The role of social empowerment on quality of life in marginalized families in Isfahan
Subject Areas : Familyalireza Eghtesad 1 , Reza Esmaili 2 , Asghar Mohammadi 3
1 - Political Sociology, Islamic Azad University of Dahaghan Branch, Dahaghan, Iran.
2 - Member of the faculty of Management Department, Isfahan Islamic Azad University of Isfahan, Isfahan, Iran.
3 - Faculty member of Sociology Department, Islamic Azad University of Dahaghan Branch, Dahaghan, Iran.
Keywords: social empowerment, quality of life, marginalization,
Abstract :
The role of social empowerment on quality of life in marginalized families in Isfahan. The research design was descriptive-correlational. The statistical population was 15,488 citizens of Hemmatabad neighborhood in Year 2020, of which 371 people were selected as sample members using three-stage cluster sampling. The assessment instruments included a researcher-made questionnaire on Social Empowerment (including social capital, social responsibility, social resilience, access to leisure and recreational facilities) and a researcher-made questionnaire on quality of life. Stepwise regression analysis were used to analyze the data. Findings showed that social empowerment including social capital (0.62), social responsibility (0.56), social resilience (0.65), and access to leisure and recreational facilities (0.33) can predict The quality of life of the citizens of Hemmatabad neighborhood of Isfahan is significant and these variables explain a total of 42% of the variance in the quality of life of these citizens (P <0.01).
Barimani, H & Karsami, A. G. (2018). Investigating the relationship between urban services provided by Sari Municipality and enhanced quality of life of citizens living in marginalized areas (slums). The Islamic College University Journal, (48), 37-52. [Persian]
Das, D. (2008). Urban quality of life: A case study of Guwahati. Social Indicators Research, 88, 297-310.
Eghtesad, A. (2021). The Role of Social and Cultural Empowerment on Improving the Quality of Life of Suburban Families in Isfahan (Case Study of Hemmatabad Neighborhood), Unpublished PhD Thesis in Political Sociology, Islamic Azad University of Isfahan (Dehaghan Branch). [Persian]
Eslami, A; Ebrahimi Dehkordi, A (2018). Assessing the level of social resilience in informal neighborhoods of the neighborhood under study in Amatabad Amal, Mehr Architecture, No. 1, pp. 1-10. [Persian]
Enobong, R., and Ogochukwu, O., (2018). Measuring the Socio–Economic Impact of Forced Evictions and Illegal Demolition; A Comparative Study Between Displaced and Existing Informal Settlements, The Social Science Journal, in Press, Corrected Proof, Available Online 27 December 2018.
Kardasa, G, (2011): Spatial resilience in social ̊ecological systems, Landscape Ecol, 26(10), pp. 900-908.5-Desouza, Kevin C, H. & Flanery, Trevor (2013) :Designing, planning, and managing resilient cities:A conceptual framework, Cities 35, pp. 89 ̊99.
Karimzadeh, H, Khaleghi, A, Valaei, M. (1398) Social pathology of suburbanization of Tabriz metropolis with empowerment approach, Journal of Urban Spaces Development, First Year, Second Issue. [Persian]
Kiyani Salmi, S., Safari, H. (2020). Identifying Factors Facilitating the Empowerment of Suburbs of Isfahan (Case Study: Asheghabad Neighborhood), Journal of Geographical research of urban planning, 8, 1, 161-192. [Persian]
Maleki, M, Hekmatnia, H. (2016). Measuring the level of satisfaction of residents of informal settlements with the performance of case managers of Ilam, National Conference on New Approaches in Planning and Sustainable Regional Development, pp. 1-10. [Persian]
Mohammadi Doust, S, Moradi, M., Khanizadeh, M A. (1397) Evaluating the role of urban management in empowering urban slums with emphasis on residents' demands. Case study: Zeinabieh neighborhood of Isfahan, Golestan University Quarterly, Volume 8, Number 29. [Persian]
Neeraj, D., and Sandra, C., 2019, Residents’self-Initiatives for Flood Adaptation in Informal Riverbank Settlements of Kathmandu, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 40. [Persian]
Partovi, P., Behzadfar, M., Shirani, Z. (2015). Urban Design and Social Resilience: A Case Study of Jolfa Neighborhood in Isfahan, Bi-Quarterly of the University of Arts, No. 17, pp. 99-117. [Persian]
Pourmousavi, M., Masoumi, S. (2010). Organizing and empowering vulnerable neighborhoods with emphasis on the role of urban management, Municipalities, Volume 11, Number 99, pp. 32-40. [Persian]
Rafieian, M. (2003). Empowerment project of non-toxic settlements in Bandar Abbas from he perspective of Shahrngar, Ministry of Housing and Urban Development, Urban Development Organization, World Bank, SAP Consulting Engineers Company. [Persian]
Rabbani Khorasgani, A, Sediq Orei, L (2010). A study of social capital and the factors affecting its formation at the neighborhood level, Journal of Social Sciences, Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, No. 6, pp. 149-119. [Persian]
Rongbo, H., Camilla, F., Wenm, P., Thomas, L., and Thomas, B., 2017, A Case Study on Regenerating Informal Settlements in Cairo Using Affordable and Adaptable Building System, Procedia Engineering, Vol. 196, PP. 113-120.
Saberifar, R. (2016), Analytical study of marginalization in Birjand; Case: Workers' Area, Geographical Research Quarterly, No. 32, pp. 23-0. [Persian]
Shaterian, Mohsen, Amir Oshnavi (2013) Factors Affecting the Formation of Marginalization in Kashan, Quarterly Journal of the Geographical Association of Iran, Volume 11, Number 36, pp. 280-159. [Persian]
Shaterian, M, Kiani, S. (2017) Study and comparison of empowerment dimensions between urban neighborhoods (Case study: Behind Mashhad neighborhood and Taher and Mansour neighborhood of Kashan, Journal of Urban Studies of Shahid Bahonar University of Kerman, 3rd year, No. 4, Consecutive. [Persian]
World Bank (2004). Measuring Social Capital-An Integrated Questionnaire, Washington D.C: World Bank publication.
