A Comparative Study of Architectural Design Components in Vernacular Houses of Mashhad during the Qajar Era Based on Biophilic Architecture

Subject Areas : Architecture

roodabeh soleimani ¹ , roxana abdolahi ^{2 *} , Parastoo Rabiei ³

1 -
2 - Assistant Professor, Department of Architecture, Qom Branch, Islamic Azad University, Qom, Iran.
3 - Department of Architecture, International Imam Khomeini University, Qazvin, Iran

Received: 2025-09-22 Accepted : 2025-09-27 Published : 2025-09-21

Keywords: Biophilic Architecture, Nature, Design Patterns, Vernacular Houses, Housing Quality,

Abstract :

 expansion of contemporary urban life has intensified the disconnection between humans and nature, often resulting in feelings of isolation and psychological stress. Biophilic architecture is founded on the notion that humans are inherently connected to natural systems, and that the built environment should strengthen this bond. Since some of the most significant manifestations of human–nature interaction in Iran appear in traditional houses, this study explores biophilic components and conducts a comparative analysis of vernacular house design in Mashhad during the Qajar era.

The research is applied in purpose and descriptive–analytical in method, employing a pattern-based approach for the final evaluation. Initially, the principles of biophilic architecture are redefined. Subsequently, four case studies—the Darougheh, Tavakoli, Amiri, and Ghafouri houses—are analyzed through fieldwork, complemented by library resources, archival documents, and scaled map studies. Findings indicate that biophilic principles are embedded in the architecture of Mashhad’s traditional houses. Among the examined cases, Tavakoli House demonstrates the highest integration of biophilic features, followed by Darougheh and Ghafouri with relatively similar application, while Amiri House reflects the least. The most prominent component is the integration of natural elements, whereas the absence of shelter-like spaces represents the least frequent. Overall, the study reveals that employing biophilic components in Qajar-era houses not only enhanced environmental and spatial qualities but also addressed residents’ sensory and psychological needs. These insights suggest the potential of biophilic strategies to inform contemporary housing models that aim to reestablish the human–nature relationship within urban contexts.

References:

 ابراهیم‌پور، مریم. (1399). برنامه‌ریزی بیوفیلیک رویکردی جدید در راستای دستیابی به زیست‌پذیری در شهرهای جدید ایران (نمونه موردی: شهر جدید هشتگرد). جغرافیایی آمایش محیط، شماره 50. 39-59.
 اسمعیلی، نیاز؛ گلابچی، محمود و قبادیان، وحید. (1399). ارزیابی جذب مشتری با تمرکز بر ویژگی‌های طراحی بیوفیلیک، مورد مطالعاتی: سرای مشیر، شیراز. معماری و شهرسازی آرمان شهر. شماره 30.
 اسناد میراث فرهنگی
 بیطرف، احسان؛ ذبیحی، حسین و حبیب، فرح. (1396). نگرش بیوفیلیک رویکردی در ارتقا سطح کیفی محیط زندگی ساکنان مجتمع‌های مسکونی، نشریه مدیریت شهری، شماره 49، 349-331.
 بیگی‌نژاد، محمدعلی و عامری صفات، علی‌اکبر. (1395). بررسی ویژگی‌های معماری بیوفیلیک در بناهای بومی ایرانی (نمونه موردی: اقلیم گرم و خشک). کنفرانس بین‌المللی نوآوری در علوم و تکنولوژی.
 پوراحمد، احمد و کچوئ، نیکناز. (1399). جایگاه طبیعت در پایداری شهر، مبتنی بر رویکرد برنامه‌ریزی و طراحی شهرهای بیوفیلیک، با نگاهی به شهر طرقبه. معماری سبز. شماره 1 (پیاپی 19) جلد اول، 18.
 تندروصالح، ندا؛ حجتی، وحیده و موحد، خسرو. (۱۴۰۳). مقایسه تطبیقی مولفه‌های تاثیرگذار معماری بیوفیلیک در طراحی مجتمع‌های مسکونی معاصر و مسکن سنتی(نمونه مطالعاتی: شهر شیراز). فضای زیست، شماره 7، 119-143.
 ذکرگو، امیرحسین. (1381). تاملاتی بنیادین در مطالعات تطبیقی، فصلنامه هنر، شماره 54، 168-169.
 راپاپورت، آموس (۱۳۹۲). انسان‌شناسی مسکن (ترجمه خسرو افضلیان). مشهد: کتابکده کسری.
 رکنی, نوشین و احمدی, وحید. (1396). واکاوی نظام فضایی پنهان معماری بومی مسکونی مشهد بر اساس تئوری نحو فضا. پژوهشنامه
 سروش نیا، رضا؛ مفیدی شمیرانی، سیدمجید و اعتصام، ایرج. (1399). بررسی اصول و معیارهای مسکن پلکس. مطالعات هنر اسلامی، شماره 38، 196-210.
 شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا. (1399). محاط در محیط. تهران: سازمان جهاد دانشگاهی.
 فرح بخش، مرتضی؛ حناچی، پیروز و غنایی، معصومه. (1396). گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد, از اوایل قاجار تا اواخر پهلوی اول. مطالعات معماری ایران, دوره 6، شماره 12, 97-116.
 قربانی پارام، محمدرضا؛ باور، سیروس و محمودی نژاد، هادی. (1399). مطالعه تطبیقی تاثیر معماری بیوفلیک در طراحی خانه‌های سنتی و مدرن (مطالعه موردی: شهر ‏گرگان)‏، فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه ای)، شماره 4، 555-535.
 کاوه بوکانی، پرنگ، و قاسمی، کوروش. (1394). معماری بومی, ارزش‌ها و کاربردهای آن. اولین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری.
 مجتبوی، سیده مریم و تفکری، فهیمه. (۱۴۰۲). واکاوی راهکارهای ارتقای سلامت و رفاه در طراحی مسکن از طریق تجربۀ مستقیم عناصر معماری بیوفیلیک. رهپویه معماری و شهرسازی. شماره 5، 35-52.
 میرزامحمدی، احمد و دوزدوزانی، یاسمن. (1400). اثر معماری بیوفیلیک در ارتقا کیفیت محیطی مجتمع‌های مسکونی (مطالعه موردی: مجتمع مسکونی آسمان تبریز)، فصلنامه پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره 2، شماره 7، 85-102.
 یوسف زاده، علی؛ وفامهر، محسن و مهدی‌نیا، محمد هادی. (1399). مولفه‌های طراحی بیوفیلیک بر حصول زیست‌پذیری با تاکید بر معماری اسلامی. مطالعات هنر اسلامی. دوره 17، شماره 40.
 Browning, W. D., Ryan, C. O., & Clancy, J. O. (14). Patterns of biophilic design. New York: Terrapin Bright Green, LLC, 3-4.
 Gautam, A. (2017). Biophilic Design in Architecture. International Journal of Engineering Research and Technology, 6(3), 120-124.
 Grazuleviciute-Vileniske, I., Daugelaite, A., & Viliunas, G. (2022). Classification of Biophilic Buildings as Sustainable Environments. Buildings, 12(10), 1542.
 Kellert, Stephen R., 2005, “Building for Life”, Island Press, Washington.
 Kellert SR, Calabrese EF. Nature by Design: The Practice of Biophilic Design, Burlington. Yale University Press; 2015.
 Kellert, S. R., Heerwagen, J., & Mador, M. (2011). Biophilic design: the theory, science and practice of bringing buildings to life. John Wiley & Sons.
 Li, M., Chau, H. W., & Aye, L. (2020). Biophilic design features in vernacular architecture and settlements of the Naxi. Journal of Architecture and Urbanism, 44(2), 188-203.
 Oxford University Press. (2010. In Oxford English Dictionary. Retrieved from https://www.oed.com/view/Entry/176600
 Ragin, C., & Zaret, D. (1983). Theory and Method in Comparative Research Two Strategies. Social Forces, Volume 61, Issue 3, 731–754
 Ramzy, N. S. (2015). Biophilic qualities of historical architecture: In quest of the timeless terminologies of ‘life’in architectural expression. Sustainable Cities and Society, 15, 42-56.
 Rapoport, A. (2013). Anthropology of Housing (Translated from French to Persian Khosro Afzalian). Mashhad: Kasri Library.
 Ryan, C. O., Browning, W. D., Clancy, J. O., Andrews, S. L., & Kallianpurkar, N. B. (2014). Biophilic design patterns: emerging nature-based parameters for health and well-being in the built environment. ArchNet-IJAR: International Journal of Architectural Research, 8(2), 62.
 Soderlund, J., & Newman, P. (2015). Biophilic architecture: a review of the rationale and outcomes. AIMS environmental science, 2(4), 950-969.
 Tekin, B. H., Corcoran, R., & Gutiérrez, R. U. (2022). A Systematic Review and Conceptual Framework of Biophilic Design Parameters in Clinical Environments. HERD: Health Environments Research & Design Journal, 19375867221118675.
 Watchman, M., Demers, C. M., & Potvin, A. (2021). Biophilic school architecture in cold climates. Indoor and Built Environment, 30(5), 585-605.
 Watchman, M., DeKay, M., Demers, C. M., & Potvin, A. (2022). Design vocabulary and schemas for biophilic experiences in cold climate schools. Architectural Science Review, 65(2), 101-119.
 Yaseen, F. R., & Mustafa, F. A. (2022). Visibility of nature-connectedness in school buildings: An analytical study using biophilic parameters, space syntax, and space/nature syntax. Ain Shams Engineering Journal, Volume 14, Issue 5, 101973.
 Zhong, W., Schröder, T., & Bekkering, J. (2021). Biophilic design in architecture and its contributions to health, well-being, and sustainability: A critical review. Frontiers of Architectural Research. Volume 11, Issue 1, 114-141.

