کارکنان اقماری در محیط کار سپری میشود و بسیاری از روابط و مناسبات در طول ساعات کار شکل میگیرد، می توان از کار به عنوان بخش بسیار مهمی از زندگی یاد کرد. با توجه به اهمیت ابعاد مختلف کار در زندگی انسانها، میتوان گفت که رضایت شغلی و تمایل به انجام کار نیز تأثیر بهسزایی در نحوه خشنودی انسانها از وضعیت زندگیشان دارد. از سوی دیگر، سلامت روانی انسانها نیز در گرو همین رضایت شغلی است، چنانکه میتوان گفت انسانهایی که دستخوش نارضایتی شغلی هستند، دچار استرسهای شدیدی در زندگی خانوادگی و اجتماعی میشوند. بدیهی است که تقریباً در تمامی مشاغل استرس وجود دارد، اما میزان و تأثیر آن به لحاظ نوع و ماهیت استرس و خصوصیات شخصی افراد، در مشاغل گوناگون، متفاوت است. کارکنانی که در شرایط اقماری مشغول بکار هستند با توجه به دوریهای متوالی از خانواده و انجام وظایف شغلی بسیار سخت و حساس در شرایط بد آب و هوایی دچار تنش روانی و استرس بسیار بیشتری نسبت به دیگران خواهند شد. این استرسها و تنشهای روانی خصوصا در دراز مدت میتواند آثار بسیار مخربی بر فرد داشته و سازمان را نیز متحمل خسارات زیاد و جبران ناپذیری کند. بنا براین مدیریت و کنترل آن از اهمیت ویژه ای برخوردار است. در بسته آموزشی ارتقا تاب آوری کارکنان اقماری تکنیکها و مهارتهای مدیرت خشم، استرس و اضطراب و بسیاری از تکنیکها و مهارت های دیگری که منجر به کاهش استرس میگردد در نظر گرفته شده که کارکنان اقماری با آموزش و تمرین این تکنیکها میتوانند به آرامش و غلبه بر استرس خود کمک شایانی کنند. با توجه به تاثیر مثبت بسته آموزشی تاب آوری بر استرس شغلی کارکنان اقماری میتوان نتیجه گرفت افزایش تاب آوری کارکنان، تاثیر مثبت و مستقیم بر کاهش استرس شغلی آنان دارد. بنابراین میتوان با اجرای بسته آموزشی مذکور ضمن ارتقا تاب آوری کارکنان استرس شغلی آنان را نیز کاهش داد.
به طور کلی نتیجه حاصل از این پژوهش نشان داد که آموزش بسته آموزشی تابآوری کارکنان اقماری در پسآزمون و پیگیری بر ارتقا تابآوری و کاهش اسنرسشغلی کارکنان اقماری در شرکت پایانههای نفتی ایران اثر بخش بوده به طوری که با گروه کنترل تفاوت معنادار داشته است. مهمترین دستاورد این پژوهش تدوین بسته آموزشی ارتقا تابآوری ویژه کارکنان اقماری و موثر بودن آن بر تابآوری و استرسشغلی این کارکنان میباشد که میتواند باعث ایجاد آرامش، تحمل آسانتر شرایط اقماری، کاهش مشکلات خانوادگی و شغلی درآنان و افزایش بهرهوری در سازمان گردد.
