Assessment and Analysis of the Future Situation of the Favorable Urban Governance in Iranian Cities Based on Baseline Scenario (Case Study: Tehran City)
Subject Areas : Futurologykiyan shakarami 1 , masoud chharrahi 2 , mozzafar hasanvand 3
1 - PHD student
2 - Master of Geography and Urban Planning
3 - PHD student
Keywords: "Urban Management", "Tehran City", "Urban Governance", "Scenario",
Abstract :
Background: Today, among the various approaches proposed in the field of urban management, good urban governance is one of the most famous and most effective approaches Purpose: The purpose of the study was to identify and evaluate the most significant variables and principal determinants affecting the future of urban governance up to the 2031 horizon for the Tehran metropolis. It was also looking for the most likely scenarios in the field of urban governance in the 2032 horizon for the Tehran metropolis. Research method: The present study used structural analysis and cross-effect analysis to look to analyze the data. The data and information required for the research were a combination of quantitative and qualitative data, which were gathered through documentary research and survey method (questionnaire) and interview with experts in a Delphi model. For data analysis, MICMAC software was used to analyze the interactions of variables and Morphol software to compile scenarios. Findings: Finally, out of a total of 100,000 output scenarios, 5000 scenarios were identified as valid and, given the impossibility of analyzing this number, 10 scenarios with high inertia were selected, and among these 10 scenarios, 4 scenarios with the highest inertia and repeat rates of over 90% were analyzed in subsequent scenarios. Conclusion: The results showed that there was no any ideal scenario among the scenarios and the only favorable scenario was the response variable that has been repeated in all four scenarios, which indicated the weakness of Tehran's metropolitan management structure in realizing good urban governance.
_||_
ارزیابی و تحلیل وضعیت آینده حکمروایی مطلوب شهری درشهرهای ایران برپایه فرض سناریو مبنا(مطالعه موردی: شهر تهران)
چکیده
زمینه: امروزه در میان رویکردهای گوناگون مطرح‌شده در عرصه مدیریت شهری، حکمروایی خوب شهری از مطرحترین و مؤثرترین رویکردهاست.
هدف: پژوهش حاضر به دنبال شناسایی و ارزیابی مهم‌ترین متغیرها پیشران‌های کلیدی اثرگذار بر آینده حکمروایی شهری تا افق 1410 برای کلان‌شهر تهران است. همچنین، دنبال ارائه محتمل‌ترین سناریوهای پیشرو در زمینه وضعیت حکمروایی مطلوب شهری در افق 1410 برای کلان‌شهر تهران است.
روش تحقیق: در تحقیق حاضر از روش تحلیل ساختاری و تحلیل اثر متقاطع برای تجزیه‌وتحلیل دادهها استفاده‌شده است. دادهها و اطلاعات موردنیاز تحقیق به‌صورت ترکیبی از داده‌های کیفی – کمی بوده است که بامطالعه اسناد و به روش پیمایشی (پرسشنامه) و مصاحبه با کارشناسان در چهارچوب مدل دلفی جمع‌آوری‌شده است. برای تحلیل داده از روش تحلیل اثرات متقابل متغیرها نرمافزار MICMAC و برای تدوین سناریوها از نرمافزار Morphol استفاده‌شده است.
یافتهها: درنهایت از بین یک‌صد هزار سناریوی خروجی پنج هزار دارای اعتبار شناسایی گردید و با توجه به غیرممکن بودن تحلیل این تعداد درنهایت 10 سناریو با اینرسی بالا انتخاب گردید و در بین این 10 سناریو 4 سناریو با بیشترین میزان اینرسی و تکرار بالای 90% در سناریوهای بعدی مورد تحلیل قرارگرفته است.
نتیجه‌گیری: در بین سناریوهای ارائه‌شده هیچ‌گونه سناریوی ایده آلی به دست نیامده و تنها سناریوی مطلوب مربوط به متغیر پاسخگویی بوده که در هر چهار سناریو تکرار شده است و این موضوع یک هشدار نسبت به وضعیت آینده مدیریت شهرهای ایران ازجمله کلان‌شهر تهران در زمینه تحقق حکمروایی خوب شهری است.
کلمات کلیدی: «حکمروایی شهری»، «سناریو نگاری»، «مدیریت شهری»، «شهر تهران».
مقدمه
هزارهی سوم سرآغاز تحولات فراوان و بی‌وقفه‌ای است که بازنگری و تغییر در فرایند و ساختار مدیریت شهری را الزامی می‌کند. فرایندهایی مانند جهانی‌شدن، فرایند دموکراسی خواهی جوامع، گرایش نظریه‌های توسعه‌ی دولت‌محور و گرایش به حکمرانی خوب. چالش‌های شهری جهان سوم و تحولات در نظریه‌های توسعه‌ی پایدار شهر به تجدید رابطه‌ی دولت، بازار و جامعه‌ی مدنی، در فرایند اداره‌ی امور عمومی جامعه و توسعه‌ی آن منجر شده است. (ساسان پور و آزاد بخت،1393: 2). درواقع با بررسی شیوههای مختلف مدیریتی در بسیاری جوامع ازجمله جهان سوم مشخص‌شده است که تاکنون مدیریت شهری با رهیافتی ازالیدی و از بالا به پایین، باعث زوال حوزه عمومی و جامعه مدنی شده و درنتیجه بخش اعظم جامعه شهری شامل اجتماعات محلی و گروههای غیررسمی که نقش مهمی در افزایش قدرت چانه‌زنی شهروندان دارند از فرآیند تصمیم‌گیری‌های شهری کنار گذاشته میشوند (شاکرمی و همکاران، 1393: 44). لذا حضور مردم برای حل مشکلات خود و شهر خود امری ضروری است. درصورتی‌که مردم نخواهند یا نتوانند برای کمک به اداره امور شهر یا محله خود گام بردارند احتمال اینکه مدیریت شهر نتواند مسائل حادی که شهر با آن‌ها روبروست را حل کند، بسیار است. از طرف دیگر اگر برنامه ریزان و مدیران شهری خواستار اجرا و تحقق برنامه‌های خود هستند باید آن‌ها را با محیط‌های اجتماعی هماهنگ سازند و چنین امری تنها با حکمروایی واقعی مردم به دلیل شناخت ژرف آن‌ها از نیازها، خواسته‌ها و محیط اجتماعی خود امکان‌پذیر است (فخرایی و مرزی،1396: 18). تا قبل از دهههای 1980 مدیریت دولتی سنتی پارادایم در حوزه مدیریت بود اما با ظاهر شدن ابعاد منفی و نقاط ضعف آن، کارشناسان به فکر انتخاب یک پارادایم جدید در جهت مدیریت مناسب شهری بودند و بنابراین پارادایم دیگری به نام حکمروایی خوب شهری مطرح گردید (اطهاری، 1386: 11) و با توجه به نتایج مثبتی که از این شیوه مدیریت در کشورهای توسعه‌یافته نمایان شد، باید بازنگری کلی در شیوه حکومتی و مدیریتی کشورهای درحال‌توسعه صورت گیرد؛ زیرا پس از مشاهده مشکلات عدیده ناشی از شیوههای مدیریتی متمرکز، میتوان به این نتیجه رسید که برای دستیابی به توسعه منطقهای باید خود مردم را درگیر مسئله کرد و این امر نیازمند جامعه مدنی است. اصلیترین ویژگی این جوامع، وجود نهادهای حائل میان مردم و حکومت است (اسماعیلزاده،1385: 23). نظریه حکمروایی مطلوب با شاخصهایی مانند؛ شاخصه‌هایی مانند مشارکت‌جویی، پایداري یا تداوم پذیری، حق و اختیار تصمیمگیری، عدالت، کارایی و اثربخشی، شفافیت و پاسخگویی، شهروندمداري و التزام مدنی و امنیت (شکل 1) میتواند درزمینه نهادینه‌سازی مفهوم مشارکت و ارتقاي ارزش‌های مردم‌سالاری مفید واقع شود) (UN-Habitat, 2009,12.
شکل 1: شاخصهای حکمروایی مطلوب شهری (منبع، حیدری،1393).