Full-Text:



دوره 3، شماره 4، صص.46-33 ، تابستان 1404

 

ترجمه انگلیسی این مقاله با عنوان: A Comparative study of Architectural Design Components of Native Houses  in Mashhad City During the Qajar Period ( Based on Biophilic Architecture )  در همین شماره به چاپ رسیده است.

	بررسی تطبیقی مؤلفه­های طراحی معماری خانه­های بومی مشهد در دوره قاجار ( مبتنی بر معماری بیوفیلیک )
	رودابه سلیمانی1، رکسانا عبداللهی12 ، پرستو ربیعی3
	1.       گروه معماری، واحدتهران جنوب، دانشگاه آزاد اسلامی،تهران، ایران. 2.       گروه معماری، واحد قم، دانشگاه آزاد اسلامی، قم، ایران.  3.       گروه معماری، دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره)، قزوین، ایران.
معماری و طبیعت
مقاله پژوهشی	چکیده:  نتیجه زندگی شهری امروز، دور شدن از طبیعت است. در حالی که پیوند انسان و طبیعت غیرقابل انکار است، این فاصله می‌تواند منجر به احساس تنهایی و استرس شود. معماری بیوفیلیک انسان را به طور ذاتی وابسته به طبیعت و موجودات زنده می‌داند و هدف آن ارتباط نزدیک‌تر میان این دو در محیط‌های ساخته شده است. با توجه به این که بیشترین منظر ارتباط با طبیعت در خانه‌های سنتی ایرانی یافت می‌شود، هدف از این پژوهش، بررسی مولفه‌های معماری بیوفیلیک و مطالعه تطبیقی الگوهای طراحی خانه‌های سنتی مشهد در دوره قاجار و نقش آن در ارتقای کیفیت مسکن است. هدف پژوهش حاضر، کاربردی، ماهیت آن توصیفی-تحلیلی و ارزیابی نهایی آن تحلیل داده‌ها به صورت الگوبردی است. این پژوهش ابتدا به باز تعریف مفاهیم بیوفیلیک و مولفه‌های آن می‌پردازد و در ادامه‌ با برگزیدن خانه‌های داروغه، توکلی، امیری و غفوری در شهر مشهد به عنوان نمونه‌های مورد پژوهش، به‌ صورت میدانی به بررسی مولفه‌های معماری بیوفیلیک پرداخته ‌است. در این مسیر از مطالعات کتابخانه‌ای و اسناد به جا مانده و تحلیل نقشه‌ها با مقیاس‌گذاری واقعی در نرم‌افزار مربوطه استفاده گشته ‌است. نتایج حاصل از پژوهش مبین این موضوع است که اصول معماری بیوفیلیک در معماری خانه‌های بومی مشهد قابل مشاهده است. از بین چهار خانه بررسی شده، خانه توکلی با بهره‌گیری بیشترین مولفه، خانه داروغه و غفوری به طور تقریبا یکسان و خانه امیری کمترین میزان استفاده از شاخصه‌های معماری بیوفیلیک را دارا هستند. بیشترین مشخصه مشاهده شده، استفاده از طبیعت و کمترین آن عدم وجود پناهگاه است.
تاریخ دریافت:  31/6/1404 تاریخ بازنگری:  // تاریخ پذیرش: 5/7/1404 تاریخ انتشـار: 30/6/1404
واژگان کلیدی: معماری بیوفیلیک، طبیعت، الگوهای طراحی، خانه‌های بومی.

 

 

---

[1] * نویسنده مسئول : [e-mail]  , [phone] 

مقدمه

انسان همواره ارتباط تنگاتنگی با طبیعت داشته و کیفیت آن در احساسات او تاثیر دارد. همزمان با پیشرفت صنعت رابطه بین انسان و طبیعت کمتر می‌شود. ارتباط با طبیعت به عنوان نیاز فطری به شکل مستقیم یا غیرمستقیم سطح استرس را کاهش می‌دهد. اهمیت دادن به صداهای طبیعت مانند صدای آب یا پرنده بر روی صداهای شهری کیفیت تجربه محیط را بهبود می‌بخشد(Gautam, 2017). طراحی بیوفیلیک ویژگی‌های طبیعی را در محیط ساخته شده ترکیب می‌کند و در طراحی و فعالیت‌های سالم در شهرهای فعلی توجه بیشتری را به خود جلب کرده است(Ebrahimpour, 2020). الگوهای طراحی بیوفیلیک تاثیرات مثبت بر روی کاربران، افزایش رفاه و بهره‌وری و کاهش استرس1را به دنبال دارد و محیط را از طریق طراحی ساختمان بهبود می‌بخشد(Yaseen & Mustafa, 2022). در استان خراسان رضوی، بررسی معماری کمی در این ناحیه صورت گرفته و اخیراً بعضی از مناطق سکونتگاهی دستخوش دگرگونی‌های زیاد شده است، ممکن است بسیاری از آثار منطقه از بین برود. معماری خانه‌های بومی مشهد از مصادیق مناسب معماری بومی است. بنابراین هدف این پژوهش مطالعه تطبیقی الگوهای طراحی خانه‌های بومی مشهد در دوره قاجار مبتنی بر معماری بیوفیلیک و استفاده از آن‌ها در الگوهای امروزی است.

مروری بر پیشینه‌ پژوهش

در پژوهش “مقایسه تطبیقی مولفه‌های تاثیرگذار معماری بیوفیلیک در طراحی مجتمع‌های مسکونی معاصر و مسکن سنتی(نمونه مطالعاتی: شهر شیراز) “ با روش توصیفی-تحلیلی به مقایسه تطبیقی مولفه‌های تاثیرگذار معماری بیوفیلیک در طراحی مجتمع‌های مسکونی معاصر و سنتی در شیراز پرداخته و نتایج نشان داده میانگین رتبه‌های مجتمع‌ها در مولفه‌های ارتباط بصری با طبیعت، تنوع حرارتی و جریان‌هوا، ارتباط مستقیم با سیستم‌های طبیعی، ارتباط با مصالح طبیعی و پناهگاه، دارای اختلاف در مقدار هستند (تندروصالح و همکاران،۱۴۰3). در این مقاله، با به‌کارگیری روش کیفی-کمی، مؤلفه‌های مرتبط با معماری بیوفیلیک در سه دسته‌ اصلی تجربه مستقیم از طبیعت، تجربه غیرمستقیم از طبیعت، و تجربه فضایی-مکانی استخراج شده‌اند. نتایج نشان داد که میزان تأثیرگذاری مؤلفه‌های تجربه مستقیم از طبیعت، نسبت به سایر مؤلفه‌ها بیشتر بوده است(مجتبوی و تفکری،۱۴۰2). در این پژوهش نیز، با استفاده از روش تحقیق توصیفی-تحلیلی، به بررسی نقش معماری بیوفیلیک در ارتقاء کیفیت محیطی مجتمع‌های مسکونی پرداخته شده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که معماری بیوفیلیک تأثیر قابل‌توجهی در بهبود کیفیت فضاهای مسکونی داشته و می‌تواند به عنوان راهبردی مؤثر در طراحی پایدار به‌کار گرفته شود (محمدی و دوزدوزانی،۱۴۰0). 

این تحقیق یک رویکرد طراحی برای تجربیات بیوفیلیک در محیط­های یادگیری کودکان در آب و هوای سرد را بررسی می‌کند و چارچوبی برای طراحی بیوفیلیک پیشنهاد کرده است. در چارچوب نوسازی مدارس ابتدایی در کبک، کانادا، 38 طرح برای آب و هوای سرد در این چارچوب توسعه داده شده است(Watchman, DeKay, Demers, & Potvin ,2022). این مطالعه براساس سه کاربر مختلف، مجموعه‌ای از پارامترهای2 بیوفیلیک را به ‌طور خاص مرتبط با این نوع ساختمان شناسایی کرد و یک دسته‌بندی به روز از مداخلات طراحی حیاتی مربوط به عوامل مذکور را ارائه می­دهد و به همین ترتیب معیاری را برای تحقیقات آینده و طراحی در این محیط­ها ارائه می­دهد(Tekin, Corcoran & Gutiérrez, 2022). در معمـاری بیوفیلیـک، در حوزه طراحی و ارزش­های منتج از آن و قیاس آن­ها به منظور الویت‌بندی عوامل موثر و استفاده مشترک این دو حوزه تحقیقات جامعی صورت نگرفته است. لذا در پژوهش حاضر به بررسی مولفه­های معماری بیوفیلیک و چگونگی وجود آن­ها در خانه­های بومی دوره قاجار در شهر مشهد و مطالعه تطبیقی الگوی خانه­های مذکور مبتنی بر مولفه­های معماری بیوفیلیک پرداخته می­شود.

