Doohan Semirom river water quality assessment using NSFWQI water quality index
Subject Areas : Environmental pollutions (water, soil and air)reza rezaei 1 , haniyeh nowzari 2
1 - MSc Graduated of Environmental Engineering, Environmental Pollution, Department of Environment, Islamic Azad University of Abadeh Branch, Abadeh, Iran.
2 - Assistant Professor, Department of Environment, Abadeh Branch, Islamic Azad University, Abadeh, Iran. *(Corresponding Author)
Keywords: Monitoring, Rivers, Doohan, NSFWQI, Water quality index ,
Abstract :
Background and Objective: Creation a regular control schedule and monitoring water quality of the rivers is one of the most important strategies to reduce pollution and improve their quality. Given the importance of Doohan Semirom River as one of the main tourist resorts as well as discharge of various pollutants, its water quality assessment seems necessary.
Material and Methodology: Sampling has carried out in August 2016 during a turn and three replications of four stations including the source of the Doohan river, the end of the gardens and farms, before the crown of the Semirom waterfall and after the waterfall and qualitative parameters include DO, pH, TS, BOD, turbidity, temperature, phosphate, nitrate and fecal coliform were measured in the samples and 108 data were collected. The data were weighted using NSFWQI and water quality index was determined for each section of the river.
Findings: The results showed that the NSFWQI index of the first station was 59.03, the second station was 57.15, the third station was 57.67 and the fourth station was 36.72 in this river. Due to this, the status of water quality of the first, second and third stations were in the medium class whereas the status of water quality of the fourth station was in the bad class. Therefore, the highest water quality index was for the source of the Doohan river and the lowest one was for the after the waterfall.
Discussion and Conclusion: According to the result of this study, the river water from the source to the before the crown of the waterfall had average quality however it is degraded to bad quality after the waterfall. So, the river water was not at high-level from the original which this phenomenon is because of the presence of residences and the livestock of tribe near the fountain of water suppliers. The water quality decreased at the end of the orchards and farms because of using fertilizers and toxins and the runoff of them however the water quality index of this part was in the medium class. After the waterfall, sewage spill of a large amount of human activities and tourism have been the causes of water pollution increasing and water quality decreasing to the bad quality.
1. Srebotnjak T., Carr G., Sherbinin A., Rickwood C., 2012, A global Water Quality Index and hot-deck imputation of missing data, Ecological Indicators Journal, 17:108-19.
2. Bordalo A., Nilsumranchit W., Chalermwat K., 2001, Water quality and uses of the Bangpakong River (Eastern Thailand), Water Research journal,15: 3635-42.
3. Wmng A., Jcperea B.D., Tran H., 2006, Improvment of river water quality through a seasonal effluent discharge program (SEDP), Water, Air, and Soil Pollution journal, 176:113-37.
4. Jahnig S., Qinhua C., 2010, River Water Quality Assessment in Selected Yangtze Tributaries: Background and Method Development, Journal of Earth Science, 6:876-81.
5. Ramesh S., Sukumaran N., Murugesan A.G., Rajan M.P., 2007, An innovative approach of drinking Water Quality Index, A case study from Southern Tamil Nadu, India, Journal of Ecological Indicators,10:857-68.
6. بروجردنیا، ا.، نبوی زاده، ر.، جعفرزاده، ن.، افخمی، م.، 1387، بررسی کیفیت آب رود کارون بوسیله سیستم نرم افزار NSFWQI دانشگاه ویلکس و سیستم نرم افزار NSFWQI طراحی شده برای ایران. مجله بهداشت و محیط زیست. 10:1-16.
7. بصیر، م.، نبوی، م.، 1388، مطالعه کیفیت آب رودخانه کارون از بند قیر تا اهواز با استفاده از WQI و بکارگیری نرم افزار GIS. اولین کنفرانس بین المللی بحران آب. زابل- ایران.
8. مفتاح هلقی، م.1390. پهنه بندی کیفی آب با استفاده از شاخص های متفاوت کیفی (مطالعه موردی: رودخانه اترک). مجله پژوهش های حفاظت آب و خاک، 18(2):211-220.
9. طهماسبی، س.، افخمی، م.، تکدستان، ا.، 1391، مطالعه کیفیت فیزیکی شیمیایی و میکروبی رودخانه گرگر، ایران، با استفاده از شاخص کیفیت اب NSF. مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست. 4: 55-64.
10. 10-Brown R.M., McLelland N.I., Deininger R.A., O'Connor M.F., 1972, A water quality index- crashing the psychological barrier. Indicators of Environmental Quality. 4:19–21.
11. صمدی، م.، ساقی، م.، رحمانی، ا.، تراب زاده، ح.، 1388، پهنه بندی کیفی اب رود خانه دره مراد بیک همدان بر اساس شاخص NSFWQI و بهره گیری از سامانه اطلاعات جغرافیایی. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی همدان. 12: 590- .605.
12. خیراللهی، م.، جاوید، ا.، تکدست، ا.، سخاوتجو، م.، 1391، بررسی کیفیت اب رود کارون بوسیله شاخص کیفیت اب و سیستم GIS. مجله بهداشت، علم و مهندسی محیط زیست. 14: 1-11.
13. قائینی، غ.، ناصحی نیا، ح.، دادبان شهامت، ی.، ۱۳۹۴، پهنه بندی رودخانۀ چشمه گردو در نوشهر بر اساس شاخص NSFWQI، مجله تحقیقات و سلامت در جامعه شناسی، ص46-38.
14. مرادی مجد، غ.، هدایت، ن.، تقوی، ل.،1396، ارزیابی کیفیت آب رودخانه بهمنشیر با استفاده از شاخص کیفی آب NSFWQI. مجله پایداری، توسعه و محیط زیست. 4(3): 15-26.
15. Pradyusa, S., Basanta, K.M., Chitta, R.P., Swoyam, P.R., 2009, Assessment of Water Quality Index in Mahanadi and Atharabanki Rivers and Taldanda Canal in Paradip Area, India. Journal Human Ecology, 26(3):153-161.
16. Bakan, G., Ozkoç, H., Tulek, S, Cuce, H., 2010, Integrated Environmental Quality Assessment of Kızılırmak River and its Coastal Environment, Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences. 10: 453-62.
17. 17-Kumar R., Solanki R., Kumar N., 2011, An assessment of seasonal variation and water quality index of Sabarmati River and Kharicut canal at Ahmedabad Gujarat. Electronic Journal of Environmental, Agriculture and Food Chemistry, 2248-61.