Zahedi Mazandarani, MJ. (2002). Development and Inequality, Tehran: Maziar Publications [Persian]
Zangiabadi, A., and Mobaraki, O. (2012), Study of effective factors on the formation of suburbs of Tabriz and its consequences; Case Study: Ahmadabad Neighborhoods, Beheshti Alley, Khalilabad , Journal of Geography and Environmental Planning, 23rd Year, No. 8, pp. 80-67. [Persian]
نقش توانمندسازی اجتماعی بر کیفیت زندگی خانوادههای حاشیه نشین شهر اصفهان
علیرضا اقتصاد
دکتری جامعه شناسی سیاسی واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران.
*رضا اسماعیلی
استادیار گروه مدیریت، دانشگاه آزاد اسلامی اصفهان (خوراسگان)، اصفهان، ایران.
اصغر محمدی
دانشیار گروه جامعه شناسی واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران.
چکیده
هدف این پژوهش بررسی نقش توانمندسازی اجتماعی بر کیفیت زندگی خانوادههای حاشیه نشین شهر اصفهان بود. طرح پژوهش توصیفی از نوع همبستگی بود. جامعه آماری 15488نفر از شهروندان محله همت آباد در سال 1399 بودند که با استفاده از نمونهگیری خوشهای سه مرحلهای از بین آنها 371 نفر بعنوان اعضای نمونه انتخاب گردیدند. ابزار سنجش شامل پرسشنامه محقق ساخته توانمندسازی اجتماعی (شامل سرمایه اجتماعی، مسئولیت پذیری اجتماعی، تاب آوری اجتماعی، دسترسی به امکانات فراغتی و تفریحی) و پرسشنامه محقق ساخته کیفیت زندگی بودند. برای تحلیل دادهها از تحلیل رگرسیون گام به گام استفاده شد. یافتهها نشان دادند که توانمندسازی اجتماعی شامل سرمایه اجتماعی (62/0)، مسئولیت پذیری اجتماعی (56/0)، تاب آوری اجتماعی (65/0)، و دسترسی به امکانات فراغتی و تفریحی (33/0) قادر به پیش بینی معنادار کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد اصفهان هستند و این متغیرها در مجموع 42 درصد از واریانس کیفیت زندگی این شهرورندان را تبیین میکنند (01/0>P).
کلیدواژهها: توانمندسازی اجتماعی، کیفیت زندگی، حاشیهنشینی
The role of social empowerment on quality of life in marginalized families in Isfahan
Alireza Eghtesad, PhD
Political Sociology, Islamic Azad University of Dahaghan Branch, Dahaghan, Iran.
Reza Esmaeili, Ph.D
Member of the faculty of Management Department, Isfahan Islamic Azad University of Isfahan, Isfahan, Iran.
Asghar Mohammadi, Ph.D
Faculty member of Sociology Department, Islamic Azad University of Dahaghan Branch, Dahaghan, Iran.
Abstract
The role of social empowerment on quality of life in marginalized families in Isfahan. The research design was descriptive-correlational. The statistical population was 15,488 citizens of Hemmatabad neighborhood in Year 2020, of which 371 people were selected as sample members using three-stage cluster sampling. The assessment instruments included a researcher-made questionnaire on Social Empowerment (including social capital, social responsibility, social resilience, access to leisure and recreational facilities) and a researcher-made questionnaire on quality of life. Stepwise regression analysis were used to analyze the data. Findings showed that social empowerment including social capital (0.62), social responsibility (0.56), social resilience (0.65), and access to leisure and recreational facilities (0.33) can predict The quality of life of the citizens of Hemmatabad neighborhood of Isfahan is significant and these variables explain a total of 42% of the variance in the quality of life of these citizens (P <0.01).
Keywords: social empowerment, quality of life, marginalization
مقدمه
رشد سریع شهر نشینی در کشورهای جهان سوم باعث افزایش شدید مهاجرت از شهرها به روستاها و بوجود آمدن پدیده حاشیه نشینی در اکثر کلانشهرها شده است. حاشیه نشینی و اسکان غیر رسمی پدیدهای است که بدنبال تحولات ساختاری و بروز مسائل و مشکلات اقتصادی و اجتماعی، مانند جریان سریع شهرنشینی و مهاجرتهای لجام گسیخته در بیشتر کشورهای لجام گسیخته، خصوصا کشورهای جهان سوم پدیدار شده است (Kiyani salmi & Safari, 2020). در حاشیه تمام شهرهای بزرگ دنیا، سکونتگاههای غیر رسمیای وجود دارند که 30 درصد ساکنان مناطق شهری کشورهای در حال توسعه را به خود اختصاص میدهند. حاشیه نشینی در واقع حاصل و برونداد مشکلات اجتماعی و ساختاری است که بر اثر جریان سریع مهاجرت از روستاها به شهرها رخ میدهد؛ پدیدهای که در کشورهای توسعه نیافته پر رنگ تر است. حاشیه نشینی در ایران پس از ورود و استقرار سرمایه داری وابسته و رشد جمعیت شهری، به ویژه از اوایل قرن حاضر به وجود آمد (Zahedi Mazandarani, 2002)، یعنی زمانی که گسترش تأسیسات شهری، شبکهی ارتباطی و همچنین افزایش درآمد نفت موجب رونق شهرها و ایجاد جاذبههای شهری شد و از سوی دیگر اصلاحات ارضی و مکانیزاسیون کشاورزی دافعهی روستایی را تشدید کرد. به این ترتیب همانطور که Saberi Far (1395), Shatrian (1392) and Zangi Abadi (1391) در شناسایی عوامل موثر بر شکل گیری حاشیه نشینی بیان میکنند، ناهنجاریهای اجتماعی و بیکاری، درآمد کم و پایین بودن اجاره بهای مسکن و مهاجرت گسترده از محیطهای شهری کوچک و روستایی در گسترش حاشیه نشینی اثرگذار بوده است. هر چند پر واضح است که حاشیه نشینی فقط مختص کشورهای جهان سوم نیست و در کشورهای صنعتی پیشرفته وجود دارد اما آنچه حائز اهمیت است این است که حاشیه نشینی در کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه مانند ایران به معضلی اجتماعی تبدیل شده که همراه با خود مشکلات اجتماعی عدیدهای را به وجود آورده است. مناطق حاشیهای با مشکلاتی چون کوچههای تنگ و نا منظم، خانههایی با مصالح نامناسب برای ساخت و ساز، تراکم جمعیتی شدید، نبود امکانات و خدمات شهری مناسب، مشکلات زیست محیطی، سطح پایین رفاه اجتماعی، کیفیت زندگی پایین و موارد بسیاری دست و پنچه نرم میکنند که این معضلات و مشکلات اجتماعی را میتوان با توانمند کردن افراد محلی حل کرد (Saberifar, 2016, Shateriyan, 2013, Zangiabadi, 2012).