چارچوب نظری

·       مفهوم بیوفیلیا و طراحی معماری بیوفیلیک

واژه بیوفیلیا‌ از دو جزء بیو5 و فیلیا6 تشکیل شده است. واژه بیو فرمی است که در ابتدای اسم­ها، صفت­ها و قیدهایی استفاده می­شود که به چیزهای زنده یا زندگی مربوط می‌شود(Oxford dictionary, 2010). اصطلاح بیوفیلیا اولین بار توسط اریک فرم7 در سال ۱۹۶۴ میلادی برای توصیف گرایش روانی مجذوب شدن نسبت به تمام چیزهای زنده استفاده شده است. فرضیه بیوفیلیا اظهار می­کند که پیوندی غریزی و فطری بین انسان­ها و دیگر سیستم­های حیات وجود دارد(Kellert & Wilson, 1995). 

رویکرد طراحی بیوفیلیک با هدف ایجاد شرایط مطلوب برای انسان در انواع مختلف محیط‌های انسانی و در عین حال بازیابی ارتباط شکسته انسان و طبیعت است. رهنمودها و اصول طراحی بیوفیلیک عمومی و انعطاف‌پذیر هستند(Grazuleviciute, Daugelaite & Viliunas, 2022). طبیعت در محیط ساخته شده را می­توان به شکل نسیم، آب‌‌نماها، باغ­ها و آکواریوم گنجاند. قوی­ترین تجارب طبیعت در فضا از طریق ایجاد ارتباط معنی­دار و مستقیم با عناصر طبیعی به ویژه از طریق تنوع، حرکت و تعاملات چند حسی به دست می­آید(Ryan, Browning, Clancy, Andrews & Kallianpurkar, 2014). طراحی بیوفیلیک به دنبال ایجاد زیستگاه برای مردم به عنوان یک موجود بیولوژیکی8 در دنیای مدرن است. محیطی ساخته شده که سلامت و رفاه افراد را ارتقا می‌دهد. کاربرد طراحی بیوفیلیک مستلزم رعایت اصول اولیه خاصی است که بیانگر شرایط اساسی برای تمرین موثر طراحی بیوفیلیک هستند. آن‌ها عبارتند از: درگیری مکرر با طبیعت، تمرکز بر سازگاری انسان با دنیای طبیعی منتج به ارتقای سلامت، سلامت و رفاه افراد در طول زمان، وابستگی عاطفی به مکان­های خاص، ترویج تعاملات مثبت بین مردم و طبیعت، تقویت متقابل، به هم پیوسته و راه­حل­های معماری یکپارچه(Kellert & Calabrese, 2015). سه نوع تجربه از طبیعت، مقوله‌های اساسی بیوفیلیک را نشان می­دهد که شامل تجربه مستقیم طبیعت، تجربه غیرمستقیم طبیعت و تجربه فضا و مکان است. تجربه مستقیم طبیعت به تماس با ویژگی­های محیطی از جمله نور طبیعی، هوا، گیاهان، حیوانات، آب، مناظر و موارد دیگر اشاره دارد. تجربه غیرمستقیم طبیعت به تماس با تصویر طبیعت، دگرگونی طبیعت از وضعیت اولیه یا قرار گرفتن در معرض الگوها و فرآیندهای خاص مشخصه جهان طبیعی اشاره دارد که شامل تصاویر و آثار هنری، مواد طبیعی مانند مبلمان چوبی و پارچه­های پشمی، تزئینات الهام گرفته شده از اشکال و فرم­های موجود در طبیعت یا فرآیندهای محیطی مرتبط با تکامل انسان می­باشند. در نهایت، تجربه فضا و مکان به ویژگی­های فضایی مشخصه محیط طبیعی اشاره دارد که سلامت و رفاه انسان را ارتقا داده است که شامل چشم‌انداز و پناهگاه، پیچیدگی سازمان‌یافته، تحرک و یافتن مسیر و موارد دیگر است(Kellert & Calabrese, 2015).

·       مؤلفه­های طراحی معماری بیوفیلیک

 این الگوی طراحی ابزاری برای گنجاندن طراحی بیوفیلیک در فضای داخل و خارج است. سه دسته‌بندی مذکور در ادامه، شامل 13 الگوی طراحی بیوفیلیک هستند که عبارتند از: "طبیعت در فضا" شامل (ارتباط بصری با طبیعت، ارتباط غیربصری با طبیعت، محرک‌های حسی غیرریتمیک9، تغییرات حرارتی و جریان هوا، وجود آب، نور پویا و پراکنده و اتصال با سیستم­های طبیعی). دسته دوم «آنالوگ10 طبیعی» است که شامل الگوهایی از (اشکال و الگوهای بیومورفیک11، ارتباط مواد با طبیعت، و پیچیدگی و نظم) است. دسته سوم "ماهیت فضا" است که شامل (چشم‌انداز، پناهگاه، رمز و راز، و خطر) است(Yaseen & Mustafa, 2022). در کتاب «عمل طراحی بیوفیلیک» سه دسته از تجربه طبیعت معرفی شده که شامل 24 ویژگی است. دسته‌بندی­های مذکور عبارتند از: "تجربه مستقیم طبیعت"، شامل ویژگی­هایی مانند، (نور، هوا، آب، گیاهان، حیوانات، مناظر طبیعی و اکوسیستم­ها12 و آتش). دسته دوم "تجربه غیرمستقیم طبیعت" است که عناصر و ویژگی­هایی مانند (مواد طبیعی، رنگ، طبیعت برانگیخته، تصاویر طبیعی، بیومیمیکری13، هندسه­های طبیعی، فرم­ها و اشکال، سن، غنای اطلاعات، شبیه‌سازی نور و هوای طبیعی را مورد بررسی قرار می‌دهد. دسته سوم «تجربه فضا و مکان» است که شامل ویژگی‌های فضا مانند (چشم‌انداز و پناه، پیچیدگی سازمان‌یافته، ادغام اجزا با کل‌ها، فضاهای انتقالی، تحرک و راه‌یابی، دلبستگی فرهنگی و اکولوژیکی14 به مکان) است(Kellert & Calabrese, 2015). بر اساس نظر کلِرِت، عناصر بیوفیلیک شامل مجموعه‌ای از ویژگی‌های محیط طبیعی هستند که می‌توان آن‌ها را در معماری به‌کار گرفت. این ویژگی‌ها عبارتند از: رنگ، آب‌وهوا، نور خورشید، گیاهان، حیوانات، مواد طبیعی، مناظر و چشم‌اندازها، نماهای سبز، ویژگی‌های زمین‌شناختی، زیستگاه‌ها، اکوسیستم‌ها و آتش. این عناصر نخستین مؤلفه‌های طراحی بیوفیلیک محسوب می‌شوند(Kellert, 2008). ( شکل شماره 1 ) در نهایت با توجه به دسته‌بندی­های متعدد محققین مختلف و پیشینه 

شکل شماره1) مولفه­های طراحی معماری بیوفیلیک اقتباس شده از پیشینه (در 5 سال اخیر

پژوهش­، با استناد به پژوهش‌های ملی و بین­المللی انجام شده و مبتنی بر اصول طراحی بیوفیلیک دسته‌‌بندی شده در جدول شماره 1 حاصل می­شود.

·       تعریف بوم و معماری بومی 

معماری بومی تغییراتی است که براساس نیازمندی­های انسان بر کره زمین به وجود آمده ­است(کاوه بوکانی و قاسمی، 1394). این معماری به‌جای تلاش برای تسلط بر طبیعت، در پی هم‌زیستی با آن است که در مقایسه با سبک‌های  فرم محور، مزیت به‌شمار می‌رود؛ چرا که معماری بومی به بررسی روابط میان محیط ساخته‌ شده و طبیعت می‌پردازد و از این منظر برتری دارد(راپاپورت، 1392) و توجه زیادی به ایجاد آسایش حرارتی دارد و با رعایت عواملی مانند کاهش مصرف انرژی و پاسخ به جنبه­های فرهنگی، هماهنگی بناها با محیط و زمینه افزایش پیدا می­کند. (سروش نیا و همکاران، 1399). در جدول شماره 2 ارتباط بین تمامی شاخصه‌های معماری مسکن بومی با توجه به رویکردهای اقلیمی، اجتماعی و کالبدی، به طور مجزا مطرح شده است.