با توجه به شاخصهای حکمروایی شهر مشخص است که؛ حكم روايي شهري مفهومي است كه هم با مسئوليت حكومت و هم با تعهد شهروندان ارتباط دارد. حكم روايي شهري بر اين اساس استوار است كه مشاركت در فرایندهای سياسي يا سازماني در شهر به كنترل منابع شهر مربوط میشود (بزی،1395: 52). حكم روايي هنر حكومت كردن و بهترين شیوه سرپرستي و مديريت منفعت عمومي است ((Auclair, 2000:3 حكمروايي شهري در پي آن است كه نقش دولت را در حد هماهنگ‌کننده و پاسدار قوانين محدود كند و از دخالت مستقيم آن در تصمیم‌گیری‌ها، اداره و اجراي امور مربوط به زندگي روزمره مردم بكاهد (جهانشاهی، 1386: 4). لذا توجه به این مقوله مهم و جهانی در امر مدیریت به‌روز و کارآمد شهری، میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات امروزه شهرها باشد. ازاین‌رو با توجه به پیچیدگی و تغییرپذیری سریع قوانین و اصول انسانی در عصر جدید بشر را به تفکر استفاده از روشهای با ریسک‌پذیری پایین برای برنامهریزی و مدیریت شهرها واداشت و یکی از این ابزارهای دانش سناریو نگاری میباشد. این دانش قادر است با تکیه‌بر یکسری اصول و قواعد علمی بهترین مسیرهای پیش روی بشر را پیش‌بینی و ترسیم کند. درواقع؛ سناریو پردازی، مجموعه گام‌هایی است که یک فرد یا سازمان میتواند طی کند تا آینده‌های ممکن را در جهت اخذ تصمیمگیری راهبردی زمان حال بررسی کند (ترک،1394: 4). لذا با توجه به اینکه ایران کشوری در حال گذر به بسیاری مسائل ازجمله دموکراسی و پدیده مردم‌سالاری است ضرورت دارد این مسئله با تمام ابعاد تأثیرگذار آن مورد برسی قرار گیرد؛ و ازآنجاکه تهران به‌عنوان پایتخت ایران دارای نقشی بسیار بارز در زمینه الگوسازی، ترویج شیوههای گوناگون مدیریتی و بسترسازی مشارکت مدنی شهروندان در امور شهری، داراست؛ بنابراین ضرورت دارد که موضوع حکمروایی خوب شهری در آن مورد تحلیل و ارزیابی قرار گیرد و مهم‌ترین متغیری‌ها و عوامل کلان تأثیرگذار بر این موضوع شناسایی شوند. لذا با توجه به موضوعات مطرح‌شده در تحقیق حاضر اهداف زیر دنبال میگردد؛
v شناسایی مهم‌ترین متغیرهای تأثیرگذار بر مدیریت شهری ایران و گذار آن به حکمروایی مطلوب.
v شناسایی مهم‌ترین متغیرهای کلان تأثیرگذار بر حکمروایی مطلوب شهری در ایران و کلان‌شهر تهران تا افق1410.
v ارائه محتمل‌ترین سناریوهای پیش روی وضعیت حکمروایی مطلوب شهری در کلان‌شهر تهران تا افق1410.
1-مبانی نظری و پیشینه تحقیق
1-1- حکمروایی خوب شهری
تفکر و عمل برای اداره امور شهر را میتوان همزاد پدیده «شهر» در زندگی و تاریخ انسان دانست. کنشگران شهری که شامل عناصر حکومتی، خصوصی و عمومی است هرکدام در صورت امکان به دنبال بیشینه ساختن قدرت و نفوذ در جامعه هستند و برحسب میزان قدرت و نفوذ این عناصر میتوان دو رویکرد حکومت شهری و حکمروایی شهری را تشخیص داد (اسماعیلزاده و همکاران،1394: 4). در رویکرد حکمروایی خوب، عنصر ذاتی همکاری بین جامعه مدنی و جامعه سیاسی و همچنین بین دولت و شهروندان است ((Sadashiva,2008:6 این مفهوم درگذشته دلالت بر موضوع یا محتوایی قدیمی درباره رابطه قدرت و جامعه داشت، توسعه شهری، رفع ناپایداریها از بدنه نهادهای مدیریتی، برنامهریزی شهری، کارآمد سازی و مسئولیت‌پذیری بیشتر در اداره امور شهری و تفویض قدرت، وظایف و صلاحیتها به حکومتها و سایر ذینفعان محلی خواهد بود (حسینی،1395: 43). پس حکمروایی موضوعی است که بر نحوه تعامل دولت‌ها و سایر سازمان‌های اجتماعی با یکدیگر، نحوه ارتباط با شهروندان و نحوه اتخاذ تصمیمات در جهانی پیچیده تمرکز داشته و فرایندي است که از آن طریق جوامع و سازمان‌ها تصمیمات خود را اتخاذ و به‌واسطه آن، مشخص می‌کنند که چه کسانی در این فرایند درگیر و چگونه وظیفه خود را به انجام برسانند (شریفیان ثانی،1380: 37). علاوه بر آن در اعلامیه پیش‌نویس ونکوور1 از حکمروایی به‌عنوان یک پارادایم جدید براي مدیریت بشر نامبرده‌اند. سازمان ملل حکمروایی خوب شهري را مشارکت همه شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها میداند که نه‌تنها دولت بلکه همچنین شامل جامعه مدنی و بخش خصوصی میشود (Robert etal 2007,967,). بنابراین باید گفت که سه رکن اصلی حکمروایی مطلوب شهری عبارت‌اند از؛ دولت، جامعه مدنی و بخش خصوصی که این موضوع در (شکل 2) نشان داده‌شده است.
شکل2: اجزا تشکیل‌دهنده حکمروایی مطلوب شهری (منبع: حیدری،1393).
بنا بر منشور HABITAT سازمان ملل متحد 26 حکمراني خوب شهري اصول به هم وابسته پایداری، برابري، کارآمدي، شفافیت و پاسخگوی، امنیت، فعالیت‌های مدني و شهروندي را توصیف می‌کند (UN-HABITAT,2009)؛ و زمانی که برنامه اسکان در جریان دستور کار خود با چالش نحوه اجرا و دستگاه‌ها و نهادهاي ذی‌ربط در سطح شهرها روبرو شد دو شیوه براي مواجه با آ ن چالش مطرح کرد که عبارت‌اند از: 1- اقدام براي دستابی به هدف ایجاد سرپناه براي همه 2- حرکت به سمت مدیریت مطلوب شهري در جهت نیل به توسعه پایدار شهري که درواقع عملیاتي کردن هدف اول را تضمین می‌کرد (Taylor,2000,10).
[1] Vancouver
1-2- سناریو نگاری
برنامهریزی بر پایه سناریو، روشی است که بهرهگیری از آن ریشه در ظهور تفکر سیستمی در دهه 60 میلادی دارد که وجه غالب آن در تحلیلهای امنیتی و راهبردی بوده است (زالی و پور سهراب، 1396: 192). سناریو نگاری دانش تحليل، طراحي و برپايي هوشمندانه آينده است، كه به ما می‌آموزد در مواجهه با پديده ناموجودي به نام آيند ه چگونه برخورد كنيم. آینده‌پژوهی در حقيقت دانش و معرفت شكل بخشيدن به آينده؛ به‌گونه‌ای آگاهانه، فعالانه و پیش‌دستانه و با مشخصه‌هایی همچون: تمركز روي موضوعات بلندمدت، متعهد ب ه نتايج و سيستماتيك بودن است.(بابا ازغندی،1389: 83). آیندهنگاری شامل کنار هم قرار دادن عوامل کلیدی تغییر و منابع دانش، بهمنظور توسعه‌ی چشماندازهای راهبردی و اطلاعات برآوردی است. نکته‌ی بااهمیت آن است که سناریوهای حاصله از آیندهنگاری پیونددهنده بین آینده و راهبردهای خلق‌شده هستند (slaughter,1999:287). «وندل بل» سناریوها را محصول روشهای آینده‌پژوهی میداند. وی بر این باور است که تمامی روشهای آینده‌پژوهی مقدمه‌ی سناریونویسی هستند و می‌توانند به خلق سناریو منجر شوند. (Vendel bel,2003:317) برخی سناریو را توصیف از وضعیت آینده و مجموعه‌ای از رخدادهایی که آن وضعیت را به وجود می‌آورند تعریف می‌کنند. سناریو پردازی، مجموعه گام‌هایی است که یک فرد یا سازمان میتواند طی کند تا آینده‌های ممکن را درجه‌ات اخذ تصمیمگیری راهبردی زمان حال بررسی کند (ترک،1395: 4). همچنین سناریو نشان میدهد چگونه ممکن است یک آینده بر اساس وضعیت کنونی و مجموعه‌ای از فرضیات در مورد نیروهای کلیدی پیشران شکل بگیرد (Geneletti, 2012: 4). از جنبهای دیگر برنامهریزی سناریو بر اساس این فرض است که تحولات آینده تا حد زیادی نا اطمینان است و همین موضوع مدیران را وادار می‌کند که به فکر تدوین سناریوهای مختلف برای مواجه با آینده باشند (Wulf et al,2010:pp,10). با توجه به موضوعات مطروحه تابه‌حال تعاریف مختلفی از آیندهنگاری ارائه‌شده است که در زیر به مواردی از آن‌ها اشاره میگردد (جدول 1).