توانمندسازي شيوهای براي ارتقاء شرايط اجتماع محلي از راه گسترش و به كارگيري ظرفيت موجود است. در حقيقت توانمندسازي برنامه حل مسألهای از درون بر پايه توسعه اجتماعات محلي است، به نحوي كه الگوهايي از توسعه درون زاي محلي شكل گرفته كه ميتواند به ساير اجتماعات تعميم داده شود. که طرحهای توانمندسازی دارای وجوهی اجتماعی، اقصادی، سیاسی کالبدی میباشند (Pourmousavi & Masoumi, 2010). بنابراین اگر در مناطق حاشیه نشین سیاستگذارییهای اجتماعی فرهنگی خاصی صورت گیرد میتواند بر کیفیت زندگی ساکنین محل اثر گذار باشد. کیفیت زندگی میتواند به عنوان رابطه بین ادراک فردی و احساسات مردم با تجربههای آنها در درون فضایی که در آن زندگی میکنند تعریف شود(Rezvani et al, 2009). Foo (2000) کیفیت زندگی را رضایت کلی فرد از زندگی خود قلمداد میکند. Das (2008) کیفیت زندگی را به عنوان بهزیستی و یا عدم بهزیستی مردم و محیط زندگی آنها تعریف کرده است. به لحاظ اجتماعي توانمندسازي از جوانب مختلف نگريسته شده و بنابراين ديدگاههاي مختلفي راجع به آن وجود دارد كه در ادامه به طور مختصر بيان میشود. توانمندسازي توسط عدهای از ديدگاه سياسي نگريسته شده و تغيير در توزيع قدرت كه منجر به دسترسي بيش تر به خدمات و محصولات، يا افزايش فرصت مشاركت در فرآيند سياسي میشود، تعريف شده است. شهروندان از موقعيتي كه در آن در تصميم گيريها بي تأثير بوده اند، به موقعيتي ميرسند كه در آن به طور فعال در تصميمات سياسي مشاركت میكنند و بر خروجي آن تأثير دارند. در نتيجه در اين نگاه هدف توانمندسازي كاهش فاصلة قدرت میباشد. توانمندسازي گاهي به عنوان اكتساب مهارتهايي كه شهروندان را قادر ميسازد تا در موقعيتهاي مختلف كنترل بيش تري داشته باشند تعريف میشود. از اين منظر توانمندسازي ظرفيت مشاركت و احساس خود اثر بخشي در شهروندان ايجاد مینمايد. از نظر گروه بانك جهاني (2004) بين توانمندسازي و تغيير نهادهاي جامعه و به طور كلي خود جامعه رابطه وجود دارد (World Bank, 2004). از آن جايي كه نهادها الگوي جمعي افكار، احساسات و كنش ما هستند احتمال دارد زماني كه اعضاي جامعه كنترل بيش تري بر امور خود داشته باشند، دست خوش تغيير شوند. اين ديدگاه ادعا ميكند توانمندسازي منجر به آگاهي سياسي و مشاركت میشود و هم زمان با فعاليت شهروندان در انجمنها، آنها شروع به تغيير نهادها و محيط پيرامون خود مینمايند. در اجتماعـات غیررسـمی طـی چنـد دهـه اخیـر بـا توجـه بـه پدیـده جهانـی شـدن و عصـر ارتباطـات جهانـی، شـاهد کاهـش روابـط اجتماعـی در ایـن سـطح هسـتیم. از ایــن رو پیامدهــای منفــی جهانــی شــدن و ناکامــی برنامههای نوســازی موجــب پیدایــش بازسـازی زندگـی اجتماعـی مبتنـی بـر هویـت محلـهای شـده اسـت. ایـن هویـت تـلاش دارد تـا در مقابـل نیروهـای مخـرب بیرونـی بهویـژه ناکارآمـدی دولتهـا در تأمیـن خدمـات اجتماعـی، سـرپناهی بـرای افـراد فراهـم آورد (Rabbani Khorasgani & Sediq Orei, 2010). لـذا از مشــخصههای برنامه ریــزی محلــه مبنــا، توجــه بــه ســرمایههای اجتماعــی و انســانی اســت و بــرای شــکل گیری و انباشــت ایــن ســرمایهها نیازمنــد یــک ســاختار محله گــرا در مدیریــت و برنامه ریــزی اســت.