روش تحقیق

تحقیق حاضر از نظر هدف، یک تحقیق توسعه­ای و براساس ماهیت پژوهشی کیفی است. روش گردآوری داده­ها میدانی و کتابخانه­ای و ابزار آن، اسناد شامل کتب، مقالات، نشریات رسمی، پایگاه­های الکترونیکی و نقشه­ها می‌باشد. اسناد زمینه‌‍ای و شواهد مورد استفاده شامل اسناد بستر فرهنگی، اجتماعی، زمانی، شهری، محیطی می­باشد. شواهد استنباطی به دنبال ایجاد ارتباط بین موضوعات با یکدیگر و استنباط(حدس) در خصوص موضوع تحقیق هستند. روش گردآوری میدانی نیز با مشاهده و برداشت از بناها صورت می­گیرد. روش انجام این پژوهش مطالعه تطبیقی از نوع مورد محور، عرضی یا برش تاریخی (Slice) در ترکیب با  فرم و نقش (Form) و تحلیل محتوا می‌باشد. در ساختار عرضی، یک قسمت مشخص از تاریخ و موضوعی محدود در حوزه هنر انتخاب می‌شود و سپس این موضوع در چند فرهنگ یا منطقه مختلف مورد بررسی تطبیقی قرار می‌گیرد."مزیت روش تطبیق عرضی در آن است که تحولات هنری چند جامعه را به صورت هم‌زمان می‌توان مورد بررسی قرار داد". در تحلیل فرم و نقش، "اشکال موجود"، به عنوان مواد خام تحقیق تلقی می‌شوند، پژوهشگر با مطالعه و تطبیق این اشکال، به مفاهیم اعتقادی- اجتماعی شکل‌گیری آن­ها در قالب "فرم‌ها" و "نماد" دست می‌یابد(ذکرگو، 1381 ،168-169).  مطالعات تطبیقی شناخت یک پدیده با مقایسه و توصیف و تبیین نقاط اشتراک و اختلاف انجام می­پذیرد. یکی از مهم­ترین الگوهای این مطالعات جرج بردی است(Ragin, 1983). مراحل تحلیل محتوا و تطبیق مبتنی بر الگوی بردی و چهار گام توصیف، تفسیر، هم­جواری و مقایسه صورت می­گیرد. مرحله توصیف آماده­‌سازی پدیده­های پژوهش بر اساس شواهد یادداشت‌برداری شده همراه با تدارکات کافی است. در گام تفسیر بررسی اطلاعات توصیف شده در مرحله اول صورت می­گیرد، گام سوم طبقه­بندی و کنار هم گذاشتن اطلاعات حاصل از مراحل قبل به منظور ایجاد مقایسه شباهت­ها و تفاوت‌ها است و در گام چهارم مقایسه، بررسی مسئله پژوهش با توجه به مقایسه جزئیات، شباهت­ها و تفاوت­ها و پاسخ به سوالات تحقیق انجام می­گیرد. بنابراین در این الگوی تطبیقی ابتدا داده­هاي مورد نياز درباره موضوع از منابع گردآوري و تفسير مي­شوند. در گام بعد داده­ها طبقه­بندي شده و در 

جدول شماره 1) مولفه­های معماری بیوفیلیک مستخرج از تحقیقات پیشین. ردیف محققین نام تحقیق سال مولفه‌های معماری بیوفیلیک چگونگی تحقق‌پذیری پژوهش مربوطه 1 محمدی و دوزدوزانی اثر معماری بیوفیلیک در ارتقاء کیفیت محیطی مجتمع‌های مسکونی 1400 چشم‌انداز، پناهگاه، آب، تنوع زیستی، تغییرپذیری حواس، تقلید از طبیعت، احساس سرزندگی، جاذبه مبتنی بر نظریات کلرت(2018) کتابNature by Design: The Practice of Biophilic Design 2 پارام، باور و محمودی نژاد مطالعه تطبیقی تاثیر معماری بیوفیلیک در طراحی خانه‌های سنتی و مدرن 1399 چشم‌‌‌انداز، پناهگاه، آب، تنوع زیستی، تغییرپذیری حواس، تقلید از طبیعت، احساس سرزندگی، جاذبه 3 یوسف‌زاده، وفامهر و مهدی نیا مؤلفه­های طراحی بیوفیلیک بر حصول زیست­پذیری با تأکید بر معماری اسلامی 1399 ویژگی‌های محیطی، اشکال طبیعی، الگوهای طبیعی، نور و فضا، روابط مکان محور، روابط انسان و طبیعت   مبتنی بر نظریات کلرت(2008) کتاب Biophilic Design: The Theory, Science and Practice of Bringing Buildings to Life 4 اسمعیلی و گلابچی، قبادیان ارزیابی جذب مشتری با تمرکز بر ویژگی­های طراحی بیوفیلیک، مورمطالعاتی: سرای مشیر، شیراز 1399 ویژگی‌های محیطی، اشکال و فرم‌های طبیعی، الگوها و فرایندهای طبیعی، روابط فضایی، روابط مکان محور، روابط تکامل یافته‌ی انسان و طبیعت 5 بیطرف، حبیب و ذبیحی نگرش بیوفیلیک رویکردی در ارتقا سطح کیفی محیط زندگی ساکنان مجتمع­های مسکونی 1396 ویژگی‌های محیطی، اشکال و فرم‌های طبیعی، الگوها و فرآیندهای طبیعی، نور و فضا، روابط مکان محور، روابط تکامل یافته‌ی انسان و طبیعت 6 Grazuleviciute-Vileniske, I., Daugelaite, A., & Viliunas, G. طبقه‌بندی ساختمان­های بیوفیلیک به عنوان محیط­های پایدار 2022 ویژگی‌های محیطی، مصالح، علاقه بصری، اشکال و فرم‌های طبیعی، نور و فضا، الگوها و فرایندهای طبیعی، روابط تکامل یافته‌ی انسان و طبیعت مبتنی بر تحلیل نگارندگان   7 Tekin, B. H., Corcoran, R., & Gutiérrez, R. U. بررسی سیستماتیک و چارچوب مفهومی پارامترهای طراحی بیوفیلیک در محیط­های بالینی 2022 کلرت و کالابرس(2015): تجربه مستقیم طبیعت، تجربه غیرمستقیم طبیعت و تجربه فضا و مکان برانینگ و همکاران(2016): طبیعت در فضا، آنالوگ طبیعی، ماهیت فضا مبتنی بر نظریات کلرت و کالابرس و  برانینگ و همکاران 8 Yaseen, F. R., & Mustafa, F. مشاهده ارتباط با طبیعت در ساختمان‌های مدرسه: یک مطالعه تحلیلی با استفاده از پارامترهای بیوفیلیک، نحو فضا و نحو فضا/طبیعت 2022 ارتباط مستقیم با طبیعت (ارتباط بصری با طبیعت)، ارتباط غیرمستقیم با طبیعت (پیچیدگی و نظم)، جنبه‌های فضا (چشم‌انداز، ادغام اجزا در یک کل، تحرک و راهیابی) مبتنی بر تحلیل نگارندگان 9 Zhong, W., Schröder, T., & Bekkering, J. طراحی بیوفیلیک در معماری و سهم آن در سلامت، رفاه و پایداری: یک بررسی انتقادی 2021 ادغام طبیعت (آب، هوا، نور روز، گیاهان، حیوانات، چشم‌انداز، آب و هوا، تغییرات فصلی)، الهام از طبیعت (فرم‌‌‌‌‌‌ها و اشکال، الگوها و اشکال هندسی، مکانیسم‌ها، تصاویر، مصالح و بافت و رنگ)،تعامل طبیعت (چشم‌انداز و پناهگاه، پیچیدگی و نظم، اتصال به مکان و فضاها) مبتنی بر نظریات کلرت(2008)، کلرت(2018)، برانینگ و رایان(2018)،  برانینگ و رایان(2020) 10 Watchman, M., Demers, C. M., & Potvin, A معماری مدرسه بیوفیلیک در آب و هوای سرد 2021 ویژگی‌های طبیعی، الگوها و فرآیندها، اشکال، فرم‌ها، محل اتصال، پرهیز از بی‌مکان بودن، روابط انسان و طبیعت مبتنی بر تحلیل نگارندگان 11 Li, M., Chau, H. W., & Aye, L. ویژگی‌های طراحی بیوفیلیک در معماری بومی و سکونتگاه‌های ناکسی 2020 طبیعت (ویژگی‌های طبیعی، اشکال طبیعی،  آنالوگ، الگو و فرآیند)، مردم (ارتباط فیزیکی، ارتباط فیزیولوژیکی)، مکان مبتنی بر نظریات کلرت(2008)، کلرت(2018)، هوی و آی(2018)، برانینگ و رایان(2018)، سودرلوند(2019)، برانینگ و رایان(2020) 12 Soderlund, J., & Newman, P معماری بیوفیلیک: مروری بر منطق و نتایج 2015 طبیعت در فضا(ارتباط بصری و غیربصری، محرک‌‌‌های حسی غیرریتمیک، تغییرات حرارتی و جریان هوا، آب، ارتباط با سیستم­های طبیعی)، آنالوگ‌های طبیعی(الگوهای بیومورفیک، ارتباط مادی با طبیعت،  پیچیدگی و نظم)، ماهیت فضا (چشم‌انداز، پناه، راز، ریسک) اقتباس شده از رایان و برانینگ(2014)

 