18. Rosli N.A., Zawawi M.H., Bustami R.A., 2012, Salak River Water Quality Identification and Classification According to Physico-Chemical Characteristics, Procedia Engineering Journal, 50: 69-77.
19. Vaheedunnisha, S., Sandeep, K., 2015, Water quality assessment of RoopSagar Pond of Satna using NSF-WQI, International Journal of Innovative Research in Science, Engineering and Technology, 2(5): 1386-1388.
20. Effendi, H., Wardiatno, R.Y., 2015, Water quality state of ciambulawung River, Banten Province, Based on Pollution Index and NSFWQI. Procedia Environmental science, 24: 228-237.
21. قبادپور، ر.، رضائی، ر.، وضیائی، م.، 1393، مشارکت مردم در مدیریت پسماند شهری شهرستان سمیرم، دومین همایش محیط زیست و پدافند زیستی، تهران، سازمان حفاظت محیط زیست، ص۵۱.
22. جباری، ا.، نجمی، ن.، جوادی، م.، زامکابی، م.، ساکی زاده، م.، علی محمدی، س.، 1390، دستورالعمل پایش کیفیت آب های سطحی، دفتر نظام فنی اجرایی، معاونت نظارت راهبردی. 522: 29-52.
23. Standard methods for examination of water and wastewater, 1999, Edited by Baird, R.B., Eaton, A.D., Rice, E.W., American public Health Association, 20th ed. 321-328.
24. اصل هاشمی، ا.، تقی پور، ح.، 1391، اندکس کیفیت اب (WQI). فصلنامه کاربرد شیمی در محیط زیست، دانشگاه آزاد واحد اهر. 1: 1-7.
25. Jose, C., Hernández, J., Fernández, L., Ochoa, J., Trinidad, J., 2012, Immediate water quality assessment in shrimp culture using fuzzy inference systems. Journal of Expert System with Applications. 39:10571–10582.
26. شریف وقفی، ح. م.، حاجی علی، ا.، شیبانی، ف.، 1391، بررسی کیفیت آب رودخانه طالقان. مجله علم زندگی. 9(4): 480-483.
بررسى كيفيت آب رودخانه دوهان سمیرم بر اساس شاخص كيفى آب NSFWQI
چكيده
زمينه و هدف: ايجاد يك برنامه كنترلى منظم و پايش كيفيت آب رودخانه ها از مهمترين راهكارها به منظور كاهش آلودگى و ارتقاى وضعيت كيفى آنها مي باشد. با توجه به اهميت رودخانه دوهان سمیرم در گردشگری و همچنين تخليه آلاينده هاى مختلف به آن، ارزیابی كيفى آب اين رودخانه امرى ضرورى است.
روش بررسی: نمونه بردارى در مردادماه ۱۳۹۵ طی یک نوبت و سه تکرار از 4 ايستگاه شامل سرچشمه رودخانه دوهان، انتهای باغات و مزارع، قبل از تاج آبشار و انتهای آبشار صورت گرفته است و پارامترهاى كيفى شامل: DO، pH، كل جامدات، BOD، كدورت، دما، فسفات، نيترات و كليفرم مدفوعى اندازه گیری شدند و ۱۰۸ داده جمع آوری گردید. داده هاى حاصله با استفاده از شاخص كيفى آب NSFWQI وزن دهی شدند و شاخص کیفیت آب هر بخش از رودخانه تعیین گردید.
يافته ها: يافته ها نشان دادند در این رودخانه میزان شاخص NSFWQI در ایستگاه اول 03/59، در ایستگاه دوم 15/57، در ایستگاه سوم 67/۵7 و در ایستگاه چهارم 72/۳6 بوده است. با توجه به این موضوع، وضعیت کیفیت آب در ایستگاه یک و دو و سه در رده متوسط (51-70) و در ایستگاه چهار در ردۀ بد (26-50) قرار داشت. بنابراین بيشترين ميزان شاخص كيفيت آب مربوط به سرچشمه رودخانه دوهان و كمترين مقدار آن مربوط به پايين دست آبشار سمیرم بوده است.
بحث و نتيجه گيري: با توجه به نتايج حاصل از اين مطالعه، آب رودخانه از سرچشمه تا قبل از آبشار کیفیت متوسط داشته اما پس از آبشار به کیفیت بد تنزل یافته است. بنابراین آب از همان ابتدای سرچشمه در سطح کیفی عالی قرار نداشته که دلایل این پدیده وجود منازل مسکونی و دام های عشایر در نزدیک چشمه های تامین کننده آب است. در انتهای باغات و مزارع از كيفيت آب رودخانه كاسته شده که دليل آن مربوط به استفاده از کود و سموم و زهاب مزارع و باغات بوده ولی شاخص كيفيت آب اين محدوده هم در وضعيت متوسط قرار دارد. بعد از آبشار، تخلیه فاضلاب حاصل از حجم بالایی از فعالیت های انسانی و گردشگری، دلیل افزایش آلودگى و کاسته شدن كيفيت آب به سطح بد بوده است.
واژه های کلیدی: پایش، رودخانه ها، دوهان، NSFWQI، شاخص کیفیت آب
Doohan Semirom river water quality assessment using NSFWQI
water quality index
Abstract
Background and Objective: Designing a regular control schedule and monitoring water quality of the rivers is one of the most important plans to reduce pollution and improve the rivers’ quality. Considering the importance of Doohan Semirom River as one of the main tourist resorts and also being feed of various pollutants, its water quality assessment seems necessary.
Methods: Sampling has been carried out from the source of the Doohan river, the end of the gardens and farms, before the crown of the Semirom waterfall and after the waterfall during a time interval through three replications of four stations in August 2016, and then qualitative parameters including DO, pH, TS, BOD, turbidity, temperature, phosphate, nitrate and fecal coliform were measured in the samples. As the result, 108 data were collected. The data were weighted using NSFWQI, and water quality index was determined for each section of the river.
Results: The results showed that the NSFWQI index of the first station was 59.03; and those of the second, third, and fourth stations were 57.15, 57.67 and 36.72, respectively in this river. Due to this, the status of water quality of the first, second and third stations were in the medium class (51-70) whereas the status of water quality of the fourth station was in the bad class (26-50). Therefore, the highest water quality index was for the source of the Doohan river, and the lowest one was for the after the waterfall.