Karimzadeh, Khaleghi and Varai (2018) در پژوهش خود نشان دادند که اکثر خانوادههای حاشیه نشین، شغل رسمی برای تأمین معاش خود ندارند و چون این افراد عموماً فاقد مهارت و تخصص سرمایه گذاری میباشند به مشاغل کاذب و بعضاً مجرمانه مثل دست فروشی، کوپن فروشی، تکدی گری، خرید و فروش مواد مخدر و مشروبات الکلی روی میآورند. وجود خرده فرهنگهای خاص باعث شده جذب فرهنگهای شهری نشده و نیز فقر فرهنگی امکان نفوذ در آنها را برای اجرای برنامههای مختلف اجتماعی، چون بهداشت و تنظیم خانواده و غیره مشکل میسازد. نتایج معادلات ساختاری آنها نشان میدهد ترک تحصیل به خاطر فقر اقتصادی، سطح سواد پایین و فقدان مراکز فرهنگی – تفریحی، مهمترین آسیبهای اجتماعی حاشیه نشینی بوده که ارتباط معناداری با یکدیگر دارند (Karimzadeh, Khaleghi, Valaei, 2019). یافتههای پژوهش Mohammadi Dost et al. (2017) نشان دادند که بین مولفههای توانمندسازی شامل: اقتصادی و اجتماعی، کالبدی و مدیریتی همبستگی معنادار برقرار است و مولفه مدیریتی – حقوقی بیشترین اثر و مولفه اقتصادی کمترین اثر را بر توانمندسازی دارد. عدم توجه کافی مدیریت شهری به مولفه اقتصادی و اجتماعی و مدیریتی با ضعف در وظایف مدیریت شهری از برنامه ریزی تا تخصیص منابع باعث شده است جوابگویی به توانمندسازی محله زینبیه در حال حاضر به طور ضعیف ارزیابی شود و نیازمند در پیش گرفتن راهکارهای جدید برای ارتقای نقش مدیریت شهری در توانمندسازی محله زینبیه است (Mohammadi dost Et al, 2018).
در پژوهشی دیگر که توسط Islamic and Abrahamic (1397) تحت عنوان سنجش میزان تاب آوری اجتماعی در محلات غیر رسمی(محله مورد بررسی: امت آباد آمل) انجام گرفته محققان به بررسی میزان تاب آوری در جامعه مورد مطالعه پرداخته اند. نتایج پژوهش حاکی از آن است که سرمایه اجتماعی مهم ترین معیار در تاب آوری اجتماعی محله امت آباد آمل است (Eslami & Ebrahimi, 2018). همچنین در پژوهشی تحت عنوان بررسی و مقایسهی ابعاد توانمندسازی در بین محلات شهری مطالعه موردی: محله پشت مشهد بالا و محله طاهر و منصور شهر کاشان (1395) شاطریان و کیانی به بررسی و مقایسه ابعاد کالبدی و اجتماعی توانمندسازی در محلات مورد بحث پرداختند. نتايج حاصل از مدلسازي معادلات ساختاری در این پژوهش حاکی از آن است که در بعد اجتماعي عامل اعتماد و مشاركت ساکنان بيشترين بار عاملي را دارا است و بيشتر از ساير عوامل بر توانمندسازي اجتماعي ساكنان محلاّت مورد بررسي اثر گذار بوده است. در بعد كالبدي نيز عامل رضايت كالبدي بيشترين بار عاملي را به خود اختصاص داده است و بيش از ساير متغيرهاي مورد بررسي با توانمندي كالبدي همبستگي داشته است؛ همچنين،نتايج حاصل از كاربرد ضريب همبستگي پيرسون، نشان از ارتباط مثبت و معنادار توانمندسازي كالبدي و توانمندسازي اجتماعي در سطح اطمينان 99درصد دارد (Shaterian & Kiani, 2017).
Pertoi et al. (2015) در پژوهشی دیگر تحت عنوان تدوین راهنمای طراحی محلات شهری به منظور ارتقای تاب آوری اجتماعی و فرهنگی (نمونه موردی محله جلفای اصفهان به شناسایی راهکارهای ارتقای تاب آوری اجتماعی-فرهنگی در محلات شهری به وسیله طراحی شهری پرداخته است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان میدهدکه توجه به عوامل کیفیت محیط زندگی، هویت، انعطافپذیری، آموزندگی، عدالت محوری و ارتقاء ارتباطات ،بین ساکنان با هم و نیز ساکنان با مسئولین، در طراحی شهری موجب ارتقای تابآوری اجتماعی میشود (Partovi, P., Behzadfar, M., Shirani, 2015).
Rafiyan et al. (1392) در پژوهشی تحت عنوان ظرفیت سازی اجتماعات محلی به مثابه رویکردی در توانمندسازی نهادهای اجتماعی به بررسی نقش ظرفیت سازی در توانمندسازی اجتماعات محلی پرداخته است. نتایج بررسیها در این پژوهش حاکی از آن است که این رویکرد تأثیر قابل توجهی بر توانمندسازی افراد و گروهها از طریق مشارکت و درگیر کردن ذی نفعان به وسیلهی پذیرش برنامههای مشخص در اجتماعات محلی، ارتقای مهارت و دانش، افزایش پیوندهای اجتماعی و ارتباطات با استفاده از مباحثهها در اجتماعات محلی و بسیج منابع به منظور رفع نیازهای مربوط به اجتماعات محلی بر جای میگذارد (Rafieian Et al, 2013).