با توجه به نتایج این پژوهش و تاثیر مثبت بسته آموزشی تدوین شده بر تابآوری و استرسشغلی کارکنان، پیشنهاد میشود بسته آموزشی مذکور برای کلیه کارکنان اقماری اجرا گردد. از طرفی با توجه به تاثیر عوامل خانوادگی بر تابآوری کارکنان اقماری، پیشنهاد میشود جهت توانمندسازی خانوادهها، کارگاههای آموزشی ارتباط موثر با خانواده و بهبود روابط زناشویی برای خانوادههای کارکنان نیز برگزار گردد. همچنین به دلیل اینکه کارکنان واحدهای عملیات دریایی، عملیات صادرات و فرودگاهی دارای کارهای حساس و پرخطر بوده و بیشتر در معرض استرس و فشارهای روانی هستند، پیشنهاد میشود کارگاههای آموزشی مقابله با استرس و مدیریت خشم به صورت مستمر برای آنان برگزار گردد. باید توجه داشت به دلیل اینکه پژوهش حاضر بر اساس شرایط سازمانی، محیطی و خانوادگی کارکنان اقماری شرکت پایانههای نفتی ایران انجام شده است، تعمیم نتایج آن به کارکنان غیراقماری سایر سازمانها و یا حتی سایر شرکتهای اقماری را با محدودیت همراه میکند. بنابراین پیشنهاد میشود که پژوهشهای بعدی بر روی کارکنان اقماری سایر شرکتها که دارای شرایط محیطی و سازمانی متفاوت میباشند انجام گردد.
Reference
Ardestani Samani, N. (2018). The effectiveness of resilience training on reducing job stress. Journal of Police Science Chaharmahal and Bakhtiari, 21: 1-14.
Azad Marzabadi, E., & Gholami Fesharaki, M. (2010). Reliability and validity assessment for the HSE job stress questionnaire. Journal of Behavioral Sciences, 4(4): 291-297.
Biganeh, J., Abolghasemi, J., Alimohammadi, I., Ebrahimi, H., Torabi, Z., & Ashtarinezhad, A. (2018). Survey of occupational stress effects on burnout among nurses. Journal of Knowledge & Health, 13(1):10-18.
Bonanno, G.A., Bucciareli, A., & Vlahov, D. (2007). What predicts psychological resilience after disaster? The role of demographic esources and life stress. Journal of consulting and clinical psychology,75(5): 671- 682.
Bonanno, G. A. (2004). Loss, trauma and human resilience. Journal of American Psychologist, 59(1): 20-28.
Conner, K. M., & Davidson, J. R. T. (2003). Development of a new resilience scale: The conner-davidson resilience scale (CD-RISC). Journal of Depression and Anxiety, 18: 76-82.
Delavar, A. (2013). Research methods in psychology and educational sciences. Tehran: Virayesh.
Gattsman, J. (2008). Running head: Secondry traumatic stress and resilience. Doctoral dissertation of psychology, University of the Rockies.
Gillham, J. E., Jaycox, L. H., Reivich, K. J., Seligman, M. E. P., & Silver, T. (1990). The penn resiliency program. Unpublished manual, University of Pennsylvania, Philadelphia.
Hekmat Shoar, R., Amidian, R., Azmoon, T., & Zeidabadi, R. (2016). Investigating the relationship between resilience and job sress with job satisfaction in an auto parts company. 3rd. International Conference on Science and Engineering. https://civilica.com/doc/491722/
Henderson, N., & Milstein, M. M. (2003). Resiliency in school: Making happen for students and educators. Thousand Oaks, CA: Corwin.
Jahed Motlagh, M., Younesi, J., Azkhosh, M., & Farzi, M. (2015). The effect of training on psychological stress resiliency of female students living in dormitories. Journal of School Psycholigy, 4(2): 7-21.
Kerr, R., McHugh, M., & McCrory, M. (2009). HSE management standards and stress-related work outcomes. Journal of Occupational Medicine, 59: 574–579.
Lashgari, M. (2012). Job stress article. Magifa website: www.magifa.com. Liu, Y., Wang, Z. H., & Li, Z. G. (2012). Affective mediators of the influence of neuroticism and resilience on life satisfaction. Journal of Personality and Individual Difference, 52: 833- 838.
Mahdieh, O., & Darvishi Ghazanchi, S. (2017). The study of the relationship between nurses’ job stress and resiliency. Journal of Nurse and Physician within War, 5(14): 17-22.
Masoumi, M., Tahmasebi, R., Jalali, M., & Jafari, F. (2016). The study of the relationship between job stress and spiritual health of nurses working in intensive care ward at bushehr hospitals. Nursing Journal of the Vulnerable, 3(8) :37-47.