جدول شماره 2) جمع‌بندی شاخصه‌های معماری مسکن بومی. مأخذ: (سروش نیا و همکاران،206،1399) ردیف رویکرد شاخصه­ها تعاریف 1 اقلیمی گیاهان و آب جهت ایجاد سایه و رطوبت در راستای کاهش حرارت اطراف بنا جریان هوا تهویه جهت ایجاد هوای تازه و خنک‌سازی جهت آسایش کالبدی از راه بادگیر و بازشوها جهت بنا جهت کنترل بادهای مخرب و تأثیر بر آسایش در ارتباط با تابش خورشید فرم بنا کنترل هدر رفت دما در زمستان و کاهش کسب حرارت در تابستان ارتباط با محیط از راه حیاط مرکزی سبز صرفه‌جویی در مصرف انرژی اتصال خانه­ها به هم 2 اجتماعی حجاب حفظ حرمت و عدم اشراف از راه اندام­های داخلی بنا آرامش تأمین خلوت، امنیت و حق شهروندی و توجه به تعاملات اجتماعی از راه درونگرایی بنا تعاملات اجتماعی فشردگی و اتصال بناها به هم سبب ایجاد سفرهای پیاده و ایجاد تعاملات بین افراد درونگرایی و محرمیت سازماندهی اندام­های داخلی بنا حول یک حیاط مرکزی و میانسرا جهت جداسازی با بیرون استقلال استقلال خانه­های همجوار در عین اتصال به هم به دلیل شکل و نحوه ترکیب احجام امنیت ایجاد بافت منسجم اجتماعی به دلیل ارتباط و اتصال بناها به هم و ایجاد هویت فضای جمعی ارتقاء تعاملات اجتماعی افراد از راه حیاط­های داخلی نشاط جمعی نشاط جمعی از راه اندام­های سبز داخلی 3 کالبدی حیاط مرکزی عنصر انسجام‌دهنده مسکن بازشو ایجاد تهویه عبوری و دید به فضاهای داخلی رنگ کنترل حرارت بنا از راه رنگ سطوح همجواری همجواری بناها از راه هشتی، دالان، بن­بست اجتماعی به صورت همجواری خوشه­ای شفافیت و تداوم گشایش فضایی و سلسله مراتب در داخل بنا و ایجاد فضایی سیال از راه دیوارها، ستون و بازشوها چیدمان فضایی فضاهای تابستان نشین و زمستان نشین جهت کنترل انرژی تابشی به فضاهای داخلی دیوار مشترک اتصال خانه­ها به یکدیگر جهت حفاظت از توده و کاهش هزینه ساخت و مصرف انرژی مصالح مصالح روشن با ظرفیت حرارتی بالا جهت کاهش جذب حرارتی و انتقال حرارت از سطح خارج به داخل بنا     شکل شماره2) مراحل تحلیل محتوا.

 

آخرين مرحله، شباهت­ها و تفاوت­ها مورد مقايسه قرار می­گیرد. پژوهشگر برای تحلیل تطبیقی، تطبیق توصیفی و گزارشی انجام می­دهد. تعداد نمونه به علت کیفی بودن این نوع مطالعه تطبیقی محدود است. جامعه آماری شامل خانه داروغه، امیری، توکلی و غفوری در شهر مشهد و مربوط به دوره قاجار است.

در مرحله "توصیف" اصول طراحی معماری بایوفیلیک و خانه­های بومی مورد بررسی قرار گرفت و به وسیله مطالعات اسنادی و گزینش مولفه­های مشترک در این دو مبحث و تدوین مدل مفهومی تحقیق مولفه­های مدنظر پژوهش مورد شناسایی قرار گرفتند. سپس این مدل در مرحله تفسیر مورد بررسی و تعریف تخصصی قرار گرفت و جزییات مورد نیاز براساس مدل عملیاتی تحقیق تبیین شدند. در مرحله سوم که هم­جواری نام دارد، اطلاعاتی که از مرحله یک و دو به دست آمدند برای هر یک از خانه­های موجود در جامعه هدف در جدولی جداگانه کنار هم قرار گرفتند و طبقه‌بندی شدند و بدین ترتیب جزییات مورد نیاز هر یک از خانه­ها مشخص گردیدند و در نهایت، در گام چهارم تشابهات و تفاوت­ها در مورد ریزمولفه­ها و معیارهای تدوین شده در مدل عملیاتی تحقیق به طور دقیق مقایسه و گزارش شدند. در شکل شماره 2 مراحل سازماندهی تحلیل محتوای پژوهش نشان داده شده است.

بحث

·       مرحله توصیف الگوی تطبیق تحقیق

با توجه به شاخصه­های معماری مسکن بومی مستخرج از تحقیقات معتبر و همچنین استخراج مولفه­های طراحی معماری بیوفیلیک و دسته‌بندی موضوعی و تخصیص هر مولفه در حیطه موضوعی مربوطه محققین، مدل مفهومی در مرحله توصیف‌بردی بوجود آمد. در ( شکل شماره 3) تحت عنوان مدل مفهومی شعاعی مولفه‌های طراحی معماری بومی مبتنی بر معماری بایوفیلیک حاصل شد.

پس از استخراج مولفه‌های بیوفیلیک مورد استفاده در طراحی خانه‌های بومی، در جدول شماره 3 تعاریفی از این مولفه‌ها به تفکیک توضیح داده شده است.

·       مرحله اول: تفسیر الگوی تطبیق تحقیق

در مرحله تفسیربردی، مولفه‌های معماری بیوفیلیک با شاخص‌ها و معیارها و رویکردهای طراحی معماری بومی، تطبیق داده شده و نمونه‌هایی از نحوه‌ی استفاده از این مولفه‌ها در خانه‌های بومی در جدول شماره 4 نشان داده شده است.

شکل شماره3) مدل مفهومی مولفه­های طراحی معماری بومی مبتنی بر معماری بیوفیلیک در مسکن.

الف) الگوهای طراحی خانه های بومی مشهد: جهت گیری بناها با توجه به موقعیت مشهد در کوههای بینالود و هزار

جدول شماره 3) مؤلفه­های مورد استفاده در طراحی خانه­های بومی. ( مآخذ: در متن جدول ) ردیف مؤلفه­ تعریف مؤلفه­ها 1 ویژگی­های محیطی این رویکرد شامل استفاده از ویژگی‌ها و عناصر شناسایی‌شده محیط طبیعی مانند گیاهان، نور خورشید، آب و سایر پدیده‌های طبیعی است که می‌توان آن‌ها را در فرآیند طراحی ساختمان لحاظ کرد. برای مثال، استفاده هوشمندانه از نور خورشید می‌تواند به طراحی فضاهایی با حداکثر بهره‌مندی از نور طبیعی روز منجر شود، که هم‌زمان با کاهش مصرف انرژی، کیفیت فضایی محیط را نیز افزایش می‌دهد (بیگی‌نژاد و عامری، 1395). 2 اشکال و فرم­های طبیعی نمایش فرم­هایی که از طبیعت الهام گرفته شده‌اند، به معنای شبیه‌سازی یا تقلید از ساختار­های طبیعی است،‌ که بیشتر در نمای بیرونی و فضاهای داخلی ساختمان‌ها به کار می‌رود. برای نمونه: ستون­هایی با شکل درخت که در فضای داخلی برای نگهداری سقف استفا‌ه می­شوند، حس حضور میان درختان را القا می‌کنند(بیگی‌نژاد و عامری، 1395). 3 الگوها و فرایندهای طبیعی در این رویکرد به‌جای تقلید از فرم‌های طبیعت، از الگوهای موجود در طبیعت بهره‌برداری می‌شود. به طور مثال با توجه به اینکه بسیاری از پدیده‌های طبیعی از ساختار فراکتالی برخوردارند، با مطالعه‌ی آن می‌توان، اصول هندسه فراکتال را استخراج و در طراحی استفاده کرد(بیگی‌نژاد و عامری، 1395). 4 نور طراحی فضاسازی و نورپردازی با بهره‌گیری از نور، به گونه‌ای که درهم تنیدگی نور، فضا و ماده را ایجاد کند، می‌تواند تنوع و جذابیت محیط‌های طبیعی را تداعی ‌کند. به طور مثال: بازی نور و سایه در فضا، یادآور تضاد تاریکی و روشنی در طبیعت است(بیگی‌نژاد و عامری، 1395). 5 روابط مکان محور به ارتباط میان ساختمان و جغرافیا، بوم‌شناختی، تاریخی و فرهنگی محل ساخت اشاره دارد. چنین عواملی باید پیش از طراحی مورد مطالعه قرار گرفته و در روند طراحی لحاظ شوند. به‌عنوان نمونه، شناسایی مصالح بومی و استفاده از آن‌ها در ساخت بنا(بیگی‌نژاد و عامری صفات، 1395). 6 روابط تکامل یافته‌ انسان و طبیعت تمایل فطری انسان به برقراری ارتباط با طبیعت، یکی از اصول طراحی زیست‌پایه است. برای نمونه، برآوردن برخی نیازهای روانی انسان از طریق تعامل با عناصر طبیعی(شاهچراغی و بندرآباد، 1399). 7 چشم‌انداز طراحی فضاهایی غنی از مناظر طبیعی، که حس حضور در طبیعت را تقویت کند(شاهچراغی و بندرآباد، 1399). 8 پناهگاه مکانی مقاوم برای حفاظت انسان یا اشیای ارزشمند در برابر تهدیداتی مانند بمباران یا بلایای طبیعی(شاهچراغی و بندرآباد، 1399). 9 آب در فضاهای مختلف، به طور مستقیم یا غیرمستقیم ظاهر ‌می‌شود(شاهچراغی و بندرآباد، 1399). 10 تنوع زیستی وجود انواع موجودات زنده و گیاهان(شاهچراغی و بندرآباد، 1399). 11 تغییرپذیری حواس تغییر رنگ، دما، جریان هوا، بافت و نور در طول زمان و در فضاهای مختلف بر اساس ریتم­ها 15 و فرایندهای طبیعی(شاهچراغی و بندرآباد، 1399). 12 احساس سرزندگی فضاهایی که هدف اصلی آن­ها ایجاد احساس شادی، غافل‌گیری است(شاهچراغی و بندرآباد، 1399). 13 جاذبه هماهنگی با مناظر عالی در قسمت های مختلف- اکتشاف و کشف: مناطق بسته و باز که به دنبال یکدیگر قرار گرفته اند تا یک مکان مرموز ایجاد شود(شاهچراغی و بندرآباد، 1399).   جدول شماره 4) مدل عملیاتی تحقیق مبتنی بر مدل مفهومی مستخرج از ادبیات تحقیق(مرحله تفسیر راهبردی) ردیف عوامل(رویکرد) مولفه ها شاخص­ها و معیارها مصداق ها 1 اقلیمی ویژگی­های محیطی گیاهان، آب، جریان هوا، ارتباط با محیط، چیدمان فضایی جهت استفاده از نور خورشید، می‌توان در طراحی حداکثر نور روز برای فضاها ایجاد کرد. تنوع زیستی چشم انداز روابط مکان محور رنگ، حیاط، بازشو، مصالح تشخیص مصالح بومی و استفاده از آن‌ها در ساخت بنا. 2 اجتماعی جاذبه فضاهای باز و بسته، توده و فضای پر و خالی، شفافیت و تداوم ایجاد تنوع با استفاده از فضاهایی مانند تراس‌، ایوان‌، حیاط، راهرو و پله احساس سرزندگی فضای جمعی، نشاط جمعی استفاده از دکور، مواد طبیعی، تزیینات و اشیا روابط تکامل یافته انسان و طبیعت حضور عناصر طبیعی تامین برخی نیازهای روانی انسان از طریق ارتباط با طبیعت. 3 کالبدی الگوها و فرایندهای طبیعی فرم­های برگرفته از موجودات زنده طبیعی فرکتال تغییرپذیری حواس وجود مناظر حسی(بینایی، شنیداری، بویایی، چشایی، لامسه) نسیم خنک، روشنایی طبیعی، بوی گل و گیاهان، صدای پرندگان، حضور حیوانات، صدای آب اشکال و فرم­های طبیعی - ستون‌های درخت شکل که در فضاهای داخلی برای نگهداری سقف استفا‌ه می‌شوند، احساس حضور میان درختان را برمی‌انگیزند. پناهگاه فضاهای مسقف کوتاه در طبقات زیرین سقف کوتاه مشابه شاخه‌های درختان در بالا