جدول1: تعاریف ارائه شده در معرفی دانش آیندهنگاری
تعاریف آیندهنگاری |
| عوامل کلیدی تأکید شده | ||
|---|---|---|---|---|
مارتین1 | 1995 | فرآیند نظام‌اند (سیستماتیک) | عوامل علمی، فناوری، اقتصادی و اجتماعی | باهدف پیدایش فناوری‌های نوظهور |
جورجیو2 | 1996 | نگاه نظاممند به آینده | ارزیابی عوامل اقتصادی، اجتماعی و علمی و فناوری | تأکید بر تأثیرات اجتماعی |
هورتن3 | 1999 | فرایند نظاممند، مشارکتی و گردآورنده ادراکات آینده | توسعه راههای امکان‌پذیر برای توسعه آینده | تصمیمگیری برای خلق بهترین فردای ممکن |
فورین4 | 2001 | فرآیند نظامند، مشارکتی و گردآورنده ادراکات آینده | اتخاذ تصمیمات روزآمد و بسیج اقدامات مشترک | گردآوری دیدگاه‌های ذینفعان مختلف |
وبستر5 | 2004 | فرآیند نظامند و هدفمند | جمعآوری دیدگاه‌ها و انتظارات بازیگران مختلف در مورد فناوری | تدوین چشماندازهای استراتژیک در مورد آینده |
کوستانزو6 | 2004 | جمعآوری دیدگاه‌های افراد مختلف | استفاده مناسب از مجموعه‌ای از روشهای آیندهنگاری | توسعه دامنه‌ای از نگرش‌های کیفی به آینده |
سترون و دیویس7 | 2005 | شناسایی فرصتهای آینده | - | تصمیمگیری درباره آینده |
UNIDO | 2005 | فرآیند آیندهنگاری تلاشی نظامند | تمرکز بلندمدت نیازهای اقتصادی، اجتماعی علاوه بر عوامل فناوری | تمرکز فعالیت‌های آیندهنگاری بر فناوری‌های نوظهور |
(منبع: شفیعا و همکاران،1392)
1-3-پیشینه تحقیق
[1] Martin
[2] Gorjio
[3] Hortan
[4] Forin
[5] Webester
[6] Kostannzo
[7] Citron&Divis
در زمینه پیشینه حکمروایی خوب شهری باید گفت تابه‌حال، در کشورهای مختلف و ایران مطالعات و پژوهشهای زیادی صورت گرفته است، خصوصاً افرادی چون مکلالین1، کافمن2، مک کینلی3، اتکینسن4 و نیز مطالعات بانک جهانی تحقیقات مهمی را انجام داده‌اند. ازجمله این پژوهشها میتوان به مقاله گانی و دانکن5 (2007)، با عنوان «اندازه‌گیری حکمروایی خوب با استفاده از داده‌های سری‌های زمانی» اشاره کرد که در آن شاخصهای حکمروایی را برای جزایر فیجی در دوره 1985 تا 2003 با استفاده از سری‌های زمانی موردبررسی قرار داده‌اند و به این نتیجه رسیدند که عملکرد حکمروایی در فیجی به‌گونه‌ای نامساعد، از کودتای 1987 و 2000 تأثیر پذیرفته است. کندی6 (2006) در تحقیق خود با عنوان «طراحی شاخصهای حکمروایی شهری: اهمیت مشارکت شهروندان و ارزیابی آن در ونکوور بزرگ» به ارزیابی حکمروایی خوب شهری و شاخصهای آن میپردازد. لانگ7 (2009) در پژوهشی با عنوان «عوامل ضروری تعیین‌کننده حاکمیت شهری برای توسعه شهر» با مقایسه شاخصهای مربوط به دو وضعیت حاکمیت شایسته و حاکمیت ضعیف شهری پرداخته و نتیجه میگیرد که اعمال حاکمیت ضعیف در شهرهای جهان سوم باعث تولید نابرابریهای عمیق شده است. ساسان پور و آزاد بخت (1393)، تحقیقی با عنوان «کاربرد روش آینده‌پژوهی در حکمروایی خوب شهری» انجام داده است که در این پژوهش سعی شده است با ارائه راهکارها، ابعاد و شاخصهای حکمروایی در رویکرد آینده‌پژوهی در جهت افزایش ارتقا مشارکت شهروندان در تصمیم‌گیری‌ها در ابعاد اقتصادی، سیاسی، اجتماعی در جهت پیشبرد راهبردها و راهکارهای آینده‌پژوهی باشد نتایج نشان داد؛ حکمروایی زمانی کارا و مؤثر است که بتوان رویکردی‌های آینده‌پژوهی را نیز مورداستفاده قرار دهد. همچنین در زیر (جدول2) به پارهای از تحقیقات انجام‌شده در زمینه سناریو نگاری ارائه‌شده است.
[1] Maclain
[2] Kafman
[3] Mackilini
[4] Atkinsen
[5] Gani&Danken
[6] Kenedi
[7] Lang
جدول2: تحقیقات انجام‌شده در حوزه سناریو نگاری
پژوهشگر | هدف | تکنیک | دستاورد |
|---|---|---|---|
دورست1 و همکاران (2014) | نشان دادن توسعه و پیاده‌سازی سیستم پشتیبانی آیندهنگری مناسب برای نیروهای مسلح فدرال آلمان | در این مقاله از شش روش استفاده‌شده است: پویش محیطی، تجزیه‌وتحلیل عدم قطعیت، ساخت‌وساز سناریو ا کتشانی، ارزیابی گزینه‌ها استراتژیک، نوشتن سناریو و نظارت بر سناریو | نتایج نشان میدهد سیستم RAHS نه‌تنها یک ابزار برای آیندهنگری است، بلکه زمینه توسعه دانش در آینده را نیز فراهم می‌کند. |
دارکو2 (2014) | بررسی این موضوع که چگونه رویکرد توسعه استراتژی مبتنی بر آیندهنگری را میتوان بهمنظور اعمال پتانسیل مدیریت میانی به کاربرد. | رویکرد توسعه استراتژی | نتایج نشان میدهد که مدیران ارشد و میانی مایل به پیروی از روشی بسیار مناسب بهمنظور کمک به توسعه استراتژی در شرایط ایدهها، دادهها، زمان، منابع و کار تحلیلی هستند. |
فورستر3 (2014) | استفاده از تکنولوژی آیندهنگری برای شناسایی فن‌آوری‌ها و فرآیندها در صنعت خودرو آلمان | بررسی دلفی با متخصصان و محققان عمل‌گرا در مورد فن‌آوری‌های آینده | نیروی محرک اصلی برای اجرای تحولات کاهش هزینه، توسط صرفهجویی در منابع و انرژی است. |
کنستانتین4 و همکاران (2014) | شرح و تفصیل رویکردی ترکیب دوراندیشی و مسیرنمای یکپارچه برای مدیریت نوآوری شرکت‌های بزرگ | به مفهوم روش‌شناسی رویکرد ترکیبی آیندهنگاری یکپارچه شرکتها و مسیریابی راه میپردازد. | ارائه یک مدل توصیفی و بهبود نوآوری در فرهنگ که شرط مؤثر و کارآمد با استفاده از آیندهنگاری یکپارچه شرکتها است. |
(منبع: گودرزی و همکاران، 1395: 137).