Conclusion: According to the results of this study, the river water from the source to the crown of the waterfall was of an average quality; however, it is degraded to bad quality after the waterfall. So, the river water was not at high-level from the origin. This phenomenon is because of the presence of residences and the livestock of tribe near the fountain of water suppliers. The water quality decreased at the end of the orchards and farms because of using fertilizers and toxins and the runoff of them, yet the water quality index of this part was in the medium class. After the waterfall, sewage spill of a large amount of human activities and tourism have been the causes of an increase in water pollution and a decrease in water quality to the bad class.
Keywords: Monitoring, Rivers, Doohan, NSFWQI, Water quality index
زمینه و هدف
آب براى زندگى و همه فعاليتهاى انسان حياتى است و دسترسى به آب سالم و با كيفيت مناسب از بارزترين شرايط دستيابى به توسعه پايدار مي باشد (1). در ميان منابع آب، رودخانه ها از مهمترين منابع تامين آب مي باشند كه جهت مصارف شرب، كشاورزى، آبيارى، صنعت و... مورد استفاده قرار مي گيرند (2). رشد جمعيت و افزايش فعاليتهاى انسانى درحوضه آبريز رودخانه ها، تخليه فاضلابهاى خانگى و صنعتى، فعاليتهاى كشاورزى، رواناب ها و شيرابه محل هاى دفع زباله باعث كاهش كيفيت آب اين منابع شده است (3). از اين رو پايش كيفيت آب اين منابع با توجه به خشكسالى هاى اخير و توسعه شهرى و روستايى، درحفظ آنها و همچنين در برنامه ريزى و مديريت منابع آب بسيار حائز اهميت است (4). يكى از ساده ترين روشها جهت تعيين شرايط كيفى آب استفاده از شاخصهاى كيفى آب است كه مي توانند بعنوان يك ابزار تصميم گيرى براى مديران و متخصصان مربوطه بكار گرفته شوند (5) که مي توان به شاخص های HORTON، PRATI، OWQI، O’CONNOR، LEE، CWQI،QUAL2E و NSFWQI اشاره كرد. هرکدام از این روشها محدودیت های مهمی دارند که در روند استفاده از آنها نمایان شده و باعث عدم نتیجه دهی دقیق در بررسی کیفی آب های سطحی می شوند. از بین هشت شاخص ذکر شده، شاخص NSFWQI یک روش جامع و کامل می باشد که نسبت به شاخص های دیگر ارجحیت دارد زیرا نتايج مطالعات پژوهشي و كاربردي اخير حاكي از كارايي اين شاخص با هدف تعيين وضعيت و بررسي روند تغييرات كيفي جريان رودخانه بوده است (6، 7، 8 و 9). در سال 1970 با حمايت سازمان ملي بهداشت آمريكا، Brown و همكارانش اين شاخص كيفي را در اين زمينه ارائه نمودند. آن ها در ابتدا حدود 35 پارامتر آلودگي را مطرح كرده و سپس بر اساس نظر افراد متخصص حدود 9 پارامتر اصلي را براي ايجاد شاخص انتخاب كردند (10). استفاده از شاخص NSFWQI بسیار متداول بوده و میتوان از آن برای بررسی کیفیت آب رودخانه ها استفاده نمود و با ساده سازی و کاهش اطلاعات خام و اولیه علاوه بر بیان کیفیت آب، مناطقی را که از نظر آلودگی بیشتر مورد تهدید می باشند مشخص و منابع آب آنها را مدیریت نمود (8). شاخص كيفيت آب سازمان ملى بهداشت آمريكا (National Sanitation Foundation Water Quality Index: NSFWQI) در بسيارى از نقاط جهان برای طبقه بندي كيفيت آب هاي سطحی مورد استفاده قرار مي گيرد كه در محاسبه آن 9 پارامتر فيزيكى، شيميايى و بيولوژيكى اندازه گيرى مي شود كه شامل DO، pH، كل جامدات، BOD، كدورت، دما، فسفات، نيترات و كليفرم مدفوعى مي باشند. DO یا اکسیژن محلول یکی از بااهمیت ترین گازهای موجود در آب می باشد و غالباً از طریق هوا و گیاهان موجود در آب وارد آب می شود؛ pH میزان قلیایی یا اسیدی بودن آب را نشان می دهد؛ کل جامدات معرف مجموع جامدات حل شده و جامدات معلق می باشد؛ BOD یا تقاضای اکسیژن خواهی بیولوژیکی نرخ مصرف اکسیژن در داخل آب توسط میکروارگانیزم ها هنگام استفاده از مواد آلی موجود در محلول را نشان می دهد؛ کدورت پدیده ای است که میزان شفافیت آب را مشخص می کند؛ دما یکی از ویژگی‌های فیزیکی آب است که میزان گرمی و سردی آن را نشان می‌دهد؛ فسفات از طریق فاضلابهای خانگی و پسابهای کشاورزی حاوی کودهای فسفاته وارد آب ها می شود؛ نیترات از اکسید شدن ترکیبات نیتروژن داری که از طریق فاضلاب های صنعتی و کشاورزی به آبها وارد می شوند تولید می شود؛ کلیفرم ها به گروهی از باکتری های خانواده انتروباکتریاسه گفته می شود که دارای توانایی خاصی در تخمیر قند لاکتوز باشند. کلیفرم ها باکتری هایی هستند که همیشه در مجرای گوارشی حیوانات و انسان حضور دارند و در زباله ها نیز یافت می شوند.