 

شکل شماره 4 ) موقعیت مکانی خانه‌ها در شهر مشهد

مسجد، برای استفاده بیشتر از نور خورشید است. به علت فراوانی چوب، اکپر خانه ها دارای سقف مسطح و چوبی هستند. مصالح خشت و گل، با توجه به ظرفیت حرارتی بالای آن‌هاست. حیاط مربع به همراه حوض و باغچه برای تولید رطوبت، هواگیری و نورگیری شکل گرفته است (رکنی و احمدی،1396). با توجه به اقلیم، بخش قدیم شهر بافت فشرده و درونگرا بوده و درونگرایی در معماری ایرانی به صورت حیاط مرکزی جلوه‌گر است. به جهت استفاده از تابش خورشید، دوطبقه در بخش شمالی قرار داشته، طبقه اول تابستان‌نشین و طبقۀ دوم زمستان‌نشین طراحی  شده است. بخش جنوبی به فضاهای خدماتی، تابستان‌نشین، زیرزمین و حوضخانه اختصاص ‌یافته است(فرح‌بخش، حناچی و غنایی، 1396). در جدول شماره 5 ویژگی‌های خانه‌های بومی مشهد به طور کلی مطرح شده است.

 

ب) معرفی خانه های بومی مشهد در دوره قاجار: در این پژوهش خانه داروغه، خانه توکلی، خانه امیری و خانه غفوری مورد بررسی قرار گرفته‌اند. معماری این دوره، تحت تأثیر هنر غرب، با تغییراتی همراه است که می‌توان به تأکید بر ورودی بنا از طریق ایجاد جلوخان، پیرنشین و افزایش ارتفاع سردر اشاره کرد. همچنین، در این دوره از تزئینات گلوبند، مقرنس‌های ساده آجری و کاشیکاری استفاده شده است. از ویژگی‌های این معماری می‌توان به ترکیب معماری بومی با عناصر معماری کلاسیک اروپا اشاره کرد؛ به‌ویژه بهره‌گیری از سنتوری در بالای نماهای اصلی، تزئینات آجری و کاشیکاری در نما، و نیز کاربرد گچ‌بری و نقاشی‌های رنگی در داخل بنا. راه­پله­های مستقل و قابل توجه می­شوند(فرح بخش و همکاران،106،1396). تابستان‌نشین در طبقه اول دارای ایوان هستند و ورود به آن از حیاط است. زمستان‌نشین‌ها معمولاً در قسمت شمال تا شمال شرقی قرار گرفته‌اند تا نور مناسب جنوب را دریافت کنند و برعکس، تابستان‌نشین در جنوب تا جنوب غربی قرار گرفته تا از نور جنوب در امان بماند و باد را دریافت بکند. حیاط­ها در مرکز قرار دارد. جهت ورودی به قرارگیری خانه بستگی دارد. در ( شکل شماره 4) موقعیت مکانی خانه‌ها نشان داده شده و در جدول شماره 6  مشخصات هر یک از آنها به طور مجزا شرح داده شده است.

·       مرحله دوم: تفسیر الگوی تطبیق تحقیق

جدول شماره 5 ) مشخصات بومی و اقلیمی  خانه های تاریخی مشهد در اواخر دوره قاجار ردیف جهت گیری شمالی غربی-جنوب شرقی 1 تعداد و سطح پنجره تعداد کم 2 بازشو و پنجره تناسب عمودی با نسبت عرض به ارتفاع نزدیک به 1 به2 3 نوع پلان متراکم و درونگرا 4 میزان پر و خالی حجم فشرده و متراکم 5 تعداد طبقات 2 طبقه 6 نوع مصالح آجر، خشت، چوب، بر پایۀ دیوارهای باربر 7 رنگ مصالح حد واسط تیره و روشن- رنگ طبیعی

شاخص‌های اقلیمی، اجتماعی و کالبدی را می‌توان در هر یک از خانه‌ها دید. در جدول شماره 7 ، به تحلیل هر یک از این شاخص‌ها در هر خانه‌ پرداخته شد. اعداد نوشته شده، از طریق اندازه‌گیری طول و مساحت در نقشه‌های موجود بدست آمده است.

·       مرحله هم جواری الگوی تطبیق

در جدول شماره 8 ، خانه‌ها با استفاده از رویکردها، مولفه‎ها و شاخص‌های مختلف، با توجه به مساحت هر یک، بین 1 تا 5 به صورت کمی امتیازبندی شده و سپس فراوانی و درصد آن محاسبه گردیده است. بالاترین امتیاز نشان‌دهنده این است که آن خانه بیشترین معیار بیوفیلیک را در خود دارد.

·       مرحله مقایسه الگوی تطبیق تحقیق

در جدول شماره 9 شاخص‌های مختلف برای هر یک از خانه‌ها، در صورت وجود یا عدم وجود مولفه به صورت کیفی و با توجه به جدول شماره 8 نمایش داده شده است و در انتها خانه‌ای که بیشترین معیار را دارا باشد، بالاترین امتیاز را می‌گیرد.

جدول شماره 6) معرفی خانه­های بومی مشهد در دوره قاجار ردیف مشخصات خانه داروغه خانه توکلی خانه امیری خانه غفوری 1 پلان   (منبع: اسناد میراث فرهنگی)   (منبع: اسناد میراث فرهنگی)   (منبع: اسناد میراث فرهنگی)   (منبع: اسناد میراث فرهنگی) 2 برش   (منبع: اسناد میراث فرهنگی)   (منبع: اسناد میراث فرهنگی)   (منبع: اسناد میراث فرهنگی)   (منبع: اسناد میراث فرهنگی) 3 ورودی جنوب شمال جنوب شمال 4 کالبد سه طرف ساخت، در سه ضلع شمالی و جنوبی و شرقی حیاط ساختمانی در دو طبقه طراحی شده است. برای ایجاد فضایی خنک در بخش تابستان نشین از بادگیر، حوض اب به سبک و سیاق معماری سنتی ایرانی استفاده شده است. همکف سمت راست دسترسی مطبخ بوده و سه در وسط بازشوهای زمستان‌نشین و سمت چپ دسترسی دالان ارتباطی است. پس از ورود به حیاط راه پله‌ها دسترسی از حیاط به اتاق‌های نشیمن در دو سمت اتاق سه دری می‌باشند. اين بنا در دو جهت شمالي و جنوبي ساخته شده كه درواقع ساخت خانه­ها در ان موقع بسته به تركيب زمين بوده است. درونگرا- خط آسمان شکسته(سنتوری-نیم دایره). بخش اعیانی در دوطبقه در شمال و جنوب باقی است. فضاهای پنج دری، حوضخانه در بخش جنوبی بوده و آشپزخانه و اتاق سه دری و تعدادی فضا در بخش­های دیگر قرار دارد. حوض و باغچه در فضای باز حیاط است. 5 طبقات دو طبقه دو طبقه دو طبقه دو طبقه 6 ایوان جبهه شرقی و غربی شمال ندارد جنوب 7 هشتی - - دارد - 8 جهت‌گیری بنا شمالی غربی-جنوب شرقی شمالی غربی-جنوب شرقی شرقی-غربی شمالی غربی-جنوب شرقی 9 مصالح خشت خام، ملات گچ، گل، سنگ، آجر و چوب سنگ، کاشی، گچ، خشت، آجر و چوب گچ، خشت، کاشی‌، سنگ، آجر و چوب کاشی‌، سنگ، آجر و چوب 10 بازشو عمودی عمودی عمودی عمودی 11 ‌پله در جبهه­های متفاوت، راه‌پله‌های متعدد در جبهه­های متفاوت، راه‌پله‌های متعدد در جبهه­های متفاوت، راه‌پله‌های متعدد در جبهه­های متفاوت، راه‌پله‌های متعدد 12 تزیینات   (منبع: اسناد میراث فرهنگی) نقوش الهام گرفته از طبیعت، نقش آجری، کاشی‌کاری و گچ‌بری   (منبع: اسناد میراث فرهنگی) الهام گرفته از طبیعت، آیینه‌کاری، آجرکاری ، کاشی‌کاری و گچ‌بری   (منبع: اسناد میراث فرهنگی) طرح و نقش آجری، کاشی‌کاری و گچ بری   (منبع: اسناد میراث فرهنگی) استفاده از فرم‌های نرم، نقش آجری، کاشی‌کاری و گچ بری