4- روش تحقیق
[1] Dorvest
[2] Draco
[3] Forester
[4] Konstantin
روش تحقیق توصیفی - تحلیل ساختاری و هدف کاربردی است. روش تحلیل ساختاري، روشی است که براي تحلیل روابط بین متغیرها خصوصاً در سیستم‌های گسترده و داراي ابعاد متعدد بکار می‌رود. پتانسیل این روش در استفاده از داده‌های کیفی در کنار داده‌های کمی، سبب شده که این روش تبدیل به یکی از روشهای پرکاربرد در آینده‌پژوهی شود (ربانی،1392: 259). دادهها و اطلاعات موردنیاز تحقیق به‌صورت ترکیبی از داده‌های کیفی – کمی بوده است که به روش پیمایشی (پرسشنامه) و مصاحبه با کارشناسان در چهارچوب مدل دلفی جمع‌آوری‌شده است. نمونه آماری تعداد 32 نفر از کارشناسان و متخصصان در حوزه برنامهریزی شهری (12 نفر)، جامعه‌شناسی شهری (10 نفر) و سناریونویسی (10 نفر) بوده که با روش کار در این حوزه آشنایی داشته‌اند. در این تحقیق از کارشناسان در همان مراحل آغاز تحقیق تا تدوین سناریو نظرخواهی صورت میگیرد و روشی با کارشناسی دقیق میباشد بهطوریکه؛ تعدادی از متغیرها و عوامل کلان با نظر کارشناسان شناسایی گردیده و موارد دیگر بامطالعه اسناد (کتاب‌ها و مقالات) به‌دست‌آمده، همچنین در طراحی فرضهای هر متغیر، در تشخیص طیف کیفی هر فرض از بدبینانه تا ایدئال، درصد احتمال وقوع هر فرض و ارتباط بین متغیرها و فرضها ازنظر کارشناسان استفاده‌شده است. در گام بعدی برای تعیین میزان اثرگذاری هر متغیر و عامل کلان از ماتریس متقاطع نرمافزار MICMAC استفاده‌شده است. با تحلیلهای میک مک و استخراج عوامل اصلی میتوان روابط بین متغیرها را نیز بررسی کرد و به تهیه سناریوهای آینده پرداخت؛ که در این تحقیق، برای تدوین سناریوها از نرمافزار Morphol بهره گرفته‌شده است، بدین ترتیب که این نرمافزار بر اساس درصد احتمال فرضیات میزان اینرسی (مقاومت و احتمال سناریو) سناریوهای مختلف را ارائه میدهد.
6- بحث و یافتهها
6-1- مرحله اول(شناسایی متغیرها و تشکیل ماتریس)
در این مرحله ابتدا، مهم‌ترین ابعاد اثرگذار بر حکمروایی مطلوب شهری کلان‌شهر تهران در قالب 5 بعد (اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، تکنولوژی و متغیرهای کلان) و 32 شاخص زیرمجموعه در قالب یک ماتریس n*n بامطالعه مقالات، پایاننامهها، کتاب‌ها و سایر اسناد مرتبط و مصاحبه با کارشناسان به روش طوفان فکری صورت گرفت و یک ماتریس 32*32 طراحی گردید. این متغیرها در قالب 3 طیف متغیرهای درون‌شهری، کشوری و متغیرهای کلان خارج، شناسایی و دسته‌بندی شدند. سپس متغیرهای شناسایی‌شده وارد ماتریس متقاطع نرمافزار MICMAC گردید و توسط کارشناسان با توجه به ضریب تأثیرگذاری و تأثیرپذیری امتیازدهی شد. با توجه به خروجی به‌دست‌آمده از نرمافزار شاخص پرشدگی به‌دست‌آمده برای متغیرها با دو بار چرخش داده‌ای عدد 11111%/84 که این امر مؤید تأثیرگذاری زیاد متغیرها بر یکدیگر است و کارایی اطلاعات به‌دست‌آمده از نظرات نخبگان را نشان میدهد. بدین ترتیب بعد از تشکیل ماتریس اولیه متغیرها (32*32) و واردکردن نظرات نخبگان ویژگیهای عمومی ماتریس اولیه تعیین شد (جدول 3). با توجه به جدول 3 زیر درمجموع 757 ارزش محاسبه‌شده در ماتریس متقاطع بر اساس نظر کارشناسان نشان میدهد که: صفرها (بدون اثرگذاری) با 143 دارای کمترین میزان تکرار، یکها (اثرگذاری ضعیف) 192 بار تکرار، دوها (اثرگذاری متوسط)247 بار و سه‌ها (اثرگذاری زیاد) 318 بار تکرار شده است.
جدول3: ویژگی ماتریس متغیرهای موردمطالعه
اندازه ماتریس | |
2 | تعداد تکرار |
143 | تعداد صفرها |
192 | تعداد یکها |
247 | تعداد دوها |
318 | تعداد سه‌ها |
757 | جمع |
11111/84 | شاخص پرشدگی |
(منبع: محاسبات نگارندگان)
جدول4: ابعاد و متغیرهای اثرگذار بر وضعیت حکمروایی شهری کلان‌شهر تهران
شاخصها | ابعاد | ردیف |
|---|---|---|
سرانه مطالعه- افزایش شهرنشینی- آگاهی مدنی شهروندان- امنیت اجتماعی- تاریخ و امور فرهنگی- آموزش‌وپرورش- تحصیل‌کردگان- تفکر سنتی - مدیریت شهر- مهاجرت- زیرساخت‌های اجتماعی- قانون‌گرایی- سرمایه اجتماعی- مدیریت کلان | اجتماعی | 1 |
سیاست خارجی- تغییرات بنیادی سیاسی در بدنه مدیریت- - احزاب سیاسی- اصلاحات- نهادهای مدنی | سیاسی | 2 |
دانشگاه‌ها- زیرساخت‌های فناوری- ارتباطات- شرکت‌های دانش‌بنیان- مؤسسات تحقیقاتی- تحصیل‌کردگان | سطح فناوری و اطلاعات | 3 |
وضعیت اقتصادی شهر- کسب‌وکار- کیفیت زندگی | اقتصادی | 4 |
تغییرات جهانی- جنگ- تهاجم فرهنگی- حوادث و اتفاقات خاورمیانه- فشارهای بین‌المللی | متغیرهای کلان | 5 |
با توجه به مطالعات صورت گرفته در زمینه پیشینه تحقیق و نظرات کارشناسان، درنهایت پنج‌تا از مهم‌ترین ابعاد تأثیرگذار بر حکمروایی شهری انتخاب گردید و برای هرکدام از این ابعاد شاخصهایی ( مجموعاً33 شاخص) مطرح گردید.
6-2- گام دوم(تحلیل خروجی میک مک)
در این مرحله بعد از شناسایی متغیرها و تشکیل ماتریس متقاطع (نمودار 4) به‌عنوان خروجی نرمافزار ارائه شد و همان‌طور که از نمودار به‌دست‌آمده مشخص است؛ تجمع اکثریت متغیرها در منطقه 2 نمودار نشان میدهد که اکثریت متغیرها دارای میزان اثرگذاری نزدیک و برابری بر حکمروایی شهری کلان‌شهر تهران هستند. درواقع متغیرهایی که در این قسمت از نمودار قرار میگیرند متغیرهای دو جهی هستند که به‌عنوان مهم‌ترین متغیرها با توجه به مکان قرارگیری شناخته میشوند؛ بنابراین میتوان گفت اکثر متغیرهای شناسایی‌شده دارای اثرگذاری بالایی بر حکمروایی کلان‌شهر تهران در افق 1410 هستند و البته این موضوع در ضریب چرخش دادهها (1111/84) نیز اثبات‌شده است؛ یعنی برای عوامل اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، فناوری و متغیرهای کلان همگی دارای اثرگذاری بالا و تقریباً برابری بر وضعیت شاخصهای حکمروایی مطلوب شهری در کلان‌شهر تهران هستند. البته متغیرهای کلان بافاصله نسبی از سایر متغیرهای دیگر و گرایش به سمت ناحیه 1 نمودار دارای اهمیت بیشتری هستند و این امر کاملاً با توجه به تأثیرگذاری آنی و کوتاه‌مدت آن‌ها بر خیلی مسائل دیگر ازجمله مدیریت پایتخت کشور قابل توجیه میباشد.
شکل4: نمودار پراکندگی متغیرهای اثرگذار بر وضعیت حکمروایی شهر تهران تا افق 1410
6-2- 1- اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم
در این روش هرکدام از روابط متغیرها توسط نرمافزار به توان‌های 2، 3، 4، 5 و ... رسانده و بر این اساس اثرات غیرمستقیم متغیرها سنجیده میشود. همان‌گونه که در شکل 5 مشخص است: مدیریت کلان کشوری با امتیاز 254762 دارای بیشترین میزان اثرگذاری غیرمستقیم، وضعیت اقتصادی شهر با امتیاز 253665 در رتبه دوم، استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات با امتیاز 232699 در رتبه سوم و نخبگان تحصیل‌کرده با امتیاز 218715 و آگاهی مدنی شهروندان با امتیاز 218377، به ترتیب دارای بیشترین میزان اثرگذاری غیرمستقیم بر سایر متغیرها و حکمروایی شهر تهران در افق 1410 هستند.
شکل 5: نمودار روابط غیرمستقیم بین متغیرها (ماخذ:نگارندگان)
با توجه به نمودار (شکل 6) اکثر متغیرهایی که دارای اثرگذاری غیرمستقیم بر حکمروایی شهر تهران در افق 1410 بودهاند در این نمودار نیز دارای اثرگذاری بالای مستقیم بر وضعیت حکمروایی شهر تهران هستند و این موضوع نشان از اهمیت این پیشران‌های کلیدی دارد. البته همان‌طور که از جهت فلش‌ها مشخص است متغیرهایی مانند کیفیت زندگی مردم، سیاست‌های خارجی کشور، قانون‌گرایی و احزاب سیاسی نیز دارای اثرگذاری مستقیمی بالایی بر وضعیت حکمروایی کلان‌شهر تهران در افق 1410 هستند.