صمدى و همكاران (1388) در مطالعه ای كه بر روى آب رودخانه دره مراد بيك همدان انجام دادند اعلام کردند كه شاخص كيفى NSFWQI شاخص مناسبى جهت پهنه بندى رودخانه مذكور مي باشد (11). در مطالعه اى خير اللهى و همكاران (1390) آب درياچه سد كرخه را با استفاده از شاخص كيفى آب NSFWQI مورد مطالعه قرار دادند كه براساس نتايج حاصله از اين مطالعه مقدار اين شاخص در بدترين وضعيت مربوط به ايستگاه اول [سيمره] در فصل تابستان معادل ۵۴/40 محاسبه گرديد كه بيانگر بروز وضعيت كيفى بد مي باشد (12). قائینی و همکاران (1391) در بررسی کیفی رودخانه چشمه گردو در نوشهر مازندران نشان دادند که این رودخانه آلودگی شیمیایی خصوصا آلودگی میکروبی داشته و شاخص کلی آن نشانگر وضعیت بد کیفی می باشد که (13). مرادی مجد و همکاران (1396) آب رودخانه بهمنشیر در استان خوزستان را با استفاده از شاخص كيفى آب NSFWQI مورد مطالعه قرار دادند. نتایج نشان داد کیفیت آب این رودخانه در تمام مقاطع آن در رده بد قرار دارد و آب آن فقط برای کشاورزی مناسب است. همچنین آب بالادست آن آلودگی کمتری نسبت به پایین دست دارد (14). Pradyusaو همکاران (2009) در ارزیابی کیفیت آب بر اساس شاخص NSFWQI در رودخانه آتارابانکی، ماهاتادی و کاتال تالاانا در مناطق پارادیپ هند، آلودگی آب رودخانه آتارابانکی را ناشی از فعالیت های انسانی و صنعتی معرفی نموده است (15). Bakan و همكاران (20۱۰) نيز در مطالعه ى خود بر روى رودخانه Kizilirmak در کشور ترکیه
به این نتیجه دست یافتند که بالا بودن بار آلی و نیترات رودخانه مربوط به تخلیه فاضلابهای خانگی روستاهای واقع در حوضه آبریز بوده است (16). Kumar و همكاران (2011) در مطالعه اى به منظور بررسى كيفيت آب رودخانه Sabaramati در کشور هند به اين نتيجه دست يافتند كه شاخص NSFWQI ميتواند بعنوان يك ابزار مديريتى عالى و كاربردى جهت مطالعه كيفيت آب رودخانه ها مورد استفاده قرار گيرد (17). Rosli و همكاران (۲۰۱۲) كيفيت آب رودخانه سالك واقع در مالزى را با استفاده از شاخص WQI مورد بررسى قرار دادند. نتايج نشان دهنده مقدار پائينى از DO و مقادير بالايى از BOD و سرب بود كه آب رودخانه مذكور بر طبق شاخص WQI در دسته آبهاى آلوده طبقه بندى مي شود (18). Vaheedunnisha و Sandeep (۲۰۱۵) کیفیت آب تالاب RoopSagar هند را با استفاده از شاخص NSFWQI به صورت ماهیانه طی یک سال بررسی نمودند. طبق نتایج حاصل از این مطالعه کیفیت آب تالاب در کل دوره مطالعه در محدوده کیفی متوسط قرار می گیرد. بیشترین میزان شاخص NSFWQI (۷۵/۶۶) در ماه نوامبر و کمترین میزان این شاخص (۲۵/۵۵) در ماه ژوییه مشاهده گردید(19). Effendi و Wardiatno (۲۰۱۵) وضعیت کیفی آب رودخانه Ciambulawung واقع در استان بنتن اندونزی را با استفاده از شاخصNSFWQI بررسی نمودند. نمونه برداری از سه ایستگاه و در سه نوبت مطابق با فصل بارانی صورت گرفت. طبق نتایج حاصل از این مطالعه میزان شاخص NSFWQI در محدوده ۸۸-۷۸ و کیفیت آب این رودخانه در محدوده خوب قرار دارد(20).
منطقه مطالعاتى در اين پژوهش رودخانه دوهان سمیرم مي باشد. اين رودخانه بعنوان اصلى ترين منبع تامين كننده آب آبشار سمیرم به شمار مي رود. طول شاخه اصلي اين رودخانه تا محل انتهای آبشار ۵/6 كيلومتر مي باشد . اهالي اغلب روستاها و يا مراكز پرورش حيوانات، زباله و فضولات حيواني خود را مستقيم به حوضه آبريز رودخانه مي ريزند كه ميزان بار آلي رودخانه را بالا مي برد. فعاليتهاى كشاورزى و باغداری از ديگر منابع آلودگى به شمار مي روند لذا پايش و كنترل آلاينده هاى ورودى به اين رودخانه جهت حفظ كيفيت مناسب آن و نيز تصميم گيرى در خصوص نحوه استفاده از آب آن امرى لازم و ضرورى به نظر مي رسد.
روش بررسی
شهرستان سمیرم با مساحت ۵۲۲۴ کیلومتر مربع در جنوب غربی استان اصفهان با مختصات جغرافیایی ۵۱ درجه و ۱۷ دقیقه تا ۵2 درجه و ۳ دقیقه طول شرقی و ۳۰ درجه و ۴۲ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۵۱ دقیقه عرض شمالی و با ارتفاع متوسط ۲۴۰۰ متر از دریا واقع شده است. رودخانه دوهان در ضلع شرقی شهر سمیرم با ۱۲۳۹۶متر طول از ارتفاعات جوزار رشته كوه زاگرس سرچشمه گرفته است. این رودخانه در مسیر خود با آبیاری مزارع و باغات کشاورزی پس از طی مسافت ۴۹۰۰ متری به آبشار سمیرم رسیده و با اختلاف ارتفاع مصب رودخانه، جلوگاه طبیعی آبشار را تشکیل داده و با عبور از پارک تفریحی و گردشگری آبشار سمیرم به سمت رودخانه تنگ و خشک حرکت نموده و در محل تنگ آهن به رودخانه تنگ و خشک ملحق شده و در نهایت به سمت رودخانه ماربر و سپس رودخانه خرسان در استان کهکیلویه و بویراحمد جاری می شود (21). از آنجایي که دشت محل عبور رودخانه دوهان محل فعالیت های کشاورزی و دامداری می باشد، به علت استفاده متناوب از کود و سموم کشاورزی و تخلیه زه آبهای کشاورزی و دامداری و همچنین وجود منطقه گردشگری آبشار در مسیر رودخانه و تخلیه فاضلاب های انسانی به رودخانه، بطور مستقيم و يا غيرمستقيم آب رودخانه را در معرض انواع آلودگيها قرار می دهند.
ابتدا بر اساس دستورالعمل ملى برنامه پايش آبهاى جارى سطحى و رودخانه ها برای بررسى موقعيت كلي رودخانه از نقشه ۵۰۰۰۰/۱ استفاده شد (22) و با توجه به مسير رودخانه، سرچشمه آن و مكان ورود آلاينده ها و براساس دستورالعمل مذكور ايستگاه هاى نمونه برداري مشخص شدند و با استفاده از GPS مختصات جغرافیایی نقاط نمونه برداری ثبت گردید و تعداد 4 ايستگاه براى سنجش پارامترهاى كيفى بر روى رودخانه انتخاب شد. ایستگاه اول سرچشمه رودخانه، ایستگاه دوم انتهای باغات و مزارع (فاصله از ایستگاه قبل۱۷۶۱متر)، ایستگاه سوم قبل از آبشار (فاصله از ایستگاه قبل ۳۲۱۶ متر)، ایستگاه چهارم انتهای آبشار سمیرم (فاصله از ایستگاه قبلی ۱۵۶۳ متر) (شکل ۱ و جدول 1).
نمونه بردارى در طى یک دوره و سه تکرار در مردادماه از سال ۱۳95 به انجام رسيد. روش مورد استفاده جهت نمونه بردارى دستی بوده كه طى آن نمونه ها (در نیمه مرداد ماه و قبل از ظهر) از عرض ميانى رودخانه گرفته شدند. در این روش همواره نمونه ها از محلي كه آب درحال جريان است برداشته شده و از نمونه برداري از كناره هاي ساحل رودخانه و جاهايي كه آب راكد است خودداري می شود. به علت دبی پایین و کم عمق بودن آب رودخانه، پرکردن ظروف نمونه برداری در کمترین فاصله از سطح آب با استفاده از نمونه بردار چند منظوره که مرسوم ترين وسيله نمونه برداري در رودخانه ها به شمار مي رود انجام شد. مزيت این وسیله آن است كه نيازي به انتقال نمونه برداشت شده به ظرف ديگري براي انتقال به آزمايشگاه ندارد. در هر نمونه پارامترهاي كيفي شامل: DO، pH، كل جامدات، BOD، كدورت، دما، فسفات، نيترات و كليفرم مدفوعى اندازه گیری شدند و ۱۰۸ داده در کل جمع آوری گردید. پارامترهای دما، اکسیژن محلول و pH در محل اندازه گیری شده است. میزان اکسیژن محلول با دستگاه DO متر مدل Winlab و pH با استفاده از pH متر مدل Multi 340i و دما با ترمومتر دیجیتال كه همگى پرتابل هستند، اندازه گيرى شدند. كدورت نمونه ها نيز در آزمايشگاه با استفاده از دستگاه كدورت سنج نوع Hach مدل 2100N قرائت شد. BOD نمونه ها با استفاده از دستگاه انكوباتور BOD مدل WTW TS606/2-1 تعيين گردید. ميزان كل جامدات محلول با استفاده از دستگاه TDS متر پرتابل مدل Sension 5 و میزان کل جامدات معلق نمونه ها با استفاده از روش وزن سنجی و در دماي 103 تا 105 درجه سلسيوس اندازه گيري شدند. ميزان غلظت نيترات و فسفات با استفاده از روش بروسین-فتومتری و اسکوربیک اسید-فتومتری و با دستگاه اسپكتروفتومتري مدل HACH-DR-2010 قرائت گردیدند. اندازه گيري كليفرم هاي مدفوعي با استفاده از روش چند لوله ای در محیط های کشت مایع انجام شده است و شمارش بیشترین تعداد احتمالی کلیفرم (Most Probable Number: MPN) در 100 ميلي ليتر نمونه آب به روش ۱۵ لوله ای در محيط های کشت مایع در مراحل احتمالی، تاییدی و تکمیلی صورت گرفت که بر اساس روشهاى موجود در كتاب استاندارد متدز بوده است (23).
سپس با استفاده از نمودار های شاخص NSFWQI، مقادیر Q value برای هر پارامتر محاسبه و در فاکتور وزن دهی (Weighting) که اهمیت هر فاکتور را برای کیفیت آب نشان می دهد، ضرب شدند. در پایان اعداد وزن دهی شده در۹ پارامتر با هم جمع شدند و شاخص کیفیت آب برای هر ایستگاه تعیین شد. سپس عدد بدست آمده با مقیاس مربوط به راهنمای شاخص کیفیت آب در یک محدوده صفر تا ۱۰۰ (صفر تا ۲۵ بسیار بد، ۲۶ تا ۵۰ بد، ۵۱ تا ۷۰ متوسط، ۷۱ تا ۹۰ خوب و ۹۱ تا ۱۰۰ عالی) مقایسه شده و محدوده شاخص کیفیت آب برای ایستگاه مورد نظر تعیین شد (24).
محاسبه شاخص با استفاده از معادله زیر انجام شد:
Σ Qi Wi =WQI
Wi = وزن یا درجه اولویت عامل از 0 تا 1
Qi = کیفیت پارامتر از 0 تا 100
WQI = شاخص کیفیت آب که مقدار آن از 0 تا 100 متغیر است (10).
شکل ۱- موقعیت شهرستان سمیرم و نقشه ماهواره ای رودخانه مورد مطالعه و محل ایستگاههای نمونه برداری در آن
جدول 1- موقعیت جغرافیایی ایستگاه هاي مورد مطالعه در رودخانه دوهان سمیرم
ایستگاهها | مشخصات | عرض جغرافیایی (شمالی) | طول جغرافیایی (شرقی) | ارتفاع از سطح دریا (متر) | فاصله از ایستگاه قبل(متر) |
ایستگاه شماره یک | سرچشمه رودخانه | ۳۱°۲۴'"۳۸ | ۵۱°۳۸'"۷۳ | 2691 | ---- |
ایستگاه شماره دو | انتهای باغات ومزارع | ۳۱°۲۵'"۲۴ | ۵۱°۳۷'"۸۲ | 2634 | 1761 |
ایستگاه شماره سه | قبل از آبشار | ۳۱°۲۶'"۲۳ | ۵۱°۳۶'"۴۱ | 2535 | 3216 |
ایستگاه شماره چهار | انتهای آبشار سمیرم | ۳۱°۲۶'"۶۴ | ۵۱°۳۶'"۴۱ | 2366 | 1563 |
جمع | ----- | ---- | ---- | ---- | 6540 |
یافته ها
میانگین سه تکرار نمونه برداری در هر ایستگاه در طول رودخانه دوهان از سرچشمه تا انتهای آبشار در جدول 2 ارایه شده است. نتایج بیانگر آن است که شاخص کیفی NSFWQI ایستگاه اول (سرچشمه رودخانه) به میزان ۰۳/۵۹ در رده کیفی متوسط قرار دارد. شاخص کیفی NSFWQI ایستگاه دوم (انتهای باغات و مزارع) به میزان ۱۵/۵۷ نیز در رده کیفی متوسط قرار دارد. شاخص کیفی NSFWQIایستگاه سوم (قبل از آبشار) به مقدار ۶۷/۵۷ نیز در رده کیفی متوسط قرار می گیرد و این ایستگاه در فاصله ۳۲۰۰ متری از ایستگاه قبل است. اما شاخص کیفی NSFWQI ایستگاه چهارم به میزان ۷۲/۳۶ در رده کیفی بد قرار دارد (جداول 3 و 4). با توجه به این موضوع، وضعیت کیفیت آب در ایستگاه یک و دو و سه در طبقه C (51-70) و در ایستگاه چهار در طبقه D (26-50) قرار داشت. بنابراین بيشترين ميزان شاخص كيفيت آب NSFWQI مربوط به سرچشمه رودخانه دوهان و كمترين مقدار آن مربوط به پايين دست آبشار سمیرم بوده است.
جدول 2- میانگین پارامترهای اندازه گیری شده در ایستگاههای نمونه برداری رودخانه دوهان سمیرم
ایستگاه چهارم | ایستگاه سوم | ایستگاه دوم | ایستگاه اول | پارامتر | ردیف |
5/4 | ۸۳/۴ | ۸3/4 | 5/4 | (میلی گرم در لیتر) DO | 1 |
66/24 | ۳۳/۲۲ | 33/2۵ | 11 | (میلی گرم در لیتر)BOD | 2 |
97/6 | 48/7 | 11/7 | 81/6 | pH | 3 |
7/8 | 6/1 | 23/1 | 36/1 | نیترات (میلی گرم در لیتر) | 4 |
83/19 | ۲/19 | 17 | 06/13 | دما (درجه سانتیگراد) | 5 |
10 | 33/3 | 6 | 6 | فسفات کل (میلی گرم بر لیتر) | 6 |
66/566 | 0 | 0 | 0 | فکال کلیفرم(MPN/ 100 ml) | 7 |
66/14 | 33/6 | 5 | 33/2 | )NTU) کدورت | 8 |
410 | 300 | 280 | 260 | کل مواد جامد(میلی گرم در لیتر) | 9 |
جدول3- پارامترهای اندازه گیری شده در نقاط نمونه برداری پس از وزن دهی و شاخص کیفی NSFWQI رودخانه دوهان سمیرم
محل نمونه برداری | تکرار |
|
| کلیفرم مدفوعی | نیترات | pH | درجه حرارت آب [°C] | کل جامدات [mg/ l] | فسفات | کدورت | NSFWQI | وضعیت کیفیت آب Class |
ایستگاه اول | A1 A2 A3 | ۳0/۳ ۰۸/۳ ۶۳/۳ | ۸0/۶ 78/5 ۱0/۵ | 36/15 36/15 36/15 | 00/9 90/1 90/3 | ۲۵/۸ ۸0/۸ ۶۸/۹ | 40/3 30/3 40/3 | ۳۴/4 04/5 ۱۳/4 | ۳0/۱ ۸0/۰ 00/1 | ۵۲/۷ ۴۴/۷ ۵۲/۷ | ۲۷/۵۹ ۷۰/۵۸ 12/59 | متوسط متوسط متوسط |
ایستگاه دوم | B1 B2 B3 | ۶۶/۰ ۴۴/۰ ۳۲/۱ | 52/9 ۸0/۶ 74/3 | 36/15 36/15 36/15 | 90/3 90/5 00/9 | ۹0/۹ ۶۸/۹ ۱۲/۱۰ | ۶0/۲ ۶0/۲ ۶0/۲ | ۱۳/4 76/4 99/3 | 00/1 ۸0/۰ ۳0/۱ | ۲0/۷ ۲0/۷ ۲0/۷ | ۶۷/۵۹ ۱۴/5۷ ۶۳/۵۴ | متوسط متوسط متوسط |
ایستگاه سوم | C1 C2 C3 | ۱0/۱ ۷۷/۰ ۳۲/۱ | ۱0/۵ ۱۶/۸ ۸0/۶ | 36/15 36/15 36/15 | ۲0/۹ 90/5 ۵0/۸ | ۳۴/۱۰ ۳۴/۱۰ ۲۳/۱۰ | ۴0/۲ ۲0/۲ ۲0/۲ | ۱۳/4 55/4 71/3 | 20/1 ۷0/۱ 20/1 | ۸۸/۶ ۷۲/۶ ۸۸/۶ | 61/56 ۳۰/59 10/57 | متوسط متوسط متوسط |
ایستگاه چهارم | D1 D2 D3 | ۷۷/۰ ۲۱/۱ 55/0 | ۸0/۶ ۱0/۵ 78/5 | 60/5 52/3 00/4 | ۲0/۵ ۵0/۵ ۳0/۵ | ۷۹/۹ ۶۸/۹ ۱۳/۹ | ۱0/۲ ۱۷/۲ ۱۸/۲ | 71/3 94/2 80/2 | ۳0/۰ ۴0/۰ ۲0/۰ | ۱۲/۵ ۲0/۵ ۱۲/۵ | ۳۹/۳۹ 72/35 ۰۶/۳۵ | بد بد بد |
NSFWQI جدول 4- جمع بندی نتایج شاخص کیفی
| ایستگاه اول (سرچشمه رودخانه دوهان) | ایستگاه دوم (انتهای باغات ومزارع) | ایستگاه سوم (قبل از تاج آبشار) | ایستگاه چهارم (انتهای آبشار) |
میانگین تکرار نمونه ها محدوده شاخص وضعیت کیفیت آب طبقه | 03/59 ۷۰-۵۱ متوسط C | 15/57 ۷۰-۵۱ متوسط C | 67/57 ۷۰-۵۱ متوسط C | 72/36 ۵۰-۲۶ بد D |
بحث و نتیجه گیری
پايش كيفيت منابع آب اغلب موجب توليد داده هاي پيچيده اي مي شود كه حاوي اطلاعات غني درباره رفتار منابع آب هستند و نياز به روش هاي مناسبي براي تحليل و تفسير دارند. در اين ميان طبقه بندي و تحليل آماري داده ها، از مهم ترين بخش هاي ارزيابي كيفيت آب هستند. شاخص کیفی NSFWQI ابزاري مناسب و ساده براي تعيين وضعيت و شرايط كيفيت آب است كه در آن داده هاي چند پارامتر كيفيت آب در يك فرمول رياضي كه با يك عدد، ميزان سلامتي آب را نشان مي دهد، شركت داده مي شوند. اين عدد با يك مقياس نسبي كه گوياي كيفيت آب از بسيار بد تا عالي است، دسته بندي می شود. نتايج بدست آمده از شاخص کیفی NSFWQI در اين مطالعه نشان مي دهد كه سرچشمه رودخانه دوهان نسبت به ساير مقاطع رودخانه از آلودگى كمترى برخوردار است. نزديكى سرچشمه رودخانه دوهان به چشمه جوزار كه تامين كننده اصلى آب رودخانه دوهان مي باشد باعث شده که شاخص کیفیت آب از همان ابتدای سرچشمه در وضعیت متوسط قرار داشته باشد. از دلایل این پدیده تعداد زیاد منازل مسکونی و تعداد زیاد مراکز دامپروری و حضور عشایر در نزدیک چشمه های تامین کننده آب رودخانه بوده و تماس دامها با آب سرچشمه ها یکی از منابع بالقوه آلودگی آنها هستند. همچنین به دلیل فصل تابستان و بالا بودن میزان دما و تبخیر آب، دبی رودخانه پایین است و حجم آب چشمه های تامین کننده آن هم نسبتاً کم می باشد. پس از گذر آب رودخانه از مزارع کشاورزی و باغات از كيفيت آب رودخانه كاسته شده که دلیل آن استفاده از کود و سموم در فعالیت های کشاورزی و آبیاری مزارع و باغات با مساحت تقریبی ۲۰۰۰ هکتار در اطراف رودخانه دوهان و ورود زهابهای آنها به رودخانه می باشد ولی شاخص كيفيت آب اين محدوده هم در وضعيت متوسط قرار دارد. شاخص کیفیت آب قبل از آبشار همچنان در سطح متوسط است که طی مسیر ۳2۰۰ متری و تاثیر توان خودپالایی رودخانه و عدم وجود باغات و مزارع کشاورزی در این مسیر باعث شده که کیفیت آب تغییری نکند. پس از آبشار آب به نازل ترین شرايط كيفى نسبت به مقاطع قبلی رودخانه می رسد. بد بودن کیفیت آب در این محل به گردشگری در اطراف آبشار، تاثیر حضور متراکم انسانی و تخليه فاضلاب حاصل از فعالیت آنها مربوط است كه باعث شده توان خودپالايى رودخانه در اين محل به كمترين مقدار برسد. میزان بالای آلودگی آب به کلیفرم مدفوعی مربوط به این محل است. لازم به ذکر است که آبشار سمیرم در فصول گرم سال به علت طبیعت زیبا، جاذبه های گردشگری و هوای معتدل نسبت به شهرهای مجاور، پذیرای تعداد زیاد گردشگر (به طور متوسط روزانه بیش از ۴۰۰۰ نفر گردشگر) می باشد و بعلت بسته بودن فضای آبشار و عدم اتصال فاضلاب انسانی به شبکه دفع فاضلاب و عدم وجود امکانات بهداشتی کافی جهت این تعداد گردشگر با مشکلات زیست محیطی مواجه می باشد و ورود مستقیم مدفوع انسانی و شوینده ها باعث کاهش کیفیت آب می شود. بنابراین آب از سرچشمه رودخانه دوهان تا قبل از آبشار در رده سوم طبقه بندی شاخص یعنی وضعیت کیفیت متوسط قرار می گیرد که مهمترین کاربرد آن عبارت است از مناسب بودن آب برای پرورش گونه های مقاوم آبی، شرب حیوانات اهلی و شرب انسانی به شرط تصفیه پیشرفته است اما آب پس از آبشار در رده چهارم طبقه بندی شاخص یعنی وضعیت کیفیت بد قرار می گیرد که مهمترین کاربرد آن مناسب بودن برای آبیاری در اراضی کشاورزی است (25). بنابراین آلودگی آب رودخانه دوهان از بالا دست به سمت پایین دست به نحو چشمگیری بیشتر شده و از کیفیت آن کاسته می شود و ورود بار آلودگی ناشی از فاضلاب های کشاورزی، دامپروری و انسانی به رودخانه در این مسیر باعث افزایش آلودگی می شود.
با توجه به اينكه در ايران به منظور بررسى كيفيت آب رودخانه ها مطالعات و تحقيقات گسترده اى صورت نگرفته است، شاخص هاى كيفيت آب مي توانند بعنوان روشى ساده و قابل كاربرد جهت درجه بندى كيفى آب رودخانه ها مورد استفاده قرار گيرند (26). براساس نتايج حاصل از اين مطالعه شاخص كيفيت آب NSFWQI، شاخصى مناسب جهت طبقه بندى كيفى آب رودخانه دوهان مي باشد كه از آن
مي توان برای تعیین كيفيت آب رودخانه در مقاطع مختلف جهت مصارف گوناگون استفاده نمود که با نتایج مطالعات صمدى و همكاران (1388) و Kumar و همكاران (2011) مطابقت دارد.
مطالعات خير اللهى و همكاران (1390)، قائینی و همکاران (1391) و مرادی مجد و همکاران (1396) همگی نشان دهنده کیفیت پایین آب رودخانه ها و دریاچه های کشور از نظر شاخص كيفى آب NSFWQI هستند که با نتایج مطالعه حاضر همسو می باشند و نیاز به مدیریت موثرتر منابع آبی کشور در رفع آلودگیها را نشان می دهد.
مطالعات Pradyusa و همکاران (2009)، Bakan و همكاران (20۱۰)، Rosli و همكاران (۲۰۱۲)، Vaheedunnishaو Sandeep (۲۰۱۵) Effendi و Wardiatno (۲۰۱۵) بیانگر آن هستند که فعالیت های انسانی، تخلیه فاضلابهای خانگی روستاهای واقع در حوضه آبریز رودخانه ها و زهاب های کشاورزی کاهش دهنده کیفیت آب هستند و در صورت رفع یا کنترل آنها کیفیت آب بهبود می یابد که با نتایج مطالعه حاضر همسو می باشند و برنامه ریزی و مدیریت جهت رفع منابع تولید آلودگی را در اطراف مسیر رودخانه دوهان می طلبد.
تشکر و قدردانی
اين مقاله برگرفته از نتايج پايان نامه كارشناسى ارشد در دانشکده محیط زیست دانشگاه آزاد اسلامی واحد آباده مى باشد. نويسندگان اين مقاله از واحد مديريت و آزمايشگاه اداره كل حفاظت محيط زيست و شركت آب و فاضلاب شهری شهرستان سمیرم تقدير و تشكر مى نمايند.
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــREFERENCES
1-Srebotnjak T., Carr G., Sherbinin A., Rickwood C., 2012, A global Water Quality Index and hot-deck imputation of missing data, Ecological Indicators Journal, 17:108-19.
2-Bordalo A., Nilsumranchit W., Chalermwat K., 2001, Water quality and uses of the Bangpakong River (Eastern Thailand) , Water Research journal,15: 3635-42.
3-Wmng A., Jcperea B.D., Tran H., 2006, Improvment of river water quality through a seasonal effluent discharge program (SEDP), Water, Air, and Soil Pollution journal, 176:113-37.
4-Jahnig S., Qinhua C., 2010, River Water Quality Assessment in Selected Yangtze Tributaries: Background and Method Development, Journal of Earth Science, 6:876-81.
5-Ramesh S., Sukumaran N., Murugesan A.G., Rajan M.P., 2007, An innovative approach of drinking Water Quality Index , A case study from Southern Tamil Nadu, India, Journal of Ecological Indicators,10:857-68.
6. بروجردنیا، ا.، نبوی زاده، ر.، جعفرزاده، ن.، افخمی، م.، 1387، بررسی کیفیت آب رود کارون بوسیله سیستم نرم افزار NSFWQI دانشگاه ویلکس و سیستم نرم افزار NSFWQI طراحی شده برای ایران. مجله بهداشت و محیط زیست. 10:1-16.
7. بصیر، م.، نبوی، م.، 1388، مطالعه کیفیت آب رودخانه کارون از بند قیر تا اهواز با استفاده از WQI و بکارگیری نرم افزار GIS. اولین کنفرانس بین المللی بحران آب. زابل- ایران.
8. مفتاح هلقی، م.1390. پهنه بندی کیفی آب با استفاده از شاخص های متفاوت کیفی (مطالعه موردی: رودخانه اترک). مجله پژوهش های حفاظت آب و خاک، 18(2):211-220.
9. طهماسبی، س.، افخمی، م.، تکدستان، ا.، 1391، مطالعه کیفیت فیزیکی شیمیایی و میکروبی رودخانه گرگر، ایران، با استفاده از شاخص کیفیت اب NSF. مجله علوم و تکنولوژی محیط زیست. 4: 55-64.
10-Brown R.M., McLelland N.I., Deininger R.A., O'Connor M.F., 1972, A water quality index- crashing the psychological barrier. Indicators of Environmental Quality. 4:19–21.
11. صمدی، م.، ساقی، م.، رحمانی، ا.، تراب زاده، ح.، 1388، پهنه بندی کیفی اب رود خانه دره مراد بیک همدان بر اساس شاخص NSFWQI و بهره گیری از سامانه اطلاعات جغرافیایی. مجله علمی دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی همدان. 12: 590- .605.
12. خیراللهی، م.، جاوید، ا.، تکدست، ا.، سخاوتجو، م.، 1391، بررسی کیفیت اب رود کارون بوسیله شاخص کیفیت اب و سیستم GIS. مجله بهداشت، علم و مهندسی محیط زیست. 14: 1-11.
13. قائینی، غ.، ناصحی نیا، ح.، دادبان شهامت، ی.، ۱۳۹۴، پهنه بندی رودخانۀ چشمه گردو در نوشهر بر اساس شاخص NSFWQI، مجله تحقیقات و سلامت در جامعه شناسی، ص46-38.
14. مرادی مجد، غ.، هدایت، ن.، تقوی، ل.،1396، ارزیابی کیفیت آب رودخانه بهمنشیر با استفاده از شاخص کیفی آب NSFWQI. مجله پایداری، توسعه و محیط زیست. 4(3): 15-26.
15-Pradyusa, S., Basanta, K.M., Chitta, R.P., Swoyam, P.R., 2009, Assessment of Water Quality Index in Mahanadi and Atharabanki Rivers and Taldanda Canal in Paradip Area, India. Journal Human Ecology, 26(3):153-161.
16-Bakan, G., Ozkoç, H., Tulek, S, Cuce, H., 2010, Integrated Environmental Quality Assessment of Kızılırmak River and its Coastal Environment, Turkish Journal of Fisheries and Aquatic Sciences. 10: 453-62.
17-Kumar R., Solanki R., Kumar N., 2011, An assessment of seasonal variation and water quality index of Sabarmati River and Kharicut canal at Ahmedabad Gujarat. Electronic Journal of Environmental, Agriculture and Food Chemistry, 2248-61.
18-Rosli N.A., Zawawi M.H., Bustami R.A., 2012, Salak River Water Quality Identification and Classification According to Physico-Chemical Characteristics, Procedia Engineering Journal, 50: 69-77.
19- Vaheedunnisha, S., Sandeep, K., 2015, Water quality assessment of RoopSagar Pond of Satna using NSF-WQI, International Journal of Innovative Research in Science, Engineering and Technology, 2(5): 1386-1388.
20-Effendi, H., Wardiatno, R.Y., 2015, Water quality state of ciambulawung River, Banten Province, Based on Pollution Index and NSFWQI. Procedia Environmental science, 24: 228-237.
21. قبادپور، ر.، رضائی، ر.، وضیائی، م.، 1393، مشارکت مردم در مدیریت پسماند شهری شهرستان سمیرم، دومین همایش محیط زیست و پدافند زیستی، تهران، سازمان حفاظت محیط زیست، ص۵۱.
22. جباری، ا.، نجمی، ن.، جوادی، م.، زامکابی، م.، ساکی زاده، م.، علی محمدی، س.، 1390، دستورالعمل پایش کیفیت آب های سطحی، دفتر نظام فنی اجرایی، معاونت نظارت راهبردی. 522: 29-52.
23- Standard methods for examination of water and wastewater, 1999, Edited by Baird, R.B., Eaton, A.D., Rice, E.W., American public Health Association, 20th ed. 321-328.
24. اصل هاشمی، ا.، تقی پور، ح.، 1391، اندکس کیفیت اب (WQI). فصلنامه کاربرد شیمی در محیط زیست، دانشگاه آزاد واحد اهر. 1: 1-7.
25-Jose, C., Hernández, J., Fernández, L., Ochoa, J., Trinidad, J., 2012, Immediate water quality assessment in shrimp culture using fuzzy inference systems. Journal of Expert System with Applications. 39:10571–10582.
26. شریف وقفی، ح. م.، حاجی علی، ا.، شیبانی، ف.، 1391، بررسی کیفیت آب رودخانه طالقان. مجله علم زندگی. 9(4): 480-483.