 

جدول شماره 7) تحلیل کیفی نمونه­های موردی تحقیق مبتنی بر شاخص­های تدوین شده در مدل عملیاتی تحقیق (مرحله تفسیر راهبردی) خانه مولفه خلنه داروغه خانه توکلی حانه امیری حانه غفوری اقلیمی گیاهان مساحت درختان، بوته‌ها و گلدان‌های گل 40 m2 گیاهان مساحت درختان، بوته‌ها و گلدان‌های گل 24 m2 گیاهان مساحت درختان، بوته‌ها و گلدان‌های گل 30 m2 گیاهان مساحت درختان، بوته‌ها و گلدان‌های گل 36 m2 آب مساحت حوض و آبنما 16.5 m2 آب مساحت حوض و آبنما 17 m2 آب مساحت حوض و آبنما 10 m2 آب مساحت حوض، حوضخانه و اب‌انبار 3 m2 جریان هوا مساحت بازشو 111 m2 جریان هوا مساحت بازشو 27 m2 جریان هوا مساحت بازشو 76 m2 جریان هوا مساحت بازشو 79 m2 چیدمان فضایی تابستان‌نشین و زمستان‌نشین، کبوترخانه چیدمان فضایی زمستان‌نشین چیدمان فضایی - چیدمان فضایی حوضخانه و سردخانه و زمستان‌نشین اجتماعی فضاهای باز و بسته مساحت حیاط 480 m2  بنا 728 m2 فضاهای باز و بسته مساحت حیاط 142 m2 بنا 250 m2 فضاهای باز و بسته مساحت حیاط 210 m2 بنا 305 m2 فضاهای باز و بسته مساحت حیاط 135 m2 بنا 480 m2 فضاهای جمعی حیاط مرکزی و ایوان فضاهای جمعی حیاط، ایوان، بالکن و تالارهای مهمانی فضاهای جمعی حیاط و تالارهای بزرگ فضاهای جمعی حیاط حضور عناصر طبیعی استفاده از خشت خام، ملات گچ، گل، سنگ، آجر و چوب حضور عناصر طبیعی استفاده از سنگ، کاشی‌کاری، گچ، خشت، آجر و چوب حضور عناصر طبیعی استفاده از کاشی‌کاری، سنگ، آجر و چوب حضور عناصر طبیعی استفاده از کاشی‌کاری، سنگ، آجر و چوب کالبدی فرم‌های برگرفته ازطبیعت انواع نقوش الهام گرفته از طبیعت (سر شیر، انسان و فرشته بالدار و نقوش گیاهی) فرم‌های برگرفته از طبیعت انواع مجسمه و نقوش، طراحی نما با الهام از الگوهای طبیعی فرم‌های برگرفته از طبیعت انواع الگوهای طبیعی در تزئینات فرم‌های برگرفته از طبیعت انواع نقش‌های طبیعی، سقف‌ها و دیوارها با فرم‌های نرم وجود مناظر حسی انواع بوی گل، صدای آب و پرندگان، ماهی در حوض، چشم‌انداز زیبا وجود مناظر حسی انواع بوی گل، صدای آب، ارسی، دید مستقیم از داخل به حیاط وجود مناظر حسی انواع بوی گل، صدای آب، دید مستقیم از داخل به حیاط وجود مناظر حسی انواع بوی گل، صدای آب، چشم‌انداز از طریق پنجره‌های بزرگ،آینه‌کاری فضاهای طبقات زیرین ندارد فضاهای طبقات زیرین زیرزمین فضاهای طبقات زیرین ندارد فضاهای طبقات زیرین زیرزمین جدول شماره 8) امتیازبندی و درصد فراوانی شاخص­های مستخرج از مدل عملیاتی تحقیق در نمونه­های موردی(مرحله هم­جواری‌‌‌ راهبردی). رویکرد مولفه شاخص­ها امتیازبندی مولفه­های موردی فراوانی درصد داروغه توکلی امیری غفوری اقلیمی     ویژگی­های محیطی گیاهان 2 5 4 4 15 75% تنوع زیستی آب 2 5 3 1 11 55% چشم انداز جریان هوا 3 2 5 4 14 70% روابط مکان محور چیدمان فضایی 5 2 0 5 12 60% اجتماعی جاذبه فضاهای باز و بسته 4 3 5 1 13 65% احساس سرزندگی فضای جمعی 4 5 3 1 13 65% روابط تکامل یافته انسان و طبیعت حضور عناصر طبیعی 5 5 4 4 18 90% کالبدی الگوها و فرایندهای طبیعی فرم­های برگرفته از موجودات زنده طبیعی 5 4 1 2 12 60% تغییرپذیری حواس وجود مناظر حسی 5 4 2 3 14 70% پناهگاه فضاهای مسقف کوتاه در طبقات زیرین 0 5 0 5 10 50% امتیاز نمونه­های موردی 35 40 27 30 132 -

 

جدول شماره 9) مقایسه تطبیقی شاخص­های معماری بومی معماری بیوفیلیک در خانه­های دوره قاجار مشهد (مرحله مقایسه راهبردی)  ردیف شاخص­ها خانه داروغه خانه توکلی خانه امیری خانه غفوری 1 گیاهان P  P  P  P  2 آب P  P  P  P  3 جریان هوا P  P  P  P  4 چیدمان فضایی P  P    P  5 فضاهای باز و بسته P  P  P  P  6 فضای جمعی P  P  P  P  7 حضور عناصر طبیعی P  P  P  P  8 فرم­های برگرفته از موجودات زنده طبیعی P  P  P  P  9 وجود مناظر حسی P  P  P  P  10 فضاهای مسقف کوتاه در طبقات زیرین   P    P    امتیاز 9 10 8 10 جمع بندی و نتیجه گیری

شکل شماره5) نمودار شاخصه­های بومی بیوفیلیک نمونه­های موردی

در این پژوهش، با بررسی مفاهیم معماری بیوفیلیک و اهمیت آن، از یک‌سو عناصر به‌کار رفته در طراحی بیوفیلیک، و از سوی دیگر، ویژگی‌های معماری خانه‌های بومی تحلیل شده‌اند تا نمودهای معماری بیوفیلیک در خانه‌های سنتی مشهد شناسایی و تبیین شوند. ( شکل شماره 5 ) معماری بیوفیلیک، رویکردی طراحی‌محور است که هدف آن ایجاد پیوندی میان انسان و طبیعت از جنبه‌های گوناگون جسمانی و روانی است؛ این مهم از طریق طراحی فضاهایی که با عناصر طبیعی هم‌پیوند هستند، تحقق می‌یابد. از طرفی خانه­های بومی طراحی شده نیز به جهت آسایش اقلیمی برای کاربران، بر اساس تطابق بنا با طبیعت است. بنابراین این تحقیق به دنبال مطالعه تطبیقی الگوهای طراحی خانه­های سنتی مشهد در دوره قاجار مبتنی بر معماری بیوفیلیک است. این پژوهش با استفاده از روش الگوبردی در چهار گام نشان داد که توجه به اصول و مولفه‌های معماری بیوفیلیک در حین طراحی و اجرای خانه‌های بومی در شهر مشهد در ابعاد: ویژگی‌های محیطی، شکل‌ها و فرم‌های طبیعی، الگوها و فرآیندهای طبیعی، نور و فضا، روابط مبتنی بر مکان و تکامل روابط انسان-طبیعت در ارتقای کیفیت مسکن تاثیر عمده‌ای دارد. مولفه‌های معماری بیوفیلیک در طراحی خانه­های بومی مشهد حضوری پررنگ دارند. مولفه‌های استخراج شده به ترتیب بیشترین استفاده در معماری خانه‌ها شامل: روابط تکامل یافته انسان و طبیعت، ویژگی‌های محیطی، چشم‌انداز، تغییر‌پذیری حواس، احساس سرزندگی، جاذبه، الگوها و فرایندهای طبیعی، روابط مکان محور، تنوع زیستی، پناهگاه می­شوند. این عوامل به صورت مستقیم و غیرمستقیم به تحریک حواس می‌پردازد و به نیازهای فطری انسان پاسخ می‌دهد. در این پژوهش ارزش‌گذاری هر یک از مولفه‌ها یکسان در نظر گرفته شده. در خانه‌ داروغه مشخصه‌های معماری بیوفیلیک به طور مستقیم بیشتر از سایر خانه‌ها دیده می‌شود مانند ماهی در حوض، اما با دخالت دادن مساحت در امتیازدهی، نتایج تغییر کرد. پس از مقایسه این مولفه‌ها در خانه‌های داروغه، توکلی، امیری و غفوری مشخص شد در خانه توکلی ریزمولفه‌‌های قید شده به صورت کامل‌تری نسبت به سه خانه دیگر حضور دارند. به طور کلی مولفه‌ها در چهار خانه وجود دارند ولی میزان استفاده از آن‌ها متفاوت است. به طور مثال خانه امیری کمترین میزان استفاده از مولفه‌ها را داراست اما در مولفه چشم‌انداز و وجود فضاهای باز و بسته بیشترین امتیاز را گرفته است.