شکل 6: نمودار روابط مستقیم بین متغیرها راهبردی (ماخذ: نگارندگان)
در این مرحله بعد از تجزیه‌وتحلیل نقشه‌های اثرگذاری مستقیم و غیرمستقیم متغیرهای اثرگذار (اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، کلان و فنّاوری) در حکمروایی شهر تهران به ترتیب پیشران اصلی، بر اساس میزان خالص اثرگذاری مشخص و جایگاه هرکدام تعیین میگردد (جدول شماره 5).
جدول 5: متغیرهای راهبردی اثرگذار بر وضعیت حکمروایی مطلوب شهر تهران تا افق سال 1410
گونه‌ها یا متغیرها | متغیرها | میزان تأثیرگذاری | میزان تأثیرپذیری | خالص اثرگذاری |
|---|---|---|---|---|
متغیرهای کلیدی یا اصلی
| مدیریت کلان کشوری | 81 | 70 | 9 |
وضعیت اقتصادی شهر تهران | 79 | 68 | 11 | |
فناوری اطلاعات و ارتباطات | 73 | 64 | 11 | |
بالا رفتن آگاهی مدنی شهروندان تهرانی | 79 | 69 | 10 | |
تغییرات کلان در سطح کشور به‌مانند انقلاب یا جنگ | 68 | 56 | 12 | |
تغییرات بنیادی در شیوه کنونی مدیریت شهر (اصلاحات بنیادی) | 70 | 62 | 8 | |
سرمایه اجتماعی شهر تهران | 58 | 47 | 11 | |
تشکل‌ها و نهادهای مدنی | 56 | 47 | 9 | |
فشارهای بین‌المللی | 58 | 47 | 11 | |
تشکیل طبقه متوسط شهری | 57 | 48 | 9 | |
| دانشگاه‌ها | 55 | 47 | 8 |
6-3- گام سوم؛ تدوین فرضیات
در این گام بعدازاینکه مهم‌ترین پیشران‌های تأثیرگذاری بر حکمرانی شهر تهران تا افق 1410 مشخص گردید، فرضهای مطرح‌شده برای هرکدام از متغیرهای حکمروایی شهری با استفاده ازنظر کارشناسان طراحی و تدوین گردید. سپس با استفاده ازنظر کارشناسان وزن‌هایی به هرکدام از فرضها بر اساس دو پارامتر میزان مهم بودن به‌صورت کیفی (از ایدئال، خوش‌بینانه، بینابین و فاجعه) و کمی، درصد احتمال وقوع هر فرض ارائه گردید. (شکل 6)
شکل6: فرضهای مطرح‌شده برای هرکدام از متغیرهای کلان اثرگذار بر وضعیت حکمروایی شهر تهران در افق1410
(منبع: محاسبات نگارندگان)
6-4- گام چهارم: انتخاب سناریوهای ارجح
در این مرحله بعدازآنکه فرضهای هرکدام از متغیرها توسط کارشناسان امتیازدهی شد. جدول خروجی ارائه گردید و در خروجی نهایی بر اساس احتمالات در نظر گرفته‌شده و وزن‌هایی داده‌شده به هر فرض توسط نخبگان، درنهایت 100000 هزار سناریو به‌عنوان خروجی نرمافزار ارائه شد و پس از تحلیل نرم افراز مورفول تعداد 5000 هزار سناریو به‌عنوان سناریوهای دارای اعتبار شناسایی گردید و ازآنجاکه تحلیل این تعداد سناریو امکان‌پذیر نمیباشد. درنهایت با توجه به خروجی نرمافزار و تحلیل محقق تعداد 10 سناریو با توجه به تکرار 90% به بالا در سناریوهای بعدی به‌عنوان سناریوهای معنی‌دار انتخاب گردید و مورد تحلیل قرارگرفته شد.
جدول 6: مشخصات کمی سناریوهای خروجی نرمافزار
توضیحات | تعداد |
تعداد سناریوها | 100000 |
تعداد سناریوهای دارای اعتبار | 5000 |
تعداد سناریوهای انتخابی | 10 |
(منبع؛ محاسبات نگارندگان)
6-5- گام پنجم: تحلیل مورفولوژیک با استفاده از نرمافزار مورفول
به‌طورکلی در تحلیل مورفولوژیک چهار داده ورودی اصلی برای تحلیل موردنیاز است:
تعیین متغیرهای کلیدی
تعیین فرضهای از وضعیت احتمالی متغیرهای کلیدی در آینده مدنظر (به روش دلفی و برگزاری کارگاه آیندهنگری) تعیین وزن احتمالی بین فرضهای یک جزء که نشان از میزان وقوع یک فرض نسبت به فرضهای دیگر در همان جزء دارد (به روش دلفی و برگزاری کارگاه آیندهنگری)
تعیین مهم‌ترین یا به عبارتی مرجع‌ترین ارتباط‌های بین فرضهای اجزا مختلف (به روش دلفی و برگزاری کارگاه آیندهنگری). (زالی و زمانی پور، 1394: 8).
در این مرحله برای کیفیت‌سنجی سناریوها و تعیین میزان مقاومت و پایداری هر سناریو در برابر تغییرات احتمالی و پیش‌بینی‌نشده به‌مانند (جنگ و تغییرات جهانی) از تحلیل اینرسی استفاده‌شده است. تحلیل اینرسی یکی از مهم‌ترین کمیت‌هایی است که در نتایج تجزیه‌وتحلیل مورفولوژیک به هر یک از سناریوها نسبت داده میشود. اینرسی مبین میزان مقاومت هر سناریو در برابر تغییرات مثبت و منفی احتمالی است. درواقع اینرسی بالای یک سناریو حاکی از آن است که فرضیات تشکیل‌دهنده آن سناریو نه‌تنها دارای بیشترین احتمال وقوع بلکه بیشترین میزان تکرار در سناریوهای بعدی را نیز دارا هستند (زمانی پور، 1393: 103). در تحلیل اینرسی صورت گرفته بر روی سناریوهای مطرح‌شده برای حکمروایی شهر تهران در افق 1410، (جدول 7)، سناریوی اول با 8 فرض دارای بیشترین اینرسی شناسایی گردید؛ و سناریوی دوم تا پنجم هرکدام با یک تغییر و در برخی موارد دو تغییر فرض نسبت به سناریوهای بعدی دارای بیشترین میزان اینرسی و مقاومت بودهاند و از سناریوی دهم به بعد میزان اینرسی سناریو دچار افت گردیده است و از سناریوی 50 به بعد این میزان تقریباً به صفر رسیده است.
جدول 7: میزان اینرسی سناریوها
میزان اینرسی | سناریوها |
9/10 | S1 |
8/10 | S2 |
6/10 | S3 |
4/10 | S4 |
4/8 | S5 |
4/8 | S6 |
72/6 | S7 |
72/6 | S8 |
6/6 | S9 |
38/5 | S10 |
(منبع: محاسبات نگارندگان)
بنابراین در این مرحله بعد از ارائه نظر نخبگان و میزان اینرسی به‌دست‌آمده برای هر سناریو، مهم‌ترین و محتمل‌ترین سناریوهای حکمروایی شهر تهران برای افق 1410 ارائه گردید. در فرآیندها و پژوهشهای آینده‌پژوهی، از آن جائیکه متغیر و مؤلفه‌های اثرگذار بر یک پدیده، به‌صورت مستقل وجود نداشته و با همدیگر ارتباط دارند و بر یکدیگر اثر می‌گذارند، لذا شناسایی و درك روابط بین پدیده‌ها و مؤلفه‌ها از اهمیت ویژه و اساسی برخوردار میباشد و هر مسئله یا مبحثی متشکل از شبکه‌هایی از عوامل و متغیرهایی بوده که به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم بر همدیگر اثرگذار می‌باشند، لذا ضروری است در تجزیه‌وتحلیل‌ها و ارائه راهبردها و راهکارهاي خود از یک دید شبکهاي و متقابل استفاده نماییم (رنجبر حیدری و همکاران، 1396: 33) در اینجا، برای تدوین و ارائه هر سناریو نخبگان در ابتدا به احتمالات ارتباطات هرکدام از متغیرها با شاخصهای حکمروایی شهری توجه نموده‌اند و نظر و امتیاز خود را ارائه داده‌اند؛ بنابراین سناریوهای مطرح‌شده کاملاً بر اساس نحوه ارتباط و اثرگذاری متقابل متغیرها و شاخصهای حکمروایی مطلوب نسبت به همدیگر ارائه‌شده‌اند. بدین گونه که؛ فرضهای مختلف مطرح‌شده برای متغیر با استفاده از روش دلفی و نظر کارشناسان، با این منطق که هر گروه از فرضهای مرتبط با متغیرها میبایست دارای ارتباط، انسجام، احتمال وقوع، اهمیت و شفافیت باشد، تدوین‌شده است. درواقع در اینجا ارتباط مرجح (ارتباط بین متغیرها و فرضها) به‌وسیله اعدادی نشان داده‌شده است و هر عدد نشان‌دهنده یک فرض متناظر است.
6-6- گام ششم( تدوین سناریوها)
سناریوی اول:
این سناریو با داشتن اینرسی 9/10 به‌عنوان محتمل‌ترین و مقاوم‌ترین سناریو در برابر تغیرت احتمالی (مثبت و منفی) شناسایی شد. نکته حائز اهمیت در سناریو اول نبود هیچ‌گونه فرض ایدئال در بین فرضهای سناریو میباشد. همچنین در بین 8 فرض مطرح‌شده در این سناریو، سناریوهای میانه با 4 فرض و سناریوی فاجعه با 3 فرض دارای بیشترین میزان تکرار و سناریوی مطلوب با 1 فرض دارای کمترین میزان است؛ و همان‌طور که از (جدول8) مشخص است؛ تنها متغیر پاسخگویی در وضعیت سناریو مطلوب قرارگرفته و این موضوع شاید بیشتر ناشی از قدرت رسانهها، ارتباطات، فضای مجازی و افزایش آگاهی مدنی شهروندان باشد تا تأثیرپذیری از قانون.
جدول 8: سناریوی اول
ردیف | سناریو | وضعیت سناریو | عامل کلیدی |
|---|---|---|---|
بالا رفتن نقش تشکلهای مردم‌نهاد در نظارت و شفاف‌سازی عملکرد مدیریت شهری | سناریوی میانه | شفافیت | |
2 | نزدیک شدن وضعیت پاسخگویی مدیران شهری به خواستههای عمومی جامعه مدنی شهر | سناریو مطلوب | پاسخگویی |
3 | افزایش میزان کار آیی مدیریت شهری به معیارهای حکمروایی خوب شهری | سناریو میانه | کار آیی و اثربخشی |
4 | تغییرات بنیادی در نحوه برخورد با قانون‌گرایی مدیران با توجه به افزایش مطالبات مدنی شهروندان | سناریو میانه | قانون‌گرایی |
5 | تأثیرپذیری مدیریت شهری از دستورات بالا تعیین‌شده و سیاسی‌کاری مدیران در زمینه مشارکت | سناریو فاجعه | مشارکت |
6 | تداوم وضعیت موجود و نارضایتی بالای شهروندان از حکمروایی شهری در زمینه شاخص عدالت محوری | سناریو فاجعه | عدالت محوری |
7 | حرکت به سمت ادغام نهادهای پراکنده متولی شهر و افزایش میزان جهت‌گیری‌های توافقی در مدیریت شهر | سناریو میانه | جهت‌گیری توافقی |
8 | حرکت در مسیر راهبردهای ازالیدی و از پیش تعیین‌شده سیاسی | سناریو فاجعه | بینش راهبردی |
منبع: محاسبات نگارندگان
سناریوی دوم: این سناریو با داشتن اینرسی (9/10)، با اینرسی به‌دست‌آمده برای سناریوی اول برابر است و تنها با داشتن یک اختلاف فرض با سناریوی اول میتوان گفت از قدرت احتمال بالای 90% برخوردار است. در این سناریو تعداد سناریوهای میانه نسبت به سناریوی قبلی 1 عدد بیشتر (5 عدد) شده است و از تعداد سناریوهای فاجعه 1 عدد کمتر شده است؛ بنابراین میتوان گفت این سناریو از مطلوبیت بیشتری نسبت به سناریوی اول برخوردار است ولی از قدرت احتمال کمتری نسبت به سناریوی اول برخوردار است. همچنین در این سناریو به‌مانند سناریوی اول تنها شاخص پاسخگویی به‌عنوان فرض مطلوب سناریو مطرح‌شده که توضیحات احتمالی آن در سناریوی اول ذکر گردید(جدول؛9)
جدول 9: سناریوی دوم
ردیف | وضعیت سناریو | عامل کلیدی | |
|---|---|---|---|
بالا رفتن نقش تشکلهای مردم‌نهاد در نظارت و شفاف‌سازی عملکرد مدیریت شهری | سناریوی میانه | شفافیت | |
2 | نزدیک شدن وضعیت پاسخگویی مدیران شهری به خواستههای عمومی جامعه مدنی شهر | سناریوی مطلوب | پاسخگویی |
3 | افزایش میزان کار آیی مدیریت شهری به معیارهای حکمروایی خوب شهری | سناریو میانه | کار آیی و اثربخشی |
4 | تغییرات بنیادی در نحوه برخورد با قانون‌گرایی مدیران با توجه به افزایش مطالبات مدنی شهروندان | سناریو میانه | قانون‌گرایی |
5 | تأثیرپذیری مدیریت شهری از دستورات بالا تعیین‌شده و سیاسی‌کاری مدیران در زمینه مشارکت | سناریو فاجعه | مشارکت |
6 | تداوم وضعیت موجود و نارضایتی بالای شهروندان از حکمروایی شهری در زمینه شاخص عدالت محوری | سناریو فاجعه | عدالت محوری |
7 | حرکت به سمت ادغام نهادهای پراکنده متولی شهر و افزایش میزان جهت‌گیری‌های توافقی در مدیریت شهر | سناریو میانه | جهت‌گیری توافقی |
8 | تداوم وضعیت موجود و نداشتن یک راهبرد بلندمدت بر اساس نقاط قوت و ضعف تا افق 1410 | سناریو میانه | بینش راهبردی |
(منبع: محاسبات نگارندگان)
سناریوی سوم: میزان اینرسی به‌دست‌آمده برای این سناریو 6/10 میباشد. در این سناریو، 1 سناریوی مطلوب (متغیر پاسخگویی)، 5 سناریوهای میانه و 2 عدد سناریوهای فاجعه ارائه‌شده است که این موضوع نشان‌دهنده نزدیکی این سناریو به سناریوی دوم است. نکته قابل‌ذکر تکرار سناریوی مطلوب مربوط به شاخص پاسخگویی میباشد که این موضوع نشان‌دهنده افزایش میزان خواست‌های مردمی جهت پاسخگویی میباشد. همچنین دو متغیر مشارکت و عدالت محوری به‌مانند دو سناریوی اول به‌صورت سناریو فاجعه تکرار شده که این موضوع نشان‌دهنده ضعف بنیادی عدالت محوری در ارکان مدیریتی شهر و مشارکت ضعیف مدیران شهراست(جدول:10).
جدول 10: سناریوی سوم
ردیف | سناریو | وضعیت سناریو | عامل کلیدی |
|---|---|---|---|
1 | بالا رفتن نقش تشکلهای مردم‌نهاد در نظارت و شفاف‌سازی عملکرد مدیریت شهری | سناریوی مطلوب | شفافیت |
2 | نزدیک شدن وضعیت پاسخگویی مدیران شهری به خواستههای عمومی جامعه مدنی شهر | سناریوی مطلوب | پاسخگویی |
3 | افزایش میزان کار آیی مدیریت شهری به معیارهای حکمروایی خوب شهری | سناریو میانه | کار آیی و اثربخشی |
4 | تغییرات بنیادی در نحوه برخورد با قانون‌گرایی مدیران با توجه به افزایش مطالبات مدنی شهروندان | سناریو میانه | قانون‌گرایی |
5 | تأثیرپذیری مدیریت شهری از دستورات بالا تعیین‌شده و سیاسی‌کاری مدیران در زمینه مشارکت | سناریو فاجعه | مشارکت |
6 | تداوم وضعیت موجود و نارضایتی بالای شهروندان از حکمروایی شهری در زمینه شاخص عدالت محوری | سناریو فاجعه | عدالت محوری |
7 | حرکت به سمت ادغام نهادهای پراکنده متولی شهر و افزایش میزان جهت‌گیری‌های توافقی در مدیریت شهر | سناریو میانه | جهت‌گیری توافقی |
8 | تداوم وضعیت موجود و نداشتن یک راهبرد بلندمدت بر اساس نقاط قوت و ضعف تا افق 1410 | سناریو میانه | بینش راهبردی |
(منبع: محاسبات نگارندگان)
سناریوی چهارم: میزان اینرسی به‌دست‌آمده برای این سناریو 4/10 میباشد. در این سناریو، 1 سناریوی مطلوب (متغیر پاسخگویی)، 4 سناریوهای میانه و 3 عدد سناریوهای فاجعه ارائه‌شده است که این موضوع نشان‌دهنده مطلوبیت پایین این سناریو است. نکته قابل‌ذکر این سناریو ظهور سناریوی فاجعه برای متغیر قانون‌گرایی است و با توجه به اینکه این متغیر در سناریویی‌های قبلی وضعیت میانه داشته است؛ بنابراین میتوان گفت که شاخص قانون‌گرایی برای افق 1410 مدیریت شهری تهران دارای ساختار و بنیان شکننده ایست و اگر اقدامات اساسی در جهت بهبود این شاخص در مدیریت شهر تهران تا افق 1410 صورت نگیرید حرکت سناریوی این متغیر به سمت وضعیت فاجعه محتمل خواهد بود(جدول:11).
جدول 11: سناریوی چهارم
ردیف | سناریو | وضعیت سناریو | عامل کلیدی |
|---|---|---|---|
1 | بالا رفتن نقش تشکلهای مردم‌نهاد در نظارت و شفاف‌سازی عملکرد مدیریت شهری | سناریوی مطلوب | شفافیت |
2 | نزدیک شدن وضعیت پاسخگویی مدیران شهری به خواستههای عمومی جامعه مدنی شهر | سناریوی میانه | پاسخگویی |
3 | افزایش میزان کار آیی مدیریت شهری به معیارهای حکمروایی خوب شهری | سناریو میانه | کار آیی و اثربخشی |
4 | تداوم وضعیت موجود و ضعف قانون‌گرایی در ارکان مدیریتی شهر تا افق 1410 | سناریو فاجعه | قانون‌گرایی |
5 | تأثیرپذیری مدیریت شهری از دستورات بالا تعیین‌شده و سیاسی‌کاری مدیران در زمینه مشارکت | سناریو فاجعه | مشارکت |
6 | تداوم وضعیت موجود و نارضایتی بالای شهروندان از حکمروایی شهری در زمینه شاخص عدالت محوری | سناریو فاجعه | عدالت محوری |
7 | حرکت به سمت ادغام نهادهای پراکنده متولی شهر و افزایش میزان جهت‌گیری‌های توافقی در مدیریت شهر | سناریو میانه | جهت‌گیری توافقی |
8 | تداوم وضعیت موجود و نداشتن یک راهبرد بلندمدت بر اساس نقاط قوت و ضعف تا افق 1410 | سناریو میانه | بینش راهبردی |
(منبع؛ محاسبات نگارندگان)
در اینجا ذکر این نکته ضروری است که؛ با توجه به اینرسی پایین سناریوهای دیگر و تکرار 4 سناریوی اول به میزان بالای 90% درصد در سناریوهای بعدی از ارائه سناریوهای دیگر خودداری گردید و فقط 4 سناریوی محتمل و ذکرشده مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفت.
در نهایت با توجه به مجموع چهار سناریوی کلی مشخص
شده است که؛ اصلیترین سناریوی پیش روی حکمروایی مطلوب شهری در کلان‌شهر تهران سناریویی بینابین است بهطوریکه عوامل کلیدی؛ بینش راهبردی، جهت‌گیری توافقی، شفافیت، کار آیی و اثربخشی و قانون گیری، دارای وضعیت بینابینی هستند و این موضوع نشان‌دهنده موقعیت حساس این سناریو میباشد.
نتیجه‌گیری
در تحقیق حاضر با توجه به اهمیت و نقش پررنگ کلان‌شهر تهران به‌عنوان پایتخت کشور در گسترش و الگوسازی موضوعات مختلف ازجمله مدیریت شهری برای بقیه شهرهای ایران، سعی گردیده با استفاده از روش سناریو نگاری و استفاده از 8 شاخص حکمروایی خوب شهری (مشارکت، شفافیت، پاسخگویی، قانونمندي، عدالت، کار آیی و اثربخشی و جهت‌گیری توافقی که بر بینش راهبردي) و ارتباط سازی آن‌ها با 32 متغیر تأثیرگذار در قالب عوامل (اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فناوری و اطلاعات) جهت تحققپذیری یا عدم تحققپذیری حکمروایی خوب شهری در افق 1410 مهم‌ترین متغیرهای اثرگذار بر این موضوع شناسایی شوند و محتمل‌ترین سناریوهای پیش رو حکمروایی خوب شهری کلان‌شهر تهران ارائه شوند که درنهایت با تجزیه‌وتحلیل نتایج به دست؛ در افق پیشرو حکمروایی خوب شهری در کلان‌شهر تهران تا سال 1410 هیچ‌گونه فرض ایدآلی به دست نیامد و این موضوع میتواند یک هشدار باشد نسبت به فاصلهای که مدیریت کلان‌شهر تهران با حکمروایی خوب شهری دارد. همچنین در بین سناریوهای تدوین‌شده برای هرکدام از شاخصها بیشترین سناریوی فاجعه نسبت به 3 متغیر قانون‌گرایی، مشارکت و عدالت محوری به‌دست‌آمده بهطوریکه در هر 4 سناریوی تحلیل‌شده این سناریوهای فاجعه تکرار شده است و این موضوع نشان‌دهنده ساختار شکننده قانون‌گرایی، ضعف عدالت محوری در ساختار مدریت شهری تهران و کم‌توجهی بالا نسبت به مقوله مشارکت است. بهطوریکه ازنظر کارشناسان و متخصصین این حوزه حتی با یک دوره زمانی تقریباً 15 ساله احتمال تکرار این روال محتمل‌تر از سایر سناریوهاست. همچنین در بین شاخصها حکمروایی خوب شهری تا افق 1410 تنها شاخص پاسخگویی با 4 تکرار سناریوی مطلوب تنها شاخص امیدبخش ازنظر کارشناسان شناسایی گردید که تحقق این سناریو هم بیشتر ناشی از فشارهای رسانهای، درخواست‌های مدنی شهروندان و فضای مجازی میتواند باشد تا احترام قانونی مسئولین به این موضوع. همچنین، شاخصهای بینش راهبردی، شفافیت، کار آیی و اثربخشی و جهت‌گیری توافقی با بیشترین سناریوی بینابین در هر 4 سناریو تکرار شدند و لذا این موضوع می‌طلبد که برنامه ریزان و مسئولین شهری با توجه به این نتایج مانع حرکت این سناریوهای بینابین به سمت سناریوی فاجعه شوند. درنهایت با توجه به نتایج به‌دست‌آمده پیشنهاد‌های زیر ارائه میگردد:
1- پرهیز از زدوبندهای سیاسی در رأس کلان مدیریت و در اولویت قرارگیری حاکمیت قانون و احترام به حقوق اجتماعی.
2- بهرهگیری از تجربیات کشورهای موفق در حوزه حکمروایی مطلوب شهری با در نظرگیری بسترهای اجتماعی و فرهنگی کلان‌شهر تهران.
3- تلاش و برنامهریزی در جهت تشکیل نهادها و تشکلهای مدنی، برای تشکیل یک جامعه مدنی مسئولیت‌پذیر و آشنا به حقوق و قوانین شهروندی.
4- تلاش در ایجاد همکاری و هماهنگی بین مدیران و مردم در جهت مشارکت پایدار در راستای رفع معضلات و مشکلات مدیریتی شهر تهران.
5- برنامهریزی در جهت سوق دادن شاخصهای بینابین به سمت سناریوسازیهای مطلوب و جلوگیری از حرکت این عوامل کلیدی به سمت سناریوهای نامطلوب.
منابع
1. اسماعیلزاده، حسن، صرافی، مظفر (1385). جایگاه حکمروایی خوب شهری طرح متروی تهران. فصلنامه برنامهریزی و آمایش فضا، دوره 10، شماره یک، صص 28-1.
2. اسماعیلزاده، حسن، کوزهگر، لطفعلی، علیان، مهدی و آدینهوند، علیاصغر (1394)، فراتحلیلی بر پژوهشهای حوزه حکمروایی شهری در ایران، فصلنامه برنامهریزی و آمایش فضا، دوره بیستم، شماره 2، تابستان 1395. صص 1-40.
3. اطهاری، کمال (1386). حکمروایی شهری و مبانی نظری و ضرورت شکل گیری ان در ایران، جستارهای شهرسازی، شماره 19 و 20.
4. بابا غیبی ازغندی، علیرضا (1389). آینده پژوهی؛ رهیافتی نو در مدیریت جامع حمل و نقل شهری، فصلنامه مطالعات مدیریت ترافیک، سال پنجم، شماره 16، بهار 1389.
5. بزی، خدارحم (1395)، اهميت سنجي شاخص هاي حكم روايي خوب شهري از ديدگاه زنان مطالعة موردي: شهر زابل، پژوهشنامه زنان، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شماره اول، بهار 1395، 51-72.
6. جهانشاهی، محمدحسین (1386)، «حاکمیت شایسته- حاکمیت شایسته»، فصل نامة جستارهاي شهرساز ی، شماره 19-20.
7. حسینی، سیدهادی (1395)، تحلیل شاخصهای حکمروایی خوب شهری با تاکید بر نظرات شهروندان و مدیران (مطالعه موردی: شهر تربت حیدریه)، فصلنامه مطالعات شهری، شماره بیستم، پاییز 1395.
8. زالی، نادر و پورسهراب، آناهید (1396). آینده نگاری توسعه منطقهای با رویکرد تلفیقی سناریونویسی و مدل تحلیلی SWOT مطالعه موردی: استان گیلان، فصلنامه برنامه ریزی و آمایش فضا، دوره بیست و یکم، شماره سوم، 1396.
9. زمانی پور، مسعود (1393)، سناریو نگاری راهبردی توسعه منطقهای (مطالعه موردی: استان مازندران). پایان‌نامه کارشناسی ارشد شهرسازی، دانشگاه گیلان. شهریور 1393.
10. ساسان پور، فرزانه و آزادبخت، احسان (1393). کاربرد روش آینده پژوهی در حکمرانی خوب شهری، ششمین کنفرانس ملی برنامه ریزی و مدیریت شهری با تاکید بر مولفههای شهر اسلامی، مشهد.22 آبان 1393.
11. سرایی، محمدحسین، شاکرمی، نعمت، انیژ، حجت و کمانداری، محسن (1393)، ارزیابی و تحلیل مدیریت شهری با تاکید بر شاخصهای حکمروایی مطلوب شهری (مطالعه موردی: شهر خرمآباد)، نشریه مطالعات نواحی شهری، سال اول، شماره یک. زمستان 1393.
12. شریفیان ثانی، مریم (1380). سرمایه اجتماعی؛ مفاهیم اصلی و چارچوب نظري. فصلنامه علمی پژوهشی مددکاري اجتماعی. شماره 8. تهران: دانشگاه علوم بهزیستی.
13. شفیعا، محمدعلی، رحیمی مقدم، محمد و بدیع، کامبیز (1392)، آیندهنگاری مبتنی بر فنون شناختی، مطالعات مدیریت راهبردی، شماره 15، پاییز 1392، صص 57-91.
14. فخرایی، عباس و مرزی، روژین (1396)، بررسی رابطه مشارکت شهروندان و فاکتورهای اصلی مدیریت شهری مطالعه موردی: شهر تهران. مطالعات محیطی هفت حصار، شماره بیست و یکم، سال ششم، پاییز 1396.
15. کشاورز ترک، عین الله (1394). طراحی سناریوهای تهدیدات نوظهور فرهنگی انقلاب اسلامی بر مبنای روش عدم قطعیت بحرانی، فصلنامه پژوهشنامه انقلاب اسلامی، سال چهارم: شماره 15. تابستان 1394. صص 1-19.
16. گودرزی، غلامرضا، آذر، عادل، عزیزی، فیروز و بابایی میبدی، حمید (1395)، ارائه چارچوب پیشنهادی آیندهنگاری منطقهای به‌مثابه حوزه پژوهشی میان‌رشته‌ای: موردمطالعه سند توسعه آمایش استان یزد. فصلنامه مطالعات میان‌رشته‌ای در علوم انسانی، دوره هشتم، شماره 2، بهار 1395 صص 155-133.
17. Auclair, Ch. (2000). “Urban poverty and Governance Indicators”, www.find articles.com.Beall, J. (1996). “Urban Governance: Why Gender Matters”, www.undp.org.
18. Gani, A. & Duncan, R. (2007). Measuring good governance using time series data: Fiji Islands. Journal of the Asia Pacific Economy, 12(3), 367-385.
19. Lange, F. E. (2009). Urban Governance: An essential determinant of city development. Theory and Practice: Scientific Series.
20. Robert s S.M. Wright S. and O’Neil PH. (2007), Good governance in the Pacifi c? Ambivalence and possibility, Geoforum, No. 38, pp: 967- 984.
21. Sadashiva. M (2008), Effects of civil society on urban planning and governance in Meysore, India, Doctoral thesis, Technical university of Dortmund.
22. Stewart, K. (2006). Designing good urban governance indicators: The importance of citizen participation and its evaluation in Greater Vancouver. Cities, 23(3), 196-204.
23. Taylor, P. (2000). UNCHS (Habitat)- the Global Campaign for Good Urban Governance. Environment and Urbanization. Vol 12. No 1. April.
24. UN- HABITAT (2009) Urban Governance index (UGI) a tool to measure progress in achieving good urban governance. www.un habitat.org.
25. UN-HABITAT (2009). Urban governance index(UGI) a tool to measure progress in achieving goodurban governance. Available in www.unhabitat.org...
26. Slaughter, R. (1999), Futures for the Third Millennium: Enabling the Forward View, Sydney: Prospect Media.
27. Van Notten, P. W. F. Rotmans, J. van Asselt, M. B. A. and Rothman, D. S. (2003), An updated scenario typology. Futures,35(5): 423-443.
28. Wulf, T. P. Meissner, and S. Stubner. "A scenario-based approach to strategic planning–integrating planning and process perspective of strategy. Leipzig: HHL–Leipzig Graduate School of Management; 2010.(HHL-Arbeitspapier/HHL Working Paper; 98)."
29. Geneletti, D. "Environmental Assessment of Spatial Plan Policies through Land Use Scenarios A Study in a Fast-Developing Town in Rural Mozambique", Environmental Impact Assessment Review, No. 32, Pp. 1- 10, 2012.
30. Costanzo, L. A. (2004). Strategic foresight in a high-speed environment. Futures, 36, 219-235.
31. Darkow, I. L. (2014). The involvement of middle management in strategy development— Development and implementation of a foresight-based approach. Technological Forecasting and Social Change.101, 10-24. http://www.dx.doi.org/10.1016/j. techfore.2013.12.002
32. Durst, C. Durst, M. Kolonko, T. Neef, A. & Greif, F. (2014). A holistic approach to strategic foresight: A foresight support system for the German Federal Armed Forces. Technological Forecasting and Social Change. 97, 91-104. http://www.dx.doi. org/10.1016/j.techfore.2014.01.005
33. Forster, B. (2014). Technology foresight for sustainable production in the German automotive supplier industry. Technological Forecasting and Social Change, 92, 237-248.http://www.dx.doi.org/10.1016/j.techfore.2014.09.010.
34. Horton, A. (1999). Forefront: a simple guide to successful foresight. Foresight, 1(1),5-9.
35. Martin, Ben R. "Foresight in science and technology." Technology analysis & strategic management 7.2 (1995): 139-168.
Assessment and Analysis of the Future Situation of the Favorable Urban Governance in Iranian Cities Based on Baseline Scenario (Case Study: Tehran City)
Abstract
Background: Today, among the various approaches proposed in the field of urban management, good urban governance is one of the most famous and most effective approaches
Purpose: The purpose of the study was to identify and evaluate the most significant variables and principal determinants affecting the future of urban governance up to the 2031 horizon for the Tehran metropolis. It was also looking for the most likely scenarios in the field of urban governance in the 2032 horizon for the Tehran metropolis.
Research method: The present study used structural analysis and cross-effect analysis to look to analyze the data. The data and information required for the research were a combination of quantitative and qualitative data, which were gathered through documentary research and survey method (questionnaire) and interview with experts in a Delphi model. For data analysis, MICMAC software was used to analyze the interactions of variables and Morphol software to compile scenarios.
Findings: Finally, out of a total of 100,000 output scenarios, 5000 scenarios were identified as valid and, given the impossibility of analyzing this number, 10 scenarios with high inertia were selected, and among these 10 scenarios, 4 scenarios with the highest inertia and repeat rates of over 90% were analyzed in subsequent scenarios.
Conclusion: The results showed that there was no any ideal scenario among the scenarios and the only favorable scenario was the response variable that has been repeated in all four scenarios, which indicated the weakness of Tehran's metropolitan management structure in realizing good urban governance.
Keywords: "Urban Governance", "Scenario", "Urban Management", "Tehran City".