Barimani and Karsami (2018) در پژوهش خود نشان دادند که بین خدمات شهری ارائه شده توسط شهرداری در زمینههای حمل و نقل و ترافیک، پارکها و فضای سبز، زبالههای شهری و خدمات عمرانی و فرهنگی و اجتماعی و ارتقا کیفیت زندگی شهروندان رابطه معنیداری وجود دارد (Barimani &. Karsami, 2018). Kasarda (2011) در مطالعات خود، عموميترين شاخص نابساماني اجتماعي را اندازه گيري درصد رسمي فقر در محدوده داده شده يک شهر ميداند. کاساردا همچنين تأکيد داردکه علاوه بر فقر، نابساماني اجتماعي باآسيب شناسي شرايط اجتماعي نيز ارتباط دارد؛ يعني درست مانند خصوصيات نابساماني اجتماعي که توسط ويلسون در نظرگرفته شده بود. ويدر تحقيق روي صد شهر بزرگ آمريکايي،ترکيبي از آمارهاي رسمي فقر، نواحي محروم وطبقه پايين را براي ايجاد دو نشانگر پايه نواحي نابسامان و شديداً نابسامان استفاده کرده است. نواحي نابسامان، مناطقي هستندکه آمارهاي رسمي به طور همزمان نشاندهنده سطوح عنان گسيخته و فقر بالا، بيکاري، خانوارهاي زن سرپرست ودريافت کنندگان رفاه هستند. نواحي شديداً نابسامان علاوه بر همه خصوصيات فوق، ميزان باالي نوجوانان ترك تحصيلکرده را نيز دارا هستند (Kardasa, 2011).
شهر اصفهان با داشتن ویژگیهای منحصر به فرد تاریخی، جغرافیایی، اقتصادی، اجتماعی و استقرار و توسعهی صنایع در حواشی شهر، زمینه را برای جذب مهاجران روستایی فراهم کرده است. این امر سبب توسعه و گسترش حاشیه نشینی در این شهر مانند سایر کلان شهرهای کشور شده و مدیریت شهری را با چالشهای اساسی و پیچیدهی مرتبط با شاخصهای کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیست محیطی مواجه کرده است. شناسایی محلههای غیر رسمی شهر اصفهان با استفاده از پنج منبع انجام شده است: اطلاعات کالبدی بازنگری طرح تفصیلی، اطلاعات سرشماری 1375، شنلسایی مسئولان محلی، اطلاعات مشاوران طرح تفصیلی مناطق شهر و بازدید و برداشتهای میدانی پژوهشگران. بر این اساس محلههای غیر رسمی شناسایی شده توسط شهرداری اصفهان، شامل هفتون، صمدیه، مارچین، رهنان، عاشق آباد، همت آباد، دهنو، یونارت، کردآباد و غیره است (Shaterian & Kiani, 2017). محلهی همت آباد نیز از پدیدهی حاشیه نشینی و ناهنجاریهای اجتماعی بی نصیب نبوده و جرائم اجتماعی مانند فروش مواد مخدر، مشروبات الکلی و بیکاری در آن وجود دارد. از آنجا که یکی از راهبردهای مناسب برای کنترل و بهبود شرایط نامطلوب این مناطق، توانمندسازی حاشیه نشینان با مشارکت آنها در بهسازی و نوسازی فضاهای زیست محیطی است، برقراری عدالت اجتماعی، شرایط تدوین راهبرد مناسب برای توانمندسازی محلهی حاشیه نشین همت آباد در ابعاد اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، فرهنگی، آموزشی و زیست محیطی در میان ساکنان محله به عنوان یک محلهی حاشیه نشین در شهر اصفهان بررسی شده که هدف پژوهش حاضر است.
فرضیههای پژوهش:
فرضیه1: بین توانمندسازی اجتماعی (سرمایه اجتماعی، مسئولیت پذیری اجتماعی، تاب آوری اجتماعی، دسترسی به امکانات فراغتی و تفریحی) و کیفیت زندگی در شهروندان محله همت آباد رابطه معناداری وجود دارد.
فرضیه2: سرمایه اجتماعی قادر به پیش بینی معنادار کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد است.
فرضیه3: مسئولیت پذیری اجتماعی قادر به پیش بینی معنادار کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد است.
فرضیه4: تاب آوری اجتماعی قادر به پیش بینی معنادار کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد است.
فرضیه5: دسترسی به امکانات فرغتی و تفریحی قادر به پیش بینی معنادار کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد است.
روش
روش پژوهش، جامعه آماری و نمونه: طرح پژوهش توصیفی از نوع همبستگی و پیش بینی بود. جامعه آماری پژوهش حاضر شامل تمامی ساکنان 18تا 65 سال محله همت آباد شهر اصفهان میباشد که مطابق با سرشماری سال 1395 تعداد 15488 نفر بودهاند (سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال1395). که با روش نمونهگیری بصورت خوشهای سه مرحلهای نمونهای371 نفری از آن انتخاب، که درمرحله اول بر اساس2 قسمت اصلی این محله، چند بلوک به صورت تصادفی انتخاب و در مرحله دوم نمونه گیری سیستماتیک بوده که به تصادف سومین خانه برای شروع انتخاب شد و عدد واسط هم 20 بدست آمد، سپس از هر 20 خانه یکی پرسشنامه تکمیل گردید و در مرحله سوم نیز افراد داخل منزل انتخابی اگر تعداد افراد بالای 18 سال بیش از یک نفر بود، به تصادف یکی از آنها جهت تکمیل پرسشنامه انتخاب شدند. نمونه گیری و توزیع پرسشنامهها در سال 1399 انجام گرفت. توزیع پرسشنامهها بصورت بسته بندی و با رعایت پروتکلهای بهداشتی در شرایط کرونا انجام پذیرفت.
جدول1-توزیع فراوانی متغیرهای جمعیت شناختی اعضای نمونه | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|
از نظر توزیع فراوانی جنسیت، 1/32 درصد را زنان و 9/67 درصد را مردان تشکیل دادهاند. توزیع فراوانی تحصیلات بدین شرح است که: 8/0 درصد را بیسواد، 45 درصد ابتدایی، 4/36 درصد راهنمایی، 7/9 درصد دیپلم، 1/5 درصد لیسانس و 3 درصد هم فوق لیسانس و بالاتر بودهاند. همچنین توزیع فراوانی درآمد به این صورت است که: 7/32 درصد بدون درآمد، 9/4 درصد کمتر از1میلیون تومان، 5/23 درصد بین 1000001 تا 2000000، 1/19 درصد بین 2000001 تا 3000000، 7/6 درصد بین 3000001 تا 4000000، 5/13 درصد بین 4000001 تا 5000000، 6/4 درصد بین 5000001 تا 6000000 و 4 درصد هم 6000001به بالا درآمد داشته اند.
ابزار سنجش:
با توجه به ماهیت موضوع، ابزار گردآوری دادهها پرسشنامه بوده و برای سنجش متغیرها از پرسشنامههای محقق ساخته استفاده شد.
پرسشنامه محقق ساخته توانمندسازی اجتماعی و کیفیت زندگی (اقتصاد، 1400): این پرسشنامه توسط محقق (اقتصاد، 1400) ساخته شده است و شامل متغیرهای سرمایه اجتماعی (20 سوال)، مسئولیت پذیری اجتماعی (5 سوال)، تاب آوری اجتماعی (6 سوال)، دسترسی به امکانات فراغتی و تفریحی (5 سوال) و کیفیت زندگی (15 سوال) است. سوالات پرسشنامه تحقیق بر اساس چهارچوب نظری تحقیق، مفاهیم و متغیرهای به کار رفته در فرضیههای تحقیق و با بازبینی پرسشنامههای تحقیقات مشابه که در داخل و خارج از کشور انجام گرفته، طراحی شده است. بعد از طراحی پرسشنامه و قبل از اجرای نهایی آن ابتدا پرسشنامه توسط چند متخصص در این زمینه، مورد ارزیابی قرار گرفته و بعد از اصلاحاتی چند، دوباره برای پیش آزمون آماده شد.در پیش آزمون نحوه جمله بندی هر پرسش، عکس العمل پاسخگویان در برابر پرسشها و معنی آنها، مورد ارزیابی قرار گرفت و در کل بعضی ایرادات و معایب پرسشنامه در این مرحله روشن شد. در این پژوهش پیش آزمون بیشترین کمک را برای طراحی پرسشنامه داشته است؛ چراکه جواب دادن به برخی از سوالات برای پاسخگویان کمی مشکل بوده و در مرحله پیش آزمون اصلاح گردیدند. ضرایب پایایی متغیرهای پژوهش در جدول زیر گزارش شده است. ضرایب پایایی پژوهش پرداخته شده است که به ترتیب عبارتند از: متغیر کیفیت زندگی90/0، اعتماد اجتماعی 85/0، همبستگی اجتماعی88/0، مشارکت اجتماعی 86/0، شبکههای رسمی و غیر رسمی83/0، تاب آوری87/0، توجه به مسائل خانوادگی89/0، امکانات فرهنگی85/0، امکانات فراغتی و تفریحی83/0، دسترسی به اطلاعات86/0 و مسئولیت پذیری اجتماعی89/0 میباشد. دو نمونه از سوالات این پرسشنامه عبارتند از: «تا چه اندازه در محل زندگیتان احساس امنیت میکنید؟» و «مسئولان شهری باید پاسخگوی درخواستهای مردم محله نسبت به حل مشکلات باشند» (Eghtesad, 2021).
جدول2- ضریب آلفای کرونباخ ابعاد پرسشنامه | ||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||
روش اجرا و تحلیل دادهها:
پرسشنامهها بصورت خودگزارشی توسط افراد تکمیل شدند. برای تحلیل دادهها از ضریب همبستگی پیرسون و تحلیل رگرسیون گام به گام در نرم افزار SPSS نسخه 23 انجام پذیرفت.
یافتهها
یافتههای پژوهش در دو قسمت یافتههای توصیفی و یافتههایی استنباطی مورد بررسی قرار گرفتند.
جدول 3- یافتههای توصیفی متغیرهای پژوهش | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نتایج بدست آمده از جدول شماره3 نشان میدهد که میزان کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد اصفهان برابر با 5/64 میباشد که بیانگر این است که کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد از متوسط میانگین کمتر بوده، همچنین میزان سرمایه اجتماعی بدست آمده برابر با 5/62 است که این متغیر نیز از متوسط میانگین پایینتر است.به ترتیب میانگینهای نظری بدست آمده از متغیرهای پژوهش برابر است با: تاب آوری اجتماعی 16، توجه به مسائل انوادگی5/21، امکانات فرهنگی24، امکانات فراغتی و تفریحی15، دسترسی به اطلاعات 33 و مسئولیت پذیریی اجتماعی 5/22 که در همه موارد میزان متغیرهای ذکر شده از متوسط میانگین به طرز معنی داریی پاییینتر بوده است. .
جدول4- ضریب همبستگی متغیرهای پژوهش | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نتایج بدست آمده از جدول 4 آزمون فرضیات پژوهش در همه موارد بیان میکند که، بین سرمایه اجتماعی(62/0)، تاب آوری اجتماعی(65/0)، توجه به مسائل خانوادگی(54/0)، امکانات فرهنگی(33/0)، امکانات فراغتی و تفریحی(33/0)، دسترسی به اطلاعات(65/0) و مسئولیت پذیری اجتماعی (56/0) رابطه مثبت و معنی داری(000/0) وجود دارد به این معنا که با افزایش هر یک از متغیرهای بیان شده کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد اصفهان افزایش پیدا میکند.
نتایج حاصله از تحلیل رگرسیونی نشان میدهد ضریب تعیین تعدیل شده برابر با 42/0 است که 42/0 درصد از واریانس متغیر کیفیت زندگی از طریق متغیرموجود در معادله تبیین میشود. همچنین مدل رگرسیونی تبیین شده طبق آزمون تحلیل واریانس، خطی و معنادار است، زیرا مقدار آزمون F برای تبیین معناداری اثر متغیرهای پیش بین بر متغیر کیفیت زندگی (متغیر ملاک) برابر 75/382 و سطح معنیداری 00/0 است.
جدول 5-نتایج تحلیل رگرسیون گام به گام برای پیش بینی کیفیت زندگی بر اساس متغیرهای اجتماعی | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
نتایج جدول 5 نشان میدهد که متغیر توجه به مسائل خانوادگی با بتای 71/0 بیشترین تاثیر مستقیم را بر متغیر کیفیت زندگی داشتهاست. از طرفی آماره دوربین واتسون نیز برابر با (05/2) است که بیانگر مستقل بودن باقیماندهها است، که نشان از مناسب بودن مدل رگرسیونی است.
بحث و نتیجه گیری
هدف این پژوهش بررسی نقش توانمندسازی اجتماعی در کیفیت زندگی خانوادههای حاشیه نشین شهر اصفهان بود. یافتهها نشان دادند که توانمندسازی اجتماعی شامل؛ سرمایه اجتماعی، مسئولیت پذیری اجتماعی، تاب آوری اجتماعی و دسترسی به امکانات فراغتی و تفریحی قادر به پیش بینی معنادار کیفیت زندگی شهروندان محله همت آباد اصفهان هستند و این متغیرها در مجموع حدود نیمی از واریانس کیفیت زندگی این شهرورندان را تبیین میکنند. یافتههای مربوط به نقش سرمایه اجتماعی بر کیفیت زندگی شهروندان حاشیه نشین با یافتههای پژوهشهای Mohammadi Doust, Moradi, Khanizadeh, 2018, Shaterian, Kiani, 2017, Rafieian, 2003 همسو میباشد. دیگر یافتههای مربوط به نقش مسئولیت پذیری اجتماعی، تاب آوری اجتماعی و دسترسی به امکانات فراغتی با یافتههای پژوهشهای Maleki & Hekmatnia, 2016, Eslami & Ebrahimi, 2018, Shirani, 2015 همسو میباشد. به زعم جیکوبز سرمایه اجتماعی به عنوان یک عامل مهم در همیاری امور محلات به حساب میآید به صورتی که اگر در محلهای سرمایه اجتماعی بالا باشد، آن محله نسبت به دیگر محلات جرم کمتری را درون خود جای میدهد، وی اعتقاد دارد که سرمایه اجتماعی به عنوان عامل بسیار مهمی در توسعه محلات به حساب میآید چرا که روابـط و همبسـتگی درون شـبکهای (محلـه) را بهبـود بخشـیده و یقیناً دسترسـی بـه منابـع بیرونـی را بهبـود میبخشـد و به همیین خاطر است که گفتته میشود سرمایه اجتماعی طیف وسیعی از مولفههارا ا خود به همراه میآورد و موجب افزایش توانمندی افراد در سطوح مختلف میشود به طوری که سطح کیفیتت زندگی افراد در محلات را از طریق بهینه کردن روابط بین فردی و اجتماعی و غیره افزایش میدهد. از سوی دیگر ادگر معتقد است که توانمند سازی افراد در اجتماعات میتواند توانایی رویایرویی افراد با تنشها و مشکلات خارجی را بهبود ببخشد و و با مساعد ساختن شرایط و جو اجتماعی کیفیت زندگی افراد را افزایش دهد. اگر در مناطق حاشیه نشین سیاستگذارییهای اجتماعی فرهنگی خاصی صورت گیرد میتواند بر کیفیت زندگی ساکنین محل اثر گذار باشد. در راستای این نتایج؛ مقایسه کیفیت زندگی در مناطق حاشیه نشین که طرحهای توانمندسازی در آنها اجرا شده و سکونت گاههای غیر رسمی که هنوز این طرحها در آنها صورت نگرفته است به منظور بررسی تأثیر توانمندسازی بر کیفیت زندگی میتواند به مدیران شهری در حل معضلات این مناطق کمک کند. برگزاری کارگاهها افزایش سرمایه اجتماعی توسط دفاتر تسهیلگری و توسعه محلی میتواند در بهبود شاخص توانمندسازی در سطح محلههای حاشیه نشین نقش موثر را ایفا کند. توجه هر چه بیشتر نهادهای اجتماعی به مسائل خانوادگی افراد محلی به خصوص زنان، توسط مددکاران اجتماعی و ارتقای توانمندی زنان خانه دار میتواند نقش موثری در بهبود کیفیت زندگی افراد داشته باشد. ایجاد پارکها و مراکز تفریحی و رفاهی همچون سالنهای تئاتر، سینما و غیره میتواند کیفیت زندگی مردم محلی را افزایش دهد. واگذاری برخی مسئولیتی عمرانی، اقتصادیی، اجتماعی و فرهنگی محلی به مردم محله میتواند نقش به سزایی در افزایش میزان سطح کیفیت زندگی آنها ایفا کند. این پژوهش نیز همانند دیگر پژوهشها دارای محدودیتهایی است که تعمیم نتایج باید با توجه به آنها صورت گیرد؛ اول اینکه این پژوهش یک پژوهش رابطهای است و نباید از یافتههای آن تبیین علت و معلولی شود و فقط در صورت اجرای تحقیق آزمایشی این امکانپذیر است. دوم اینکه این پژوهش در شهر اصفهان صورت پذیرفته است و باید در تعمیم نتایج به دیگر شهرها و استانها با قومیتهای فرهنگی دیگر جانب احتیاط رعایت شود.
منابع
Barimani, H & Karsami, A. G. (2018). Investigating the relationship between urban services provided by Sari Municipality and enhanced quality of life of citizens living in marginalized areas (slums). The Islamic College University Journal, (48), 37-52. [Persian]
Das, D. (2008). Urban quality of life: A case study of Guwahati. Social Indicators Research, 88, 297-310.
Eghtesad, A. (2021). The Role of Social and Cultural Empowerment on Improving the Quality of Life of Suburban Families in Isfahan (Case Study of Hemmatabad Neighborhood), Unpublished PhD Thesis in Political Sociology, Islamic Azad University of Isfahan (Dehaghan Branch). [Persian]
Eslami, A; Ebrahimi Dehkordi, A (2018). Assessing the level of social resilience in informal neighborhoods of the neighborhood under study in Amatabad Amal, Mehr Architecture, No. 1, pp. 1-10. [Persian]
Enobong, R., and Ogochukwu, O., (2018). Measuring the Socio–Economic Impact of Forced Evictions and Illegal Demolition; A Comparative Study Between Displaced and Existing Informal Settlements, The Social Science Journal, in Press, Corrected Proof, Available Online 27 December 2018.
Kardasa, G, (2011): Spatial resilience in social ̊ecological systems, Landscape Ecol, 26(10), pp. 900-908.5-Desouza, Kevin C, H. & Flanery, Trevor (2013) :Designing, planning, and managing resilient cities:A conceptual framework, Cities 35, pp. 89 ̊99.
Karimzadeh, H, Khaleghi, A, Valaei, M. (1398) Social pathology of suburbanization of Tabriz metropolis with empowerment approach, Journal of Urban Spaces Development, First Year, Second Issue. [Persian]
Kiyani Salmi, S., Safari, H. (2020). Identifying Factors Facilitating the Empowerment of Suburbs of Isfahan (Case Study: Asheghabad Neighborhood), Journal of Geographical research of urban planning, 8, 1, 161-192. [Persian]
Maleki, M, Hekmatnia, H. (2016). Measuring the level of satisfaction of residents of informal settlements with the performance of case managers of Ilam, National Conference on New Approaches in Planning and Sustainable Regional Development, pp. 1-10. [Persian]
Mohammadi Doust, S, Moradi, M., Khanizadeh, M A. (1397) Evaluating the role of urban management in empowering urban slums with emphasis on residents' demands. Case study: Zeinabieh neighborhood of Isfahan, Golestan University Quarterly, Volume 8, Number 29. [Persian]
Neeraj, D., and Sandra, C., 2019, Residents’self-Initiatives for Flood Adaptation in Informal Riverbank Settlements of Kathmandu, International Journal of Disaster Risk Reduction, Vol. 40. [Persian]
Partovi, P., Behzadfar, M., Shirani, Z. (2015). Urban Design and Social Resilience: A Case Study of Jolfa Neighborhood in Isfahan, Bi-Quarterly of the University of Arts, No. 17, pp. 99-117. [Persian]
Pourmousavi, M., Masoumi, S. (2010). Organizing and empowering vulnerable neighborhoods with emphasis on the role of urban management, Municipalities, Volume 11, Number 99, pp. 32-40. [Persian]
Rafieian, M. (2003). Empowerment project of non-toxic settlements in Bandar Abbas from he perspective of Shahrngar, Ministry of Housing and Urban Development, Urban Development Organization, World Bank, SAP Consulting Engineers Company. [Persian]
Rabbani Khorasgani, A, Sediq Orei, L (2010). A study of social capital and the factors affecting its formation at the neighborhood level, Journal of Social Sciences, Faculty of Literature and Humanities, Ferdowsi University of Mashhad, No. 6, pp. 149-119. [Persian]
Rongbo, H., Camilla, F., Wenm, P., Thomas, L., and Thomas, B., 2017, A Case Study on Regenerating Informal Settlements in Cairo Using Affordable and Adaptable Building System, Procedia Engineering, Vol. 196, PP. 113-120.
Saberifar, R. (2016), Analytical study of marginalization in Birjand; Case: Workers' Area, Geographical Research Quarterly, No. 32, pp. 23-0. [Persian]
Shaterian, Mohsen, Amir Oshnavi (2013) Factors Affecting the Formation of Marginalization in Kashan, Quarterly Journal of the Geographical Association of Iran, Volume 11, Number 36, pp. 280-159. [Persian]
Shaterian, M, Kiani, S. (2017) Study and comparison of empowerment dimensions between urban neighborhoods (Case study: Behind Mashhad neighborhood and Taher and Mansour neighborhood of Kashan, Journal of Urban Studies of Shahid Bahonar University of Kerman, 3rd year, No. 4, Consecutive. [Persian]
World Bank (2004). Measuring Social Capital-An Integrated Questionnaire, Washington D.C: World Bank publication.
Zahedi Mazandarani, MJ. (2002). Development and Inequality, Tehran: Maziar Publications [Persian]
Zangiabadi, A., and Mobaraki, O. (2012), Study of effective factors on the formation of suburbs of Tabriz and its consequences; Case Study: Ahmadabad Neighborhoods, Beheshti Alley, Khalilabad , Journal of Geography and Environmental Planning, 23rd Year, No. 8, pp. 80-67. [Persian]