پی نوشت:

1.       Stress

2.       Parameter

3.       Sterategy

4.       Phisiology 

5.       Bio

6.       Philia

7.       Eric Forum

8.       Biology

9.       Rithmyc

10.       Analog

11.       Biomorphic

12.       Ecosystems

13.       Biomimicry 

14.       Ecologyc

15.       Rhythm

فهرست منابع:

ابراهیم‌پور، مریم. (1399). برنامه‌ریزی بیوفیلیک رویکردی جدید در راستای دستیابی به زیست‌پذیری در شهرهای جدید ایران (نمونه موردی: شهر جدید هشتگرد). جغرافیایی آمایش محیط، شماره 50. 39-59.

اسمعیلی، نیاز؛ گلابچی، محمود و قبادیان، وحید. (1399). ارزیابی جذب مشتری با تمرکز بر ویژگی‌های طراحی بیوفیلیک، مورد مطالعاتی: سرای مشیر، شیراز. معماری و شهرسازی آرمان شهر. شماره 30.

اسناد میراث فرهنگی.

بیطرف، احسان؛ ذبیحی، حسین و حبیب، فرح. (1396). نگرش بیوفیلیک رویکردی در ارتقا سطح کیفی محیط زندگی ساکنان مجتمع‌های مسکونی. نشریه مدیریت شهری، شماره 49، 349-331.

بیگی‌نژاد، محمدعلی و عامری صفات، علی‌اکبر. (1395). بررسی ویژگی‌های معماری بیوفیلیک در بناهای بومی ایرانی (نمونه موردی: اقلیم گرم و خشک). کنفرانس بین‌المللی نوآوری در علوم و تکنولوژی.

پوراحمد، احمد و کچوئ، نیکناز. (1399). جایگاه طبیعت در پایداری شهر، مبتنی بر رویکرد برنامه‌ریزی و طراحی شهرهای بیوفیلیک، با نگاهی به شهر طرقبه. معماری سبز. شماره 1 (پیاپی 19) جلد اول، 18.

تندروصالح، ندا؛ حجتی، وحیده و موحد، خسرو. (۱۴۰۳). مقایسه تطبیقی مولفه‌های تاثیرگذار معماری بیوفیلیک در طراحی مجتمع‌های مسکونی معاصر و مسکن سنتی(نمونه مطالعاتی: شهر شیراز). فضای زیست، شماره 7، 119-143.

ذکرگو، امیرحسین. (1381). تاملاتی بنیادین در مطالعات تطبیقی، فصلنامه هنر، شماره 54، 168-169.

راپاپورت، آموس (۱۳۹۲). انسان‌شناسی مسکن (ترجمه خسرو افضلیان). مشهد: کتابکده کسری.

رکنی, نوشین و احمدی, وحید. (1396). واکاوی نظام فضایی پنهان معماری بومی مسکونی مشهد بر اساس تئوری نحو فضا. پژوهشنامه 

سروش نیا، رضا؛ مفیدی شمیرانی، سیدمجید و اعتصام، ایرج. (1399). بررسی اصول و معیارهای مسکن پلکس. مطالعات هنر اسلامی، شماره 38، 196-210.

شاهچراغی، آزاده و بندرآباد، علیرضا. (1399). محاط در محیط. تهران: سازمان جهاد دانشگاهی.

فرح بخش، مرتضی؛ حناچی، پیروز و غنایی، معصومه. (1396). گونه‌شناسی خانه‌های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد, از اوایل قاجار تا اواخر پهلوی اول. مطالعات معماری ایران, دوره 6، شماره 12, 97-116. 

قربانی پارام، محمدرضا؛ باور، سیروس و محمودی نژاد، هادی. (1399). مطالعه تطبیقی تاثیر معماری بیوفلیک در طراحی خانه‌های سنتی و مدرن (مطالعه موردی: شهر ‏گرگان). فصلنامه جغرافیا (برنامه‌ریزی منطقه ای)، شماره 4، 555-535.

کاوه بوکانی، پرنگ، و قاسمی، کوروش. (1394). معماری بومی, ارزش‌ها و کاربردهای آن. اولین کنفرانس سالانه پژوهش‌های معماری، شهرسازی و مدیریت شهری.

مجتبوی، سیده مریم و تفکری، فهیمه. (۱۴۰۲). واکاوی راهکارهای ارتقای سلامت و رفاه در طراحی مسکن از طریق تجربۀ مستقیم عناصر معماری بیوفیلیک. رهپویه معماری و شهرسازی. شماره 5، 35-52.

میرزامحمدی، احمد و دوزدوزانی، یاسمن. (1400). اثر معماری بیوفیلیک در ارتقا کیفیت محیطی مجتمع‌های مسکونی (مطالعه موردی: مجتمع مسکونی آسمان تبریز). فصلنامه پایداری، توسعه و محیط زیست، دوره 2، شماره 7، 85-102.

یوسف زاده، علی؛ وفامهر، محسن و مهدی‌نیا، محمد هادی. (1399). مولفه‌های طراحی بیوفیلیک بر حصول زیست‌پذیری با تاکید بر معماری اسلامی.  مطالعات هنر اسلامی. دوره 17، شماره 40.

Browning, W. D., Ryan, C. O., & Clancy, J. O. (14). Patterns of biophilic design. New York: Terrapin Bright Green, LLC, 3-4.

Gautam, A. (2017). Biophilic Design in Architecture. International Journal of Engineering Research and Technology, 6(3), 120-124.

Grazuleviciute-Vileniske, I., Daugelaite, A., & Viliunas, G. (2022). Classification of Biophilic Buildings as Sustainable Environments. Buildings, 12(10), 1542.

Kellert, Stephen R., 2005, Building for Life. Island Press, Washington.

Kellert SR, Calabrese EF. Nature by Design: The Practice of Biophilic Design, Burlington. Yale University Press; 2015.

Kellert, S. R., Heerwagen, J., & Mador, M. (2011). Biophilic design: the theory, science and practice of bringing buildings to life. John Wiley & Sons.

Li, M., Chau, H. W., & Aye, L. (2020). Biophilic design features in vernacular architecture and settlements of the Naxi. Journal of Architecture and Urbanism, 44(2), 188-203.

Oxford University Press. (2010. In Oxford English Dictionary. Retrieved from https://www.oed.com/view/Entry/176600

Ragin, C., & Zaret, D. (1983). Theory and Method in Comparative Research Two Strategies. Social Forces, Volume 61, Issue 3, 731–754

Ramzy, N. S. (2015). Biophilic qualities of historical architecture: In quest of the timeless terminologies of ‘life’in architectural expression. Sustainable Cities and Society, 15, 42-56.

Rapoport, A. (2013). Anthropology of Housing (Translated from French to Persian Khosro Afzalian). Mashhad: Kasri Library.

Ryan, C. O., Browning, W. D., Clancy, J. O., Andrews, S. L., & Kallianpurkar, N. B. (2014). Biophilic design patterns: emerging nature-based parameters for health and well-being in the built

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

     environment. ArchNet-IJAR: International. Journal of Architectural Research, 8(2), 62.

Soderlund, J., & Newman, P. (2015). Biophilic architecture: a review of the rationale and outcomes. AIMS environmental science, 2(4), 950-969.

Tekin, B. H., Corcoran, R., & Gutiérrez, R. U. (2022). A Systematic Review and Conceptual Framework of Biophilic Design Parameters in Clinical Environments. HERD: Health Environments Research & Design Journal, 19375867221118675.

Watchman, M., Demers, C. M., & Potvin, A. (2021). Biophilic school architecture in cold climates. Indoor and Built Environment, 30(5), 585-605.

Watchman, M., DeKay, M., Demers, C. M., & Potvin, A. (2022). Design vocabulary and schemas for biophilic experiences in cold climate schools. Architectural Science Review, 65(2), 101-119.

Yaseen, F. R., & Mustafa, F. A. (2022). Visibility of nature-connectedness in school buildings: An analytical study using biophilic parameters, space syntax, and space/nature syntax. Ain Shams Engineering Journal, Volume 14, Issue 5, 101973.

Zhong, W., Schröder, T., & Bekkering, J. (2021). Biophilic design in architecture and its contributions to health, well-being, and sustainability: A critical review. Frontiers of Architectural Research. Volume 11, Issue 1, 114-141.

 

33 فصلنامه دانشکده معماری و شهرسازی واحد تهران مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی استان تهران

 

---