MacKay, C. J., Cousins, R., Kelly, P. J., Lee, S., & McCaig, R. H. (2004). Management standards and work-related stress in the UK: policy background and science. Journal of Work Stress, 18: 91–112.
McCraty, R., & Atkinson, M. (2012). Resilience training programs reduces physiological and psychological stress in police officers. Journal of Global Advances in Health and Medicine, 1(5): 44-66.
Meredith, L. S., Sherbourne, C. D., Gaillot, S. J., Hansell, L., Ritschard, H. V., Parker, A. M., & Wrenn, G. (2011). Promoting psychological resilience in the U.S. military. Center for military health policy research, RAND corporation.
Mohammadi, M. (2005). Investigating of impressive factors in resilience of individuals at risk of substance abuse. Ph.D dissertation. Tehran: University of welfare and rehabilitation sciences, college of psychology and education sciences: 79-83.
Oginska-Bulik, N., & Zadwona-Cieslak, M. (2018). The role of resiliency and coping strategies in occurrence of positive changes in medical rescue workers. Journal of International Emergency Nursing, l(39): 40-45.
Olson, C. A., Bond, L., Burns, J. M., Vella-Brodrick, D. A., & Sawyer, S. M. (2003). Adolescent resilience: a conceptual analysis. Journal of Adolescent, 26(1): 1-11.
Rees, C. S., Breen, L. J., Cusack, L., & Hegney, D. (2015). Understanding individual resilience in the workplace: the international collaboration of workforce resilience model. Journal of Frontiers in Psychology, 6: 1-7.
Samani, S., Jokar, B., & Sahragard, N. (2007). Resilience, mental health and life satisfaction. Iranian Journal of Psychiatry and Clinical Psychology, 13(3): 290-295.
Sardarzadeh, F., Jian Bagheri, M., & Farahani Mashhadi, M. (2016). The role of resilience in reduction of job stress and job burnout among employees of satellite project of Iranian offshore oil company. Shenakht Journal of Psychology and Psychiatry, 3(4): 61-77.
Seward, JP., & Larsen, R. C. (2007). Occupational stress. In: Ladou J.(ed). Current occupational and environmental medicine, 4 thed, New York: The McGraw-Hill Companies: 608-11.
Shahabi Fam, L., & Ltifi Nia, H. (2019). Effectiveness of resiliency education on quality of life, coping strategies and mental health in elderlies of elderly house. Article in the 1st biennial congress on psychology and behavioral sciences. Tabriz, Iran. [Persian] https://www.tpbin.com/article/80744
Shakerinia, I., & Mohammadpour Shateri, M. (2010). The relationship between job stress and resilience with burnout in female nurses. Journal od Kermanshah University of Medical Sciences, 14(2): 161-169.
Shuwei, H., Wei, H., Honghong, X., Lili, Z., & Zhongyao, X. (2015). Relationship between resilience, stress and burnout among civil servants in Beijing, China. Journal of Personality & Individual Differences, 83(1): 65-71.
Smith, B., Shatte, A., Adam, P., Siers, M., & Lynch, W. D. (2018). Improvements in resilience, stress, and somatic symptoms following online resilience training. Journal of Occupational and Environmental Medicine, 60: 1-5.
Sood, A., Prasad, K., Schroeder, D., & Varkey, P. (2011). Stress management and resilience training among department of medicine faculty: A pilot randomized clinical trial. Journal of General Internal Medicine, 26(8): 858-861.
Souri, A., Ramazanzadeh, S., & Ehsanpour, E. (2018). The effect of job stressors on the quality of work life of Tehran Rahvar employees. Journal of Scientific Quarterly of Rahvar. 8(28):161-190.
Vosoughi Niri, A., Ruhollahi, A., & Mohmmad Hosein, H. (2016). A survey of effect of job stress on general health and job erformance on air traffic controllers (ATC). Journal of Iranian Occupational Health, 13(1): 47-57.
Zarifi, M., Honari, H., & Bahrololom, H. (2016). Psychometrics properties and normalization of Persian version of resiliency questionnaire among athletes and nonathletes students. Journal of Sport Psychology Studies, 5(15): 131-150.