The position of Taqiyyah in cyber space

Subject Areas : Jurisprudence and private law

alireza moradi ¹ (PhD student in Fiqh and Fundamentals of Islamic Law, Babol Branch, Islamic Azad University, Babol, Iran.)
Ali Akbar Izadifard ² (Professor of Fiqh and Fundamentals of Islamic Law, Mazandaran University, Babolsar, Iran.)
Mehdi Mohammadian Amiri ³ (Assistant Professor of Fiqh and Fundamentals of Islamic Law, Babol Branch, Islamic Azad University, Babol, Iran.)

Received: 2021-07-12 Accepted : 2022-06-06 Published : 2024-08-22

Keywords: Cyberspace, piety, propaganda of religion, effective factors,

Abstract :

In today's era, virtual space is considered one of the most important ways to gain knowledge and information. The virtual world is a parallel world to the real world and everything that is in the real world can be reflected in the virtual world as well. In the same way that in the real space, people suffer from epistemological-religious problems, the same damage prevails in the virtual world. Since most of the capacities available in the virtual space - directly or indirectly - are at the disposal of the Arrogant Front, and as the creators of this space, they have acted in such a way that, firstly, they make the maximum use of this space and secondly, they significantly monitor the activities of others in this space to the extent that every group and category that is outside this front has a technological need and dependence on them both for its own activity and also that if in a few cases it can rely on knowledge to come out from under their control, their activities will be put in danger, therefore, one should behave in such a way that propaganda in this space, firstly, can be hidden from the enemy's view (in other words, in the form of taqiyyah) and does not arouse his sensitivity, and secondly Despite the superiority of the enemy's hardware, different currents of thought that are inspired by authentic Islamic culture and jurisprudence can overcome this space and create a new discourse that will give stability to the layers of our national identity in the best possible way. In this article, this topic is discussed with analytical-descriptive method.

References:

1- قرآن کریم. مترجم: ناصر مکارم شیرازی.
2- آخوند خراسانی، محمدکاظم(1367).کفایه الاصول. قم: موسسه آل البیت(ع).
3- انصاری،مرتضی(1362).مطارح الانظار. قم:موسسه آل البیت(ع).
4- انصاری، شیخ مرتضی(1214ق).کتاب المكاسب.الطبعه الاولي.قم: موسسه الباقری.
5- انصاری، شیخ مرتضی(1281ق). کتاب الصلاة. قم: سلسله مجلدات کنگره شیخ اعظم.
6- انصاری، شیخ مرتضی(بی¬تا). فرائد الاصول. ترجمه: عبدالله نورانی (1394). قم: مطبوعات دینی.
7- انصارى، شیخ مرتضی (1214ق). التقية. فارس الحسون(1384). قم: مؤسسة قائم آل محمد (عج).
8- اصفهانی،محمدحسین(1363). الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه. قم:داراحیاء العلوم الاسلامی.
9- ایروانی،علی(1370). نهایه النهایه فی شرح الکفایه.قم:دفترتبلیغات اسلامی.
10- باستانی،برومند(1386). جرایم کامپیوتری و اینترنتی و جلوه¬ای نوین از بزهکاری.تهران: انتشارات بهنامی.
11- بروجردی، محمدتقی(1363). نهایة الافکار. (تقریرات درس محقق عراقی) قم: دفتر انتشارات اسلامی.
12- بریگز، ایسا، برک، پیتر(2005). تاریخ اجتماعی رسانه ها ازگوتنبرگ تا اینترنت. ترجمه :حسن نمک دوست تهرانی (1391). ظرفیت¬های فرآورده¬های جهان اسلام در فضای مجازی، تهران: همشهری.
13- بشرویی خراسانی فاضل تونی، ملاعبداللّه( بی¬تا). الوافیه فی الاصول. قم: مجمع الفکر الاسلامی.
14- جعفری هرندی، محمد ( 1393). ملاك و چگونگی به کارگیري تقیه در دوره حضور معصومان علیهم السلام، فصلنامه پژوهش های فقه و حقوق اسلامی. 10، 35، ص11-44.
15- حجت كوه‌كمرى، سيد محمد بن على (1409ق)، كتاب البيع، تقریر کننده ابوطالب تجلیل تبریزی، ناشر دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه، قم، چاپ دوم.
16- حائری یزدی، شیخ عبدالکریم(بی تا). کتاب الصلاة. قم: مؤسسه جماعة المدرسین.
17- حائری یزدی، شیخ عبدالکریم (1408ق)، درر الفوائد. قم: مؤسسه جماعة المدرسین.
18- حسینی، صفا،غیاثوند، سیدمحسن (1396).ظرافت¬ها وعوامل تأثیرگذارتبلیغ دین در بستر فضای مجازی،پژوهشگاه علوم انسانی مطالعات فرهنگی
19- طباطبائی، محمدتقی (بی تا). الاصول العامه الفقه المقارن.قم:آل البیت(ع).
20- رشیدپور،ابوالقاسم(1389).قاعده لاضررازدیدگاه امام خمینی(ره). قم:چاپ و نشرعروج.
21- سبحانی،جعفر(1382). تهذیب الاصول (تقریرات درس امام خمینی). تهران:مؤسسه نشر آثار امام خمینی.
22- سیوری حلّى، مقداد بن عبد اللّه (1425 ق). كنز العرفان في فقه القرآن. قم:انتشارات مرتضوی.
23- شقیر،محمد(1385). پژوهشی درباره توقیع شریف امام زمان(عج)، فقه اهل بیت(ع)، 46.
24- صدر،سیدمحمدباقر(1417). بحوث فی علم الاصول.قم:مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی.
25- صدر، سید محمد باقر(1391). بحوث فی شرح عروه الوثقی. نجف:انتشارات الآداب.
26- صدوق،ابوجعفرمحمدبن علی(بی تا). التوحید. ترجمه: سید هاشم حسینی تهرانی. قم:مؤسسه جامعة المدرسین.
27- صدوق،ابوجعفرمحمدبن علی (1385ق). علل الشرائع. نجف: المکتبة الحیدریه.
28- طبرسی،فضل بن حسن(1415ق). مجمع البیان فی تفسیر القرآن.بیروت: مؤسسه الاعلمیه.
29- طوسی، محمد بن حسن(1409ق). التبیان. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
30- فراهیدی،خلیل(بی تا). کتاب العین. قم:چاپ دارالهجره.
31- قرشی،سیدعلی اکبر(1380). قاموس قرآن. قم:چاپ دارالکتب الاسلامیه.
32- کلینی،ابوجعفرمحمد(1407ق). الکافی. بی جا،دارالکتب الاسلامیه.
33- مجلسي،محمدتقي(1410ق). روضة المتقين في شرح من لايحضره الفقيه.قم: العلميه.
34- مجلسي،محمدتقي(1376). لوامع صاحب قراني المشتهر بشرح الفقيه. قم: مؤسسة دارالتفسير.
35- مراغی،سیدمیرزا عبدالفتاح(1417ق). العناوین الفقهیه.قم:مؤسسه النشر الاسلامی.
36- مکارم شیرازی، ناصر(1428ق). انوارالاصول.قم:مدرسه الامام علی بن ابیطالب(ع).
37- مکی العاملی،محمد(شهیداول)(1360ق). القوائدوالفوائد. ترجمه: عبدالهادی حکیم. نجف: مطبعه الآداب.
38- موسوی بجنوردی،سیدحسن(1419ق). القواعدالفقهیه. قم:نشر الهادی.
39- موسوی خميني،روح الله،1414ق،تحرير الوسيله،قم،دار الكتاب العلميه
40- موسوی خميني، سید روح الله(1381). صحيفه نور.تهران:سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي ايران.
41- موسوی خميني، سید روح الله(بی تا). تحريرالوسيله. قم: دارالعلم.
42- موسوی خوئى، سیدابوالقاسم(1371). البیان فى تفسیر القرآن. قم: مؤسسة احیاء آثار الامام‏الخوئى.
43- میرزای قمی،ابوالقاسم(1430ق). قوانین الاصول. قم:احیاءالکتب الاسلامیه.
44- نراقی،ملا احمد(1417ق). مستند الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت(ع).

Full-Text:



جایگاه تقیّه درفضای مجازی

 

 

چکیده

در عصر حاضر فضای مجازی یکی از مهم ترین راه های کسب آگاهی و اطلاعات انسان به شمار می رود. دنیای مجازی به نوعی دنیای موازی با جهان واقعی است و هر آنچه در دنیای واقعی هست به خوبی در جهان مجازی نیز قابل انعکاس است. همان طوری که در فضای واقعی،انسان دچار مشکلات معرفتی-دینی می شود،در دنیای مجازی نیز همین آسیب حکمفرماست.از آنجایی که عمده ظرفیت های موجود در فضای مجازی - مستقیم یا غیر مستقیم- در اختیار جبهه استکبار است و به عنوان مبدع این فضا، به گونه ای عمل نموده اند که اولا خودشان حداکثر استفاده از این فضا را بنمایند و ثانیاً به نحو چشمگیری بر فعالیت دیگران در این فضا نظارت نمایند تا جایی که هر گروه و دسته ای که خارج از این جبهه باشد، هم برای فعالیت خود، نیاز و وابستگی فناورانه ای به آنها داشته باشد و هم این که اگر در معدود مواردی بتواند با تکیه بر دانش خود از زیر سلطه آنها بیرون بیاید،فعالیتشان در معرض خطر قرار گیرد، لذا باید به گونه ای رفتار نمود که تبلیغ در این فضا، اولاً بتواند از دید دشمن مخفی مانده(به عبارتی بصورت تقیه باشد)که حساسیت او را برانگیخته ننماید و ثانیاً بتواند علی رغم برتری سخت افزاری دشمن،جریانهای مختلف فکری که با الهام از فرهنگ اصیل اسلامی و فقه جواهری است، بر این فضا غلبه و گفتمان جدیدی به وجود آورد که به لایه های هویت ملی ما به بهترین وجه ممکن پایداری ببخشد.دراین مقاله با روش تحلیلی- توصیفی به این مبحث پرداخته شده است.

کلیدواژه ها: فضای مجازی، تقیه، تبلیغ دین،عوامل مؤثر

1-درآمد

اسلام یک دین جهانی، همگانی وکامل ترین و آخرین ادیان است. به همین دلیل همه مردم از همه اقوام و ملت ها ‏ضروری است که با آن اشنا شوند. تنها راه آشنایی دیگر ملت ها از این آئین انسان ساز تبلیغ کردن حقایق، دستورات،احکام و آداب اسلام است. بر این اساس درآیات متعددی از قرآن کریم تبلیغ دین مورد اهتمام قرارگرفته است. قرآن مجید در آیه33 سوره فصلت،می فرماید: «چه کسی خوش گفتارتر است از آن کس که دعوت به سوی خدا می کند و عمل صالح انجام می دهد ومی گوید: من از مسلمانانم.» همچنین در جای دیگر می فرماید: و باید گروهی از شما باشند که دعوت کنند به یکی و امرکنند به خوبی و نهی کنند از بدی و آنانند رستگاران .(آل عمران،104) 

‏درگذشته معارف دینی از طریق ارتباط مستقیم ‏و چهره به چهره مبلغین با مخاطبان انجام می شد.اما با ابداع صنعت،تبلیغ دین وارد شیوه نوشتاری شد.با پیشرفت روزبه روز فناوری ها و با ظهور رسانه های یکسویه جدید مانند رادیو و تلویزیون،افراد موثر دینی به دلیل اینکه تولیدکنندگان محتوا و مدیران این رسانه ها را انواع غیرمسلمان تشکیل می دادند،‏ابتدا از حضور ‏در این عرصه امتناع می کردند،اما با پیشرفت جوامع اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی ‏در ایران و با تأیید مراجع و علمای دین،این رسانه ها به جمع ابزار مورد ‏استفاده برای تبلیغ‌ دین اسلام اضافه شد.‏

اما با فرارسیدن عصر فناوری های نوین ارتباطی و گسترش فراگیر آن که به دنبال خود مفاهیم جدیدی چون واقعیت ‏مجازی و فضای سایبری را به همراه آورد، ‏تغییر و تحولات زیادی در ابعاد مختلف زندگی بشر ایجاد ‏شد و ما را با جهان جدیدی مواجه ساخت، جهانی که در آن متفاوت می نویسیم، می خوانیم، ارتباط برقرار می کنیم و به طورکلی، جهانی که ‏در آن متفاوت زندگی می کنیم.

گرچه این جهان مجازی امکانات بی شماری را برای زندگی امروزی انسان ها فراهم آورده، منتها مسائل غیرمترقبه ای را نیز موجب شده ‏است که هر پدیده  ‏بشر ساختی به مثابه نتایج ناخواسته خود آن ها را به همراه ‏دارد. ورود به این نوع جامعه ی جدید، همچون مرحله گذار از جامعه سنتی به جامعه صنعتی، تمامی جنبه های حیاث بشری را تحت ثأثیر ‏قرارداد و تحولاتی عمیق را در ساختار جوامع و روابط میان افراد به وجود آورده است، به گونه ای که عرصه های سیاسی،اجتماعی،اقتصادی و فرهنگی را با انبوهی از فرصت ها و چالش های اساسی روبه رو ساخته است، یکی از این مسائل تبلیغ دین در فضای مجازی بصورت تقیه است؛چرا که ذات متنوع این فضا و حضور چشمگیر وکارفراگیر و پردامنه نظام سلطه در آن، در جهت اشاعه فرهنگ غربی و تسلط بر ملت ها با استفاده از سست کردن بنیان های اعتقادی جوانان، این مهم را در رأس دغدغه های فرهنگی و دینی مسئولین و دلسوزان فرهنگی قرار داده ‏است تا جایی که مسئله حضور و تبلیغ در فضای مجازی به قدری اهمیت پیدا نموده که مقام معظم رهبری به دفعات مختلف و در فرصت های گوناگون، این بحث را بیان کرده ‏و همه افراد به خصوص طلاب را در این جهت، به کار فرهنگی و حضور در این فضا الزام نمودند. نویسنده در این مقاله بعد از مفهوم تقیه وادله آن در آیات وروایات،به مسأله تقیه در فضای مجازی بعنوان تبلیغ دین، را مورد بررسی قرار داده است.

2-مفهوم تقیه

الف-تقیه درلغت         
الخلیل در کتاب العین، مفهوم تقیه را «تحفظ وجلوگیری» می داند وی در این باره می نویسد:
«وکلّ ما وَقی شیئا فهو وقاء لَهُ وَوقایة... والتقوی فی الأصل وقوی فلما فتحت ابدلت تاء فترکت فی تصریف الفعل فی التقی والتقوی والتقاة والتّقیّة».(فراهیدی،بی تا،ج5،ص238) علامه فیومی در کتاب «مصباح المنیر» تقیه را اسم برای فعل «وقی» و به معنای حفظ کردن دانسته است. وی می نویسد:«وقاه اللّه السوء یقیه وقایة بالکسر حفظه... والتقیة والتقوی اسم منه والتاء مبدلة مِن واو والأصل وَقوی من وقیت».(فیومی،1996م،ج2،ص922) صاحب «قاموس قرآن» به نقل از راغب، آورده است که: فعل «وقی» به معنای حفظ است:«وَقی وِقایة و وقاءً، حفظ شی ء است از آنچه اذیت و ضرر می رساند.»(قرشی،1380،ج5،ص236)ازمجموع آنچه از اهل لغت آوردیم، روشن می شود که آنان در مفهوم تقیه اختلاف نظریه ندارند و در معنای تحفظ و مصونیت و مرادف آن برای تقیه هم عقیده اند.

الف-تقیه دراصطلاح        
شیخ مفید در تعریف تقیه می نویسد:«تقیه مخفی کردن حق و پوشاندن عقیده حق است و نیز مخفی کاری و ترک آشکارسازی با مخالف در مورد چیزهای است که ضرر دینی و یا دنیایی را درپی دارد.»(صدوق،بی تا، ص 246)شیخ انصاری در تعریف تقیه می نویسد:«مقصود از تقیه در اینجا، جلوگیری از ضرر بر دیگری است به وسیله هماهنگی با مخالفِ حق، با گفتار و یا در رفتار.» (شیخ انصاری،بی تا،ص71) 

3- فضای مجازی وتقیه درآن

مفهوم فضای مجازی در اصطلاح که در واقع حاصل تکنولوژی غرب است، واژه ای است که در خلال دهه ی ۱۹۹۰ از طریق اینترنت کاربرد عمومی یافت.فضای مجازی یکی از واژه هایی است که نحستین بار ویلیام گیبسون نویسنده ی پیش رویِ داستانهای علمی تخیلی در سال ۱۹۸۴ بکار برد.از نظر او فضای مجازی فضایی تخیلی است که از اتصال رایانه ها پدید آمده است ،که تمامی انسان ها ومنابع اطلاعاتی را به هم متصل کرده است.(بریگز و برک،1386،ص120)به طورکلی برای وارد شدن به اینترنت یا فضای شبکه های بین المللی ابزاری لازم است، ازجمله کامپیوتر، مودم، وصل بودن به شبکه های بین المللی اینترنت، شبیه سازی و مجازی سازی. از مصادیق شبیه سازی می توان به کسب شخصیت یا موفقیت موهوم و خیالی یا مشابه یک شخصیت مهم توسط کاربر اشاره کرد. تمام اطلاعاتی که در اینترنت و شبکه های بین المللی وجود دارد یا خلق می شود (اعم از واقعی و غیرواقعی) به صورت فیزیکی و ملموس وجود ندارند و درواقع آنچه در صفحه مانیتور مشاهده می شود، موضوعات مجازی می باشند که به صورت دیجیتالی وارد شبکه شده اند. برای آنکه شخص کاربر وارد فضای سایبراز طریق شبکه اینترنت شود باید پس از فراهم آوردن تجهیزات اولیه (کامپیوتر، مودم، خطوط مخابراتی) به شبکه وصل شده و پس از آن آدرس و سایت موردنظر خود را انتخاب کرده و با توجه به نوع، موضوع و هدف خود به بررسی یا اقداماتی در آن بپردازد. با توجه به این توضیحات می توان گفت که فضای سایبر(محیطی است مجازی و غیرملموس که در فضای شبکه های بین المللی که از طریق اینترنت به هم وصل می شوند) وجود دارد. در این محیط، تمام اطلاعات مربوط به روابط افراد، ملت، فرهنگ ها، کشورها، به صورت ملموس و فیزیکی(به صورت نوشته، تصویر، صوت و اسناد) در یک فضای مجازی و به شکل دیجیتالی وجود داشته مقابل استفاده و دسترس استفاده کنندگان و کاربران می باشد، کاربرانی که از طریق کامپیوتر و شبکه های بیین المللی به هم مرتبط می باشند.)(باستانی،1386،ص36) 

در مجازیست بیشتر افعال انسانی قابل پیاده سازی و اجراء می­باشد؛ اظهار نظر و ارائه مطالب و نگارش متون و ابراز عقیده از جمله افعالی است که کابر می­تواند در فضای مجازی آن را ارائه دهد. در مقام ابراز نظر، ممکن است شخص نیاز به تقیه داشته­باشد. ادله مشروعیت تقیه در ادامه مطالب خواهد آمد، همین ادله نیز در خصوص تقیه در فضای مجازی نیز قابل استناد است. لذا ممکن است کابر در مقام دفاع از حق، حفظ جان خود یا سایر مؤمنین و مسلمین و یا حتی سایر انسان­ها اقدام به آن نماید. برای مثال به عنوان کاربر وارد سایت­ها معاند شده و پس از آن­که اعتماد آن­ها را به دست آورد با محاجه و دلایل قابل استناد و اعتماد و با الفاظی که پاسخ­گوی ادعاها و هجمه­های مخالفین دین و مذهب و آبرو و عرض جامعه اسلامی است، از عقائد حقه دفاع نماید. این دفاع، می­تواند در قالب تقیه خود را نشان دهد.

4- ادله شرعی تقیه در فضای مجازی 

‏دلایل شرعی شامل کتاب(آیات قرآنی) وسنت(احادیث)می باشد. 

‏الف-کتاب 

1-«مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ مِنْ بَعْدِ إِيمَانِهِ إِلَّا مَنْ أُكْرِهَ وَقَلْبُهُ مُطْمَئِنٌّ بِالْإِيمَانِ وَلَكِنْ مَنْ شَرَحَ بِالْكُفْرِ صَدْرًا فَعَلَيْهِمْ غَضَبٌ مِنَ اللَّهِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ »«نحل:106» 

شأن نزول این آیه شریفه همان طوری که ابن عباس گفته است در مورد عمار یاسر است¹ که در اثر شکنجه اظهار کلمه کفر می کند و خدمت رسول الله می رسد و با چشمان اشک آلود، جریان را بازگو می سازد که چگونه وادار شده لفظاً به ساحت حضرت بی ادبی نماید. رسول الله او را دلداری داده و دستورمی دهد که اگر بار دیگر مجبور به چنین کاری شد، انجام دهد و آیه مبارکه نازل گردید. روشن است که مورد مخصص نبوده و آیه به عنوان یک اصل راهبردی در شرایط و حالات مختلف کاربرد دارد.

 

2- «لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ»«آل عمران:28» آیه می فرماید: (مؤمنان نبايد كافران را به جاى مؤمنان به دوستى بگيرند و هر كه چنين كند در هيچ چيز(او را)از (دوستى) خدا (بهره‏ اى) نيست مگر اينكه از آنان به نوعى تقيه كند و خداوند شما را از (عقوبت) خود مى‏ ترساند و بازگشت (همه)به سوى خداست.)از این آیه شریفه این نکته فهمیده می شود؛درشرایطی که مسلمانان ناگزیر از ارتباط و تعامل با کفار می شوند که اگر چنان ننمایند هستی شان در خطر نابودی می افتد. در این صورت برای حفظ موجودیت خویش و دفاع از حقیقت و دور ساختن آسیب های کفار بر مسلمان ها، از باب تقیه جایز می باشد.

3- «وَقَالَ رَجُلٌ مُؤْمِنٌ مِنْ آلِ فِرْعَوْنَ يَكْتُمُ إِيمَانَهُ أَتَقْتُلُونَ رَجُلًا أَنْ يَقُولَ رَبِّيَ اللَّهُ وَقَدْ جَاءَكُمْ بِالْبَيِّنَاتِ مِنْ رَبِّكُمْ وَإِنْ يَكُ كَاذِبًا فَعَلَيْهِ كَذِبُهُ وَإِنْ يَكُ صَادِقًا يُصِبْكُمْ بَعْضُ الَّذِي يَعِدُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ» (غافر، 28» آیه می­فرماید: (و مردى مؤمن از خاندان فرعون كه ايمان خود را نهان مى‏ داشت گفت آيا مردى را مى ‏كشيد كه مى‏ گويد پروردگار من خداست و مسلماً براى شما از جانب پروردگارتان دلايل آشكارى آورده و اگر دروغگو باشد دروغش به زيان اوست و اگر راستگو باشد برخى از آنچه به شما وعده مى‏ دهد به شما خواهد رسيد؛ چرا كه خدا كسى را كه افراط كار دروغ زن باشد هدايت نمى ‏كند).از این آیه این نکته فهمیده می شود که؛ مخفی داشتن ایمان و اظهار مخالف آن بگونه ای که واقعاً و باطناً بدان باور دارد، امری جایز و پسندیده  ‏است؛ زیرا عمل مؤمن آل فرعون را که در ظاهر با فرعونیان همراه ‏بود و در باطن مخالف آنها، به صورت اقدامی مطلوب و مرضی خداوند بیان می دارد؛چرا که اگر غیر از آن بود، زبان سرزنش و منع در آیه به کار می رفت. 

با توجه به آیات فوق؛ آنچه برای انسان مسلمان به عنوان یک اصل باید مطرح شود، تبلیغ حقایق دینی و اظهار آن است، اما در شرایطی که نتوان بطور صریح آن را بیان کرد، می تواند به نحو تقیه باشد. اطلاق و عموم آیات در مشروعیت تقیه هم شامل فضای مجازی است و هم غیرمجازی؛ زیرا احکام شرعی به نحو قضایای حقیقیه است نه قضایای خارجیه و مصادیق آن منحصر به زمان صدور حکم و در عصر ائمه اطهار (علیهم السلام) نمی شود، بلکه شامل تمام مصادیقی است که در طول زمان­ها و مکان­ها بر آن یافت می­شود که از جمله­ها آن تقیه در فضای مجازی است.

ممکن است گفته شود ائمه (علیهم السلام) مکلف به بیان مسائلی که در زمان ما به­وجود آمده، نمی­باشند؛ زیرا آنها با توجه به روایاتی که در ذیل آیه «و لکل قم هاد» (رعد/7) آمده، فقط وظیفه هدایت­گری مردم زمان خود را دارند.² (کلینی، 1407، ج 1، ص 191) البته روایاتی نیز وجود دارد که پیامبر و ائمه را عامل هدایت در تمام قرون و اعصار می­داند و هدف از ورودشان همین امر است. در روایت آمده­است: عَلِيُّ بْنُ مُوسَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ وَ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيِّ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ رَفَعَهُ عَنْ سَدِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا أَنْتُمْ قَالَ نَحْنُ خُزَّانُ عِلْمِ اللَّهِ وَ نَحْنُ تَرَاجِمَةُ وَحْيِ اللَّهِ وَ نَحْنُ الْحُجَّةُ الْبَالِغَةُ عَلَى مَنْ دُونَ السَّمَاءِ وَ مَنْ فَوْقَ الْأَرْضِ.³ (کلینی، 1407، ج 1، ص 192)

در این روایت که به صورت مطلق بیان شد، امام علیه السلام ولایت ائمه (علیهم السلام) را منحصر به زمان مخصوص ننمودند، بلکه خودشان را به عنوان دلیل الهی در زمین معرفی فرمودند. این نقش و کاربرد می­تواند در هر زمان اتفاق افتد. در زمان حیات ائمه (علیهم السلام) حضور ایشان و خطابات ایشان و بعد از شهادتشان اقوال و اعمال و تقاریر ایشان هدایتگر امت اسلامی خواهدبود. لذا آنچه حضرات در زمان حیاتشان فرمودند برای آیندگان نیز قابل اجراست. به عبارت دیگر، تمسک به روایات ذکر شده، می­رساند، ائمه (علیهم السلام) در مقام بیان خصوصیات واقع به همان صورتی که در زمان حیاتشان اتفاق افتاد هستند؛ یعنی پرسش­گری نزد ایشان آمده و موضوعی را می­پرسد، امام (علیه السلام) در مقام پاسخ، دو کار می­فرماید، اول پاسخ آن شخص را داده و سپس بیان خود را طوری می­فرمایند که قابل تعمیم به جهات مختلف و افراد و زمان­های مختلف باشد. یعنی در روایات ملاحظه می­کنیم امام (علیه السلام) آنچه به عنوان حکم شرعی است بیان می­دارد و تکلیف مکلف را در اختیار او قرار می­دهد. آنگاه حکم کلی برای اجراء در موارد مشابه نیز مطرح می­گردد. برای نمونه روایتی را مثال می­زنیم عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ [عَنْ أَبِيهِ] عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ كُلُّ شَيْ‌ءٍ هُوَ لَكَ حَلَالٌ حَتَّى تَعْلَمَ أَنَّهُ حَرَامٌ بِعَيْنِهِ فَتَدَعَهُ مِنْ قِبَلِ نَفْسِكَ وَ ذَلِكَ مِثْلُ الثَّوْبِ يَكُونُ قَدِ اشْتَرَيْتَهُ وَ هُوَ سَرِقَةٌ أَوِ الْمَمْلُوكِ عِنْدَكَ وَ لَعَلَّهُ‌ حُرٌّ قَدْ بَاعَ نَفْسَهُ أَوْ خُدِعَ فَبِيعَ أَوْ قُهِرَ أَوِ امْرَأَةٍ تَحْتَكَ وَ هِيَ أُخْتُكَ أَوْ رَضِيعَتُكَ وَ الْأَشْيَاءُ كُلُّهَا عَلَى هَذَا حَتَّى يَسْتَبِينَ لَكَ غَيْرُ ذَلِكَ أَوْ تَقُومَ بِهِ الْبَيِّنَةُ.⁴ (کافی، 1407، ج 5، ص 314) در این روایت ملاحظه می­شود امام علیه السلام علاوه بر بیان حکم مسئله، برای پرسش­های بعد در هر زمان و مکان و یا هر شیئی پاسخ دادند. در هر حال وظیفه امام هدایت جامعه و پیروان خود است. لذا به انتشار آگاهی و بیان احکام می­پردازد. (حجت کوهکمری، 1429، ص 463)

ثانیاً در حدیث «الحوادث الواقعه»در توقیع شریف امام زمان(ع)به نائب چهارم بصورت مطلق بوده ومقید به جریانات واموری که واقع شده،نمی باشد.وانگهی اگر امام(ع) حوادث معینی را در نظر می داشتند،حکمت اقتضاء می کرد که آنها را بصورت معین بیان کنند. (شقیر،1385،ص206)امروزه با پیشرفت وگسترش فضای مجازی وتسری آن به جمیع شئونات زندگی بشری،تقیه در آن می تواند به عنوان مصداق بارز«الحوادث الواقعه»محسوب شده وبا رعایت شروط وقیود تقیه،حکم به جواز آن داد.

ب-سنت(احادیث)

1-حدیث لاضررولاضرار 

لاضَرَرَ وَ لاضِرارَ فى الاسلام(حرعاملی،14: 26)اصل این حدیث به قضیه «سمرة بن جندب» بر می‎گردد که نزاعی با مردی از انصار داشت.آیةالله موسوی بجنوردی»در مورد مدرک این قاعده می‎نویسد: «مدرک این قاعده عبارت است از روایات کثیره‎ای در کتب فریقین که مشتمل بر این جمله است از رسول خدا و این جمله به عنوان یک کبرای کلی منطبق با موارد عدیده‎ای است» (موسوی بجنوردی،1419ق،ج5،ص211).اساسی‎ترین موضوع در این قاعده، مدلول و مفهوم لاضرر است.در این زمینه دیدگاه‎های همه یکسان نیست.مهمترین نظراتی که در زمان ما از آنها سخن بسیار به میان آمده است، به شرح ذیل می‎باشد: 

الف- حمل نفی بر نهی؛

مقصود از لا ضرر و لا ضرار، حرام‎بودن ضرر زدن به دیگران است. معنای قاعده در این صورت این است که ضرر زدن و اضرار به دیگران از نظر شرع حرام است و دلالتی بر لزوم جبران ضرر و یا اولویت‎داشتن بر دیگر احکام شرعی نخواهد داشت (شهید اول،1360،ص68) نفی ضرر غیر متدارک؛ ضرری که جبران نشده باشد، در اسلام وجود ندارد که این اضعف اقوال است (مراغی، 1417ق،ج1،ص314)

ب- نفی حکم ضرری؛ 

بر اساس این نظریه از سوی شارع، هیچ حکم ضرری‎ای وضع نشده است. به دیگر سخن، هر حکمی که از سوی شارع مقدس صادرشده،اگر زیان‎آور باشد، ضرر بر نفس مکلف یا غیر او، ضرر مالی یا غیر مالی، حکم یاد شده به استناد قاعده لا ضرر برداشته شده است (نراقی،1417ق،ص51)

ج- نهی حکومتی و سلطانی؛

امام خمینی(ره) این قاعده را از احکام فرعی نمی‎داند، بلکه آن را از احکام حکومتی می‎داند و از احکام سلطانیه شمرده است که سلطان و حکومت برای پیشبرد احکام حکومتی باید از آن استفاده کند (رشیدپور،1389،ص55)

براساس این حدیث هرگونه درخواست و حکمی که بر جان و مال و شرف و کرامت و حقوق و حیثیت انسان آسیب و ضرر وارد سازد، از نظر اسلام غیر مشروع می باشد. بنابراین هر نوع اقدامی که یکی، یا همه امور یاد شده را ، برای فرد و جامعه انسانی و اسلامی فراهم سازد، تقیه در آن، واجب و لازم خواهد بود. بدون تردید تقیه در مواردی از مصادیق مذکور، اقدام راهبردی به شمار می رود، در نتیجه مشروع می باشد.

2- حدیت رفع

قال رسول الله (ص) رفع عن امتی تسعة: الخطأ و النسیان و ما اکرهوا علیه و ما لا یعلمون و ما لا یطیقون و ما اضطرّوا الیه و الحسد و الطیرة و التفکر فی الخلق ما لم ینطق شفة» (صدوق بی‌تا: 353)شیخ انصاری در کتاب صلاة، درباره این روایت از تعبیر مقبوله مشهوره استفاده می‌کند (انصاری،2: 224)؛و البته اشخاصی مانند فاضل تونی در وافیه (فاضل تونی،بی تا:180) و شیخ محمد حسین اصفهانی در فصول (اصفهانی،51: 353)و شیخ انصاری در فرائد (انصاری،بی تا،1: 320)و محقق حائری یزدی در درر الفوائد(حائری یزدی،1408ق،2: 101) و آقا ضیاء عراقی در نهایة الافکار (بروجردی، 1405 ،ج3: 208) و میرزای نائینی در فوائد الاصول (نائینی،3: 336)و میرزای بجنوردی در منتهی‌الاصول (بجنوردی،1379، 2: 174)و امام خمینی در تهذیب الاصول (سبحانی،1382، 2: 213)این روایت را صحیحه می‌دانند.شاهد بحث ما از این حدیث،تنها دوفراز آن از اکراه واضطرار می باشد.

الف- اکراه

(قال رسول الله (ص) رفع عن امتی تسعة: ........ و ما اکرهوا علیه....)(همان) یعنی اگر انسانی در مواقعی از روی اکراه ‏لفظی به زبان آورد و یا اقدامی نماید که در واقع خلاف آن را باور دارد، آثار و احکام آن عمل از او برداشته می شود. مثلاً انکار خداوند و دشنام دادن به انبیا حرام است و هرگاه از روی اکراه ‏انجام شود،آثار حکم حرمت از او برداشته شده است و این یعنی تقیه نمودن و رخصت دادن در آن.

ب-اضطرار

ادامه همان حدیث قبلی؛ رفع عن أمتی تسعه،...... وما اضطرّوا الیه........(همان)بر اساس این فراز از حدیث، هرگاه انسان در اضطرار مجبور شود فعل حرامی را انجام دهد و یا عمل واجبی را ترک کند، آثار و لوازم آن، مثل مؤاخذه و عقاب و یا در مواردی خروج ار دین و تکفیر، از او برداشته می شود، یعنی اگر شخص در حال اضطرار مجبور به تقیه شود و خدا، نبوت، نماز، روزه، امامت ائمه(ع) را انکار نماید، اما در واقع به آنها باور و ایمان داشته باشد، این شخص مرتد نشده و از مذهب شیعه نیز خارج نگردیده است. ماهیت این فرآیند و عمل، همان جواز و رخصت در تقیه است، چه در فضای مجازی و چه در فضای غیر مجازی البته نظر به موارد وجوب وعدم وجوب، تقیه متفاوت می شود.

3- مصلحت (اهم و مهم)

   امام خمینی(ره)درباره شمول و گستره این قاعده، معتقد است گاه مسائل عالی حکومت؛ مثل حفظ نظام اسلامی، عدالت اجتماعی، حفظ کیان کشور اسلامی، حفظ جان مؤمنان و وحدت مسلمانان، اقتضای آن را دارد که حاکم به تناسب زمان و مکان، پا را فراتر نهاده، حکمی دیگر صادر کند که این، همان احکام حکومتی است که گاه بر احکام اولیه و ثانویه مقدم است (امام خمینی،1414ق،ج2،ص34)و در مورد مرجع تشخیص مصالح عمومی جامعه، باید گفت که این تشخیص، با فقیه و حاکم اسلامی می‎باشد. دلیل این مطلب نیز روایاتی است که در این زمینه وجود دارد؛ مثل توقیع امام زمان که ایشان امت را در حوادث پیش‎آمده به راویان حدیث که منظور، فقها هستند، ارجاع داده است (صدوق، 1395، ج 2، ص 483) و این امور، فقط مربوط به امور شرعی نبوده و همه اموری را که در جامعه پیش می‎آید، شامل است (انصاری، 1420، ج 3، ص555) بر اساس همین اختیارات، ولی فقیه و حاکم اسلامی می‎تواند تشخیص بعضی از امور و مصالح را به افراد متخصص و خبره واگذار کند.در مواردی که تقیه اهم باشد،وعدم تقیه مهم،قهراً تقیه مقدم می شود واگر عدم تقیه اهم بود،مثلاً حاکم اسلامی برای دفاع از حقیقت دین،تقیه نکند وتقیه کردن برابر با از بین رفتن مقدسات دین باشد،عدم تقیه مقدم است. 

بدون تردید اطلاق وعموم احادیث فوق دلالت برجواز تقیه در فضای مجازی نیز دارد واین که در روایات انصراف به نوع سنتی وفیزیکی آن پیدا کرده،مانع از تمسک به اطلاق نمی شود.در واقع انصراف مزبور،بدوی بوده وناشی از غلبه وجودی(یعنی کثرت افراد مقید)است واعتباری ندارد. (آخوندخراسانی،1409،ص72؛ایروانی،1370،ج1،ص100) وانگهی کثرت استعمال تقیه در فضای غیرمجازی در جامعه امروزی که جامعه ای مبتنی بر تکنولوژی وفنآوری بوده، و در عصرکنونی، که عصر مجازی و اینترنتی است، به­صورت قطعی و یا حتی ظنی معلوم نیست ودر نتیجه مانع از تمسک به اطلاق نمی گردد.

آنچه از اطلاق و عموم احادیث مذکور و نیز قاعده اهم و مهم می­توان استنباط کرد، شمول آن نسبت به تقیه در فضای مجازی نیز متحقق است؛ زیرا همه­ی آن ملاک­ها مانند لاضرر، اکراه، اضطرار و مصلحت می­تواند در اینجا نیز وجود داشته باشد. به عنوان مثال اهانت کردن به مقدسات همان­گونه که در فضای حقیقی حرام و جرم است، در فضای مجازی نیز حرام و جرم است؛⁵ لکن اگر همین عمل، به صورت اکراه یا اضطرار، به­صورت تقیه انجام شود، آثار حکم حرمت از شخص برداشته می­شود. به عبارت دیگر نهی و حرمت حاصل از آن از فعلیت ساقط می­گردد. وقتی تزاحم یک امر بر امر دیگر به وجود آید، لازم است یکی از فعلیت ساقط گردد تا دیگری بتواند به انجام برسد. لازمه­ی این کار ممکن است شرع باشد و در مواردی عقل می­تواند این مهم را به اجراء درآورد.

4-تنقیح مناط وتناسب حکم وموضوع

دلیل دیگر برجواز تقیه در فضای مجازی،تنقیح مناط و وحدت ملاک است؛زیرا مشروعیت تقیه در فضای غیرمجازی بخاطر حفظ دین وتبلیغ آن،حفظ حیات وکرامت انسانی است وهمه اینها در نوع مجازی آن نیز وجود دارد.درتنقیح مناط،قصد شارع از نص استخراج شده وحکم واقعه ای که در مورد آن نص وجود دارد، به مورد دیگر که نصی در آن نیست،سرایت می یابد وآن در جایی است که شارع حکم واقعه ومناط آن را بیان نموده ومجتهد یقین دارد که همین مناط وملاک در موضوعات دیگر که نص در مورد آن وارد نشده،وجود دارد.(حکیم،بی تا،ص315؛مکارم شیرازی،1428، ج2،ص519)تنقیح مناط در صورتی که قطعی باشد،از باب طریقیت ذاتی قطع حجت است.(میرزای قمی،1430،ج2، ص85؛ انصاری،1404،ص265)

بر اساس آنچه آمد مشروعیت تقیه حفاظت از حق حیات وکرامت انسانی دفع ضرر،زنده نگه داشتن حق،حفظ دین وتبلیغ آن است وهمین ملاک بعینه وبطور قطع درتقیه، در فضای مجازی نیز تحقق دارد. برای مثال جهت حفظ سامانه و فضای تبلیغی و پژوهشی، نویسندگان و مدیران سایت­ها لازم است در برابر تهدیدهای بیگانه و مخالفان اقدام به تقیه نمایند و از پست­ها و بنرهایی استفاده کنند که موجبات سلامت و حفظ موقعیت فراهم آید. به­ عنوان نمونه از ارسال تصویر یا فیلم یا بنر غیر شرعی و قانونی نهی شده و حکم تکلیفی حرام و وضعی عدم مشروعیت را به همراه دارد، اما موضوع حفظ جان و مال و عرض و آبروی یک مسلمان می­طلبد این تصاویر یا بنرها یا کلیپ­ها پخش و ارسال گردد؛ در این جا مجری میان دو امر مردد می­ماند، حکم حرمت او را از ارسال باز می­دارد، حفظ جان او را وادار به ارسال می­کند، لذا او در موقعیت تزاحم بین الامرین قرار می­گیرد. لذا یکی از دو حکم از فعلیت ساقط می­گردد. لذا با توجه به حفظ جان و نظام شهروندان مسلمان حرمت از فعلیت افتاده و ارسال دارای مصلحت می­گردد. شخص با قصد تقیه تا جایی که تالی فاسد نداشته باشد، اقدام به ارسال می­نماید.

بدیهی است که علت ومناط حکم مشروعیت تقیه در فضای سنتی وغیرمجازی،نمی تواند هیچ خصوصیتی داشته باشد بلکه با الغاء خصوصیت،همان ملاک را می توان در فضای مجازی تسری داد ومشروعیت آن را ثابت کرد.

راه حل دیگر تناسب حکم وموضوع است؛به این معنا که در هرحکم شرعی مناسبت ها وملاک هایی وجود دارد که با شنیدن آن،این ملاک ها به ذهن افراد تبادر پیدا می کند وموجب تخصیص حکم یا تعمیم آن می شود.(صدر،1417،ج1،ص257)به بیان دیگر مناسبت بین حکم وموضوع،رابطه ای است بین حکم وموضوع که باعث می شود ذهن انسان از لفظ به موضوع متناسب با حکم یا حکم متناسب با موضوع متبادر شود وآن را می توان به عنوان مرجع وداور تنقیح مناط نیز یاد کرد. مناسبت حکم وموضوع خود دلیل مستقل محسوب نمی شود ولی در ادله لفظی سبب به وجود آمدن ظهور گشته واز باب حجیت ظواهر، معتبر است. (صدر، 1391، ج 1، ص 55)

با توجه به آنچه آمد،درحکم شرعی تقیه،ملاک ومناسبت اصلی حفظ حیات انسان وکرامت او،سلامت اعتقادی وتبلیغ دین است واین امر می تواند درفضای مجازی نیز وجود داشته باشد وچه بسا تحقق آن در این فضا به دلیل کاربرد وتوسعه آن در زندگی امروز بشر،قوی تر است.به عنوان مثال فردی در کانال و یا وب سایتی عضو است که لازم است جهت باز بینی آن اقدام صورت گیرد، اگر عضو مربوطه نسبت به پست­های ارسالی و یا مقالات و نوشتار عکس العملی نشان ندهد و تایید ننماید و یا خود نیز اقدام به ارسال پستی در آن زمینه ننماید، او را از سامانه اخراج کرده و یا او را متهم به عدم موافقت می­نمایند، لذا از این بابت برای شخص خطر ایجاد شده و یا حضور اطلاعاتی او کنار گذاشته شود، بنابراین شخص اقدام به ارسال نظر و پست غیر شرعی و قانونی می­نماید و اقدام او از باب تقیه می­باشد، تا موجبات اخراج او فراهم نگردد. غیر شرعی و غیر قانونی عنوان گردید تا دانسته شود ارسال مطالب توسط کسی که تقیه می­کند گاهی به ظاهر منطبق با شرعیات و قانون نیست، اگر کسی قصد گوینده را نداند بی­درنگ گوینده را شخصی بی­دین و دشمن فرض می­نماید. در حالیکه او با گفتن این سخنان قصد تقیه داشته و هرگز آن سخنان را نمی­پذیرد و اعتقادی به آنها ندارد.

5-شرایط تقیه درفضای مجازی

تعيين شرايط وجوب تقيه درفضای مجازی از نكات مهم و قابل اعتناست. ما در اين راسـتا،براي اجراي تقيه دو شرط از شرایط آن، یعنی شرايط اضطراري و طبقه بندي مخاطبان سخن، را مطرح می کنیم.

5-1- شرایط اضطراری

وضعيت غير عادي و برخلاف سير طبيعـي امـور، موجـب پـيش آمـدن شـرايط اضطراري مي شود.مرحوم مجلسي درکتاب خود، با ذكر احاديث تقيه،این احادیث را سپر مؤمن و حرز و حافظ او دانسته و فرموده در هـرچه مضطر شود، در آن تقيه و واجب است.(مجلسی،1410،ج9،ص142)که این مطلب، اهميت و شرايط تقيـه را بيان مي كنـد و اضـطرار و تقيـه را مـلازم يكـديگر مـي دانـد.که ما در ادامه به برخی از این نمونه ها به عنوان مصاديق اضطراردر فضای مجازی اشاره مي نماييم؛

الف- وجود شبهات و لزوم سالم سازی فضا

بعنوان نمونه ائمه(ع)براي رعايت احتياط، يوم الشك را روزه مي داشتند و اين موضوع موجب شده بود كه حاكمان عباسي، مردم و شيعيان را مراقبت نمايند تا پيروان اهل بيـت(ع) از باورمندان ساير مذاهب، متمايز و زير نظر باشند.امام صادق(ع) در مقابله با نقشة حاكماني چون منصور دوانيقـي، بـه افطـار ايـن روزه دستور داده، حتي خود همراه بقيه غذا خورده، فرموده است: (می خورم با آنكه می دانم كه به حسب واقع، از ماه است.)( مجلسی،1376، ج9،ص451)ايشان در ادامه، به موضوع تقيه در سورة آل عمران اشاره دارند كه(در سب خدا و رسول، رخـصت
تقيه داده شده است كه الا ان تتقوا منهم تقاة)(همان).پس چگونه مي توان پذيرفت كه تقيه هنگـام سـب خـداي يگانـه و رسـول وي، محتمل باشد، اما افطار يوم الشك در شرايط تقيه ممكن نباشد،در مقوله فضای مجازی نیز،جبهه استکبار در پی نابودی بنیان های اعتقادی مسلمین- به ویژه ‏قشر جوان- است و در همین راستا، مهم ترین رفتار آن ها عبارت است از گل آلود کردن فضای فکر و اندیشه جوانان از طریق باطل نشان دادن مسلمات و بایسته های مذهبی که این مهم با ایجاد شبهاتی است که گاهی برای یک فرد متخصص، ساده ‏به نظر می رسد، اما برای مخاطب عام، سبب از بین رفتن بنیان های اعتقادی می گردد.(حسینی صفا،غیاثوند،1396،ص83)بر این اساس، لازم است متخصصین وارد مقوله تبلیغ در فضای مجازی شده، البته بصورت تقیه،و ضمن جستجو و یافتن شبهات مختلف، با پاسخ های دقیق، ساده ‏و همه فهم- در سریع ترین زمان ممکن، سبب از بین رفتن این شبهات مسموم شده ‏و از طرفی فضای فکری و اندیشه ورزی جوانان را هدف دهی نمایند.

‏مقام معظم رهبری در این ارتباط و ابعاد آن می فرمایند:

‏- دشمن از طریق تولید و ترویج شبهات و همچنین تولید محتوای ضد عفت و حیا، به دنبال انحراف جوانان مؤمن و سالم از اصل دین و دریدن پرده های حیا است و امروز این کار در بستر فضای مجازی انجام می شود.

-فضای مجازی به صورت توأمان دارای مانع و مضرات بی شماری است که باید با استفاده از فرصت های آن، مفاهیم اساسی را در سطح گسترده ترویج کرد.

‏-امروز هم فضای مجازی یک صحرای بی پایانی است که از همه طرفش می شود حرکت کرد. دیگر مثل سابق نیست که شما بخواهید یک مطلبی را بیان کنید، ناچار باشید روی کاغذ بنویسید، آن را پلی کپی کنید یا فتوکپی کنید.

‏-هر یک نفری که بتواند با رایانه کار بکند، یک رسانه است: می نشیند پخش می کند شبهات را، حرف ها را، جوان های مومن را، جوان های سالم را گمراه می کند.

‏- حوزه های علمیه و روحانیون باید با شناخت فضای مجازی و استفاده از فرصت های آن، معارف و مفاهیم اسامی را تبیین کنند.

‏- حوزه های علمیه و دانایان مذهب باید قابلیت مواجه شدن با لشکر عظیم دشمن را در خود ایجاد کنند.

‏این کار هیچ مافاتی با فقاهت ندارد: زیرا فقه، منحصر به احکام عملی نیست، بلکه ‌«فقه الله اکبر‌»در واقع همان معارف اسلامی است و باید برای پاسخ به شبهات دینی نیز همانند کاوشهای دقیق و پردامنه فقهی، اقدام وعمل کرد.(مقام معظم رهبری، درس خارج فقه، 16 شهریور 1395) 

ب- مخاطبین فراوان و تنوع ناگزیر

امروزه رسانه­ها با خروج از اشکال قدیمی خود، در پی فتح بازارهای جدید و بکری هستند که تا یکی دو دهه گذشته به خاطر وجود شرایط خاص جوامع رو به رشد، امکان ورود به آن ها میسر نبود، البته آن چه باید به عنوان یکی از ظریف ترین نکات تبلیغ در فضای مجازی از آن یاد کرد، این است که استکبار به ‏دنبال استعمار دولت ها و ملت هاست،اما شیوه خود را تغییر داده ‏و از طریق جنگ نرم و فضای مجازی و با استفاده از ظرفیت های کم نظیری توانسته است ذائقه مردم را تغییر داده  ‏و آن را ‏در کنترل خود درآورد. در همین راستا رسانه ها از اصل تنوع پذیری انسان­ها کمال استفاده ‏را نموده ‏و با تولید محتواهای مختلف و باب میل مردم، به نوعی کنترل ذهن ها و اندیشه ها را به دست گرفته اند. آن­ها متوجه شده­‏اند که با استفاده ‏از فضای مجازی می­توانند به جای مردم یک شهر یا کشور، مردم تمام دنیا را تحت تاثیر خود قرار داده ‏و بعد از ایجاد نیازهای کاذب در آن­ها، راه را برای سلطه اقتصادی خود نیز هموار کنند و بدون شلیک حتی یک گلوله، کشورگشایی کنند. در این راستا شایسته است که مبلغان دینی وارد فضای مجازی شوند ولو بصورت تقیه، تا توطئه دشمنان را خنثی کنند. به عنوان مثال در تبلیغات گسترده غربی برای لوازم لوکس مانند شامپو، صابون، لوازم آرایشی، لباس­های مختلف برای سنین مختلف و مانند اینها سعی در تغییر ضائقه مصرف کننده و به طبع تغییر در رفتار و آداب آن­ها می­نمایند. از این رو وظیفه هنرمندان و ژورنالیست­ها و روانشناسان صنعتی و مدلیست­ها است که در این زمینه ورود پیدا کرده و با تعدیل آن مدل­ها و ورود به این عرصه تبلیغات وسیعی را در برابر آن اقدامات رقم بزنند. این کار می­تواند همراه با تقیه باشد، مدلیستی که می­خواهند با تغییر در ذائقه مصرف کننده در کانالها به تبلیغ بپردازد، می تواند با ورود در سایتهای تبلیغی مدلهایی را تبلیغ نماید که علاوه بر به­روز بودن شؤون ملی و مذهبی را نیز رعایت نماید و به این شکل با حضور در میدان تبلیغ به نوعی از تخریب اذهان مراجعین بکاهد. 

5-2- طبقه بندی مخاطب سخن

دومين شرط تقيه، طبقه بندي وضـعيت مخاطبـان سـخن اسـت، لـذا نويـسندگان متبحر و سخنوران بليغ و هوشيار، همواره هنگام ايراد مطالب، نكاتي چـون سـطوح انديشه، شرايط سياسي، اجتماعي، فرهنگي و نظامي مخاطبان را رعايت مي كنند.

الف- سلطه دشمن برشبکه های مجازی

بعنوان نمونه بر اساس برخي از احاديث، استعمال دارو در چشم توسط روزه دار بدون اشـكال است، مانند حديثي كه از امام صادق(ع) نقل شده است: «كه سؤال شد از حضرت امام جعفر صادق(ع) از سـرمةروزه دار؛ فرمودند كه باكى نيست، زيرا كه طعامى نيست كه آن را بخورنـد. (مجلسی ، 1376، ج 6، ص 371) با توجه به این مطلب، در خراسان از امام رضا(ع) نيز سؤال مي شود آيا مي توان در ماه رمضان، در چشم كسي كه درد دارد، دارو ريخت؟ امام (ع) مـي فرماينـد: «هرگـاه افطار كند، دارو را بپاشد».مرحوم مجلسي در توضيح ايـن حـديث مـي نويـسد: (هميـشه مجلـس آن حـضرت صلوات االله عليه پـر بـود از علمـاي اهـل سـنت؛ حـضرت بگونه ای جـواب می فرمايند كه سنيان موافق مذهب خـود و شـيعيان موافـق مـذهب ائمـة هـدى(ع)، بفهمند و محتمل است كه مراد اين باشد كه در شب، دارو بر چشم كند استحباباً. (همان) در فضای مجازی نیز، عمده ظرفیت های موجود در آن- مستقیم یا غیر مستقیم- در اختیار جبهه استکبار است. آن ها به عنوان مبدع این فضا، به گونه ای عمل نموده اند که اولا خودشان حداکثر استفاده از این فضا را بنمایند و ثانیاً به نحو چشمگیری بر فعالیت دیگران در این فضا نظارت نمایند تا جایی که هر گروه و دسته ای که خارج از این جبهه باشد، هم برای فعالیت خود نیاز و وابستگی فناورانه ای به دشمن دارد و هم این که اگر در معدود مواردی بتواند با تکیه بر دانش خود از زیر سلطه استکبار بیرون بیاید، باز هم به دلیل برتری های متعدد دشمن در این زمینه، فعالیت آن ها در معرض خطر دائمی قرار گیرد، لذا باید به گونه ای رفتار نمود که تبلیغ در این فضا، اولاً بتواند از دید دشمن مخفی مانده (به عبارتی بصورت تقیه باشد) که حساسیت او را برانگیخته ننماید و ثانیاً بتواند علی رغم برتری سخت افزاری دشمن، جریان های مختلفی را در جهت اندیشه ها و تفکرات به راه ‏بیاندازد.به عنوان مثال ارسال مطالب، ساخت بنر و مانند اینها در سایت­ها در راستای تبلیغات دینی یا اخلاق مدارانه باشد که البته اشکارا تبلیغ مثبت و سالم ننماید ولی بتوان ریشه های مذهبی را در آن ملاحظه نمود.

ب- تقیه در فضای مجازی بعنوان تبلیغ دین

آن چه به عنوان مهم ترین دغدغه مسؤلین فرهنگی و حتی والدین و افرادی که در برابر تربیت نسل بعدی، خود را مسئول می دانند، وجود دارد، فضا یا جهان ناشناخته ای است که با استفاده از بیشترین جذابیت، پیام های متنوعی را نشر و تبلیغ می کند.از آن سوکه غالب این پیام ها در جهت اهداف و تفکرات استکباری انجام می پذیرد، بر عهده متولیان فرهنگی است که در این فضا اقدام به نشر معتقدات خود نماید.به عنوان مثال می توان در فضای مجازی بازی یا چالش طراحی نمود و در آنها از نمادهای مذهبی یا ملی استفاده نمود تا به این شکل کاربران با ورود به این بازی ها و یا چالش ها علاوه بر سرگرمی با موضوعات و عناوین مثبت نیز آشنا و رهنمود شوند. 

‏به طور کلی آن چه این مهم را تقویت می کند، دو چالش است که در برابر متولیان فرهنگی وجود دارد:

- برای غلبه بر هجمه های گسترده غرب از طریق فضای مجازی، باید به مقابله پرداخته و از باورها وبنیادهای فکری، اعتقادی وسیاسی خود دفاع نمود.

‏ - عوامل متعددی مسؤولیت نشر اعتقادات از طریق مجازی و گسترش اسلام از طریق این فضا را انجام داده و به عهده کاربر می گذارد.

6-تقیّه به عنوان یک راهبرد ازمنظرفقهاء

   تـقيه اصــلي از‌ اصول دين يا اصول مذهب نزد شيعه نيست، بلکه بيشتر راهبرد و روش معطوف به اهداف‌ مشـخصـي‌ اسـت کـه به تبع شرايط و اوضاع‌ سياسي‌، اعتقادي‌ و اجتمـاعي‌ در‌ جامعه آن روز‌ شـــکل‌ گرفته اســـت. افزون بـر آن، تـقيه بـه طور مطلق و در تمامي حالات و شـرايط، لازم و واجب نبوده‌ و انجام‌ نمي‌گيرد‌. در برخي شــرايط و موارد، واجب اســـت (تـقيه‌ وجوبي‌)؛ در‌ پاره‌اي‌ موارد‌ حرام و در حالاتي مســتحب و در بعض موارد مکروه مي‌باشد.فقها و عالمان شـيعه تـقيه را سـه تا پنج نوع، تقسيم کرده‌اند و اين تقسيم‌بندي را همه فقهاي‌ اماميه و نيز متکلمين‌شان پذيرفـته انـد.(انصـاري‌،١٤١١ق‌ : ١٦٩)

شـيخ طوسـي تقيه را‌ به مثابه يک راهبرد، حـمايت می کند و حـفاظت از حق حيات و کرامت انســاني در موردي که اين حق در‌ معرض تهديد قرار گرفته است،بـيان مـي‌دارد.(طـوسي، ١٤٠٩، ص ٤٣٥) اولاً مفهوم اين نظر‌ اين اســـت کـه هـرگاه حيات انســان در مـعرض تـهديد نابودي نباشــد، تقيه واجـب نـخواهدبود؛ پس آنچه روشــن ‌‌اســت‌ اين است که ايمان به تقيه به مثابه راهبرد در هر مورد به تـناسب‌ آن‌ لازم‌ و ضروري است، يعني در موارد وجـوبي بـه عنوان راهـبرد  واجـب و در مـوارد مســتحب  به عنوان‌ راهـبرد اســتحبابي و در موارد مباح، مباح خواهد بود. (سیوری حلی، 1425، ج 1، ص 394) اين خيلي متفاوت اســت تا آن را چون نبوت و توحيد‌ و عدالت، اصــل و ضــروري دين‌ دانســت‌ تـا مـنکر آن خارج از دين معرفي گردد.

ثانيا، راهبرد در چـنين حـالتي،  وجـوبي و ضــروري اسـت ، چون آنچه غـايت و هـدف است همانا زنده نگه‌داشـتن حق اسـت و در قضـيه يادشده، حقي بالاتر‌ از حق حيات و کرامت آدمي وجود نـدارد. افـزون بـر آن، دفاع عملي از حق نسبت به بيان لفـظي حـق کـه بـه نـابودي حـق بيانجامد، اولويت و ارجحيت دارد، چنان که‌ در‌ اين حادثه اتفاق افتاده است.شـيخ طوسـي به همين دليل نظر خويش را نسـبت به نظر اهل تسنن در برداشت از اين روايت درست مي‌داند. 

مرحوم طبرسـي‌ نیز جواز تقيه‌ را‌ ضرورتا به معناي وجوب نمی داند وبه عـنوان راهـبرد حمايت از حيات نام مي‌برد و همين هويت راهبردي در مواقع ضرورت‌ و يا‌ جهت‌ اصلاح را به شيعيان نسبت مي‌دهد و مواردي را‌ که‌ تقيه ممنوع مي‌باشد، نيز نام مي‌برد. (طبرسي، ١٤١٥: ٢٧٤).

امـام خـميني(ره) اعمال‌ و عدم‌ اعمال تقيه را تابع شـــرايط و اوضـــاع و نيز موقعيت و منزلت اشـخاص و نيز اهداف و مقاصـدي که تقيه براي‌ آنها‌ انجام‌ مي‌گيرد، مـي‌داند و از اين رو، در مـواردي تقيه را حرام اعلام مي‌کند. (موسوی خميني ‌، بي تا: ١٧٧-١٧٨؛همو،١٣٨١: ١٤). 

آيت الله خـويي نـيز ضـمن بازگو کردن فلسفه تشريع و حدود‌ کاربرد‌ تقيه‌، آن را ساز و کـار دفـاع ازحق حيـات، مـال ،کرامـت و ... مي‌دانـد و اعلام مـي‌دارد « ‌هـرگاه تقيه موجب‌ تخريب‌ و نابودي چيزي گردد که براي آن تشريع شده است، تقيه اي در‌ کـار‌ نـيست»(خويي ،١٣٧١: ٤٤٥). 

آيت الله مکارم شيرازي، اصـل تشـريع و دامنۀ کاربرد تقيه‌ را‌ تـابع‌ شـرايط اجـتماعي و فرهنگي جامعه و نيز منزلت و موقعيت‌ اشــخاص‌ مي‌داند‌. بـه‌ اين‌ معنا‌ که در برخي شــرايط و براي برخي اشـخاص تقيه جايز نيست و آن جايي است که با تقيه کردن اساس دين و حقيقت از بـين مـي‌رود و يا نـسـبت به آن‌ وازدگي ايجاد مي‌شود. مثلا در شرايط کنوني يک مرجع تـقليد نبايد تقيه نمايد، اما در شرايط ديگر و نسبت به افرادي که تقيه آنها چنان اثر منفي براي دين و حقيقت نـدارد‌ و در‌ مـقابل، بـا تقيه مي‌تواند از جان و يا اموال خويش دفاع کند، تقيـه لازم خواهـد بود. ايشــــان رفـتـار امام علي، امام حســـين و امام باقر و امام صادق در زمان خودشان را‌ بر‌ اساس همين منطق نسبت بـه تـقيه نـکردن و تقيه نمودن توجيـه و تعليل مي کند و اخبار وارده در باب تقيه را که از آن وجوب و رخصـــت‌ فـهميده‌ مـي‌شود، بـر چنين منطقي‌ جمع‌ مي‌نمايد. (مکارم شيرازي،١٤١١، ٤٢٦-٤٣٩)

به نظر می رسد؛ می توان با تنقیح مناط و تبیین علت و مبانی تغییر حکم، احکام تقیه در فضای واقعی را به فضای مجازی نیز تسری داد. بنابراین تقیه در فضای مجازی را می­توان به عنوان یک راهبرد، تـابع‌ شـرايط اجـتماعي و فرهنگي جامعه دانست، بـه‌ اين‌ معنا‌ که وقتی جبهه استکبار با استفاده ‏از فضای مجازی، در پی استعمار افکار دینی مسلمانها از طریق ایجاد شبهات است بر مبلغان دینی واجب است وارد فضای مجازی ولو به صورت تقیه، بشوند تا توطئه دشمنان را خنثی کنند.به عنوان مثال ساخت آموزش های دینی و مذهبی و ملی می تواند راهگشای خوبی در این زمینه باشد. برای نمونه بازی اکشن با محوریت سردار سلیمانی و مقاومت که در فضای مجازی داخلی و خارجی طرفداران و مخاطبین فراوانی را جذب نمود. یا بازی با کلمات و مانند اینها کمک شایانی به شناخت فرهنگ اسلامی و ملی ایران نموده است.

7-برآمد

1-با توجه به حکم عقل و فطرت سالم و انساني، وحـي الهـي، سـنت نبوي، سيره علوي و تجربه تاريخي، تقيه نزد شـيعه، یک اصـل دينـي‌ و ايماني‌ نیست بلکه بعنوان يک اصـل راهبردي‌ و استراتژيک‌ می باشد؛ منتهي راهبردي که با مـؤلفه هـای ذیل شـناخته مي‌شود:

الف- راهبرد اصلاحات و حفظ وحدت و همبستگي اجتماعي در جامعه؛

ب-راهبرد نقد و باز انديشي در جامعۀ‌ بـسته‌ و مـبارزه آرام و مسالمت آميز جهت آزادي انديشه و باور؛

ج- راهبرد حمايت و حفاظت از حق حيات ، کرامت انساني و صـيانت از ذات.

2-‏از آنجایی که دشمن از طریق تولید و ترویج شبهات و همچنین تولید محتوای ضد عفت و حیا، به دنبال انحراف جوانان مؤمن و سالم از اصل دین و دریدن پرده های حیا است و امروز این کار در بستر فضای مجازی انجام می شود.بایستی با استفاده از فرصت های آن، مفاهیم اساسی دینی را از طریق مبلغان دینی ولو بصورت تقیه ازطریق این فضا ترویج کرد.

8-منابع ومأخذ

1-       قرآن

2-       نهج البلاغه

3-       آخوندخراسانی،محمدکاظم،1409ق،کفایه الاصول،قم، موسسه آل البیت(ع) 

4-       انصاری،مرتضی،1404ق،مطارح الانظار، قم، موسسه آل البیت(ع)

5-       ----------،1420ق،کتاب المكاسب،الطبعه الاولي،قم، موسسه الباقری

6-       ----------،1415ق،کتاب الصلاة، قم: سلسله مجلدات کنگره شیخ اعظم

7-       ----------،بی تا،تافرائد الاصول، تحقیق عبدالله نورانی، قم: دفتر انتشارات اسلامی

8-       ----------،1412ق، التقية، به کوشش فارس الحسون، قم: مؤسسة قائم آل محمد (عج). 

9-       اصفهانی،محمدحسین،1363،الفصول الغرویه فی الاصول الفقهیه، داراحیاء العلوم الاسلامی

10-       ایروانی،علی،1370ق،نهایه النهایه فی شرح الکفایه،قم،دفترتبلیغات اسلامی

11-       باستانی،برومند،1386،جرایم کامپیوتری و اینترنتی،جلوه ای نوین از بزهکاری،تهران، انتشارات بهنامی

12-       بروجردی،محمدتقی،1405ق،نهایة الافکار،(تقریرات درس محقق عراقی) قم: دفتر انتشارات اسلامی

13-       بریگز،ایسا،برک،پیتر،1386،تاریخ اجتماعی رسانه ها ازگوتنبرگ تا اینترنت،ترجمه :حسن نمک دوست تهرانی وعلی مرشدی زاد،ظرفیت های فرآورده های جهان اسلام درفضای مجازی،تهران،طرح نو

14-       بجنوردی،سیدمیرزا حسن،1379،منتهی الاصول،تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج

15-       كوه‌كمرى، سيد محمد بن على، (1409 ق)، كتاب البيع، تقریر کننده ابوطالب تجلیل تبریزی، ناشر دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسين حوزه علميه، قم، چاپ دوم.

16-       حائری یزدی، شیخ عبدالکریم،بی تا، کتاب الصلاة، قم: مؤسسه جماعة المدرسین

17-       -------------------،1408ق، درر الفوائد، قم:  مؤسسه جماعة المدرسین

18-       حسینی صفا،غیاثوند، سیدمحسن،زهرا،1396،ظرافت ها وعوامل تأثیرگذارتبلیغ دین در بستر فضای مجازی،پژوهشگاه علوم انسانی مطالعات فرهنگی

19-       حکیم،محمدتقی طباطبائی،بی تا،الاصول العامه الفقه المقارن،قم،آل البیت(ع)

20-       خلیل فراهیدی،خلیل،بی تا، کتاب العین،قم،چاپ دارالهجره

21-       رشیدپور،ابوالقاسم،1389،قاعده لاضررازدیدگاه امام خمینی(ره)،قم،چاپ ونشرعروج

22-       سبحانی،جعفر،1382،تهذیب الاصول،(تقریرات درس امام خمینی)،تهران:مؤسسه نشر آثار امام خمینی

23-       سیوری حلّى، مقداد بن عبد اللّه، (1425 ق)، كنز العرفان في فقه القرآن، ناشر انتشارات مرتضوی، قم، چاپ اول.

24-       شقیر،محمد،1385ش،پژوهشی درباره توقیع شریف امام زمان(عج)،فقه اهل بیت(ع)(فارسی)،ش46

25-       صدر،سیدمحمدباقر،1417ق،بحوث فی علم الاصول،قم،مؤسسه دائره المعارف فقه اسلامی

26-       -----------،1391ق،بحوث فی شرح عروه الوثقی،نجف،انتشارات الآداب

27-       صدوق،ابوجعفرمحمدبن علی،بی تا،التوحید،ترجمة سید هاشم حسینی تهرانی،قم:مؤسسه جامعة المدرسین

28-       --------------------، 1414ق،شرح عقاید،بیروت،دارالمفید

29-       --------------------،1385ق، علل الشرائع، نجف، المکتبة الحیدریه

30-       --------------------،بی تا،الخصال،تحقیق:علی اکبرغفاری،قم،جامعه مدرسین 

31-       طبرسی،فضل بن حسن،1415ق،مجمع البیان فی تفسیر القرآن،بیروت: مؤسسه الاعلمی

32-       طوسی، محمد بن حسن،1409ق،التبیان، قم: مکتب الاعلام الاسلامی. 

33-       فاضل تونی،الوافیه فی الاصول،قم: مجمع الفکر الاسلامی

34-       قرشی،سیدعلی اکبر،1380، قاموس قرآن،قم؛چاپ دارالکتب الاسلامیه

35-       کلینی،ابوجعفرمحمد،1407ق،الکافی،بی جا،دارالکتب الاسلامیه

36-       مجلسي،محمدتقي،1410، روضة المتقين في شرح من لايحضره الفقيه،قم: العلميه

37-       مجلسي،محمدتقي،1376،لوامع صاحب قراني المشتهر بشرح الفقيه،قم: مؤسسة دارالتفـسير 

38-       مراغی،سیدمیرزا عبدالفتاح،1417ق،العناوین الفقهیه،قم،مؤسسه النشرالاسلامی

39-       مکارم شیرازی، ناصر،1411ق،القواعدالفقهيه،قم:مدرسه الامام امیر المومنین(ع)

40-       -------------------،1428ق،انوارالاصول،قم:مدرسه الامام علی بن ابیطالب(ع) 

41-       مکی العاملی،محمد(شهیداول)،1360ق،القوائدوالفوائد،با تحقیق عبدالهادی حکیم،نجف،مطبعه الآداب

42-       موسوی بجنوردی،سیدحسن،1419ق،القواعدالفقهیه، قم،نشر الهادی

43-       موسوی خميني،روح الله،1414ق،تحرير الوسيله،قم،دار الكتاب العلميه

44-       موسوی خميني، سید روح الله،1381،صحيفه نور،تهران:سازمان مدارك فرهنگي انقلاب اسلامي ايران.

45-       موسوی خميني، سید روح الله،بی تا،تحريرالوسيله،قم: دارالعلم.

46-       موسوی خوئى، سیدابوالقاسم،1371،البیان فى تفسیر القرآن، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام‏الخوئى.

47-       میرزای قمی،ابوالقاسم،1430ق،قوانین الاصول،قم،احیاءالکتب الاسلامیه

48-       نراقی،ملا احمد،1417ق،مستندالشیعه،قم،مؤسسه آل البیت(ع)

3

 

---

[1]  البته دو شأن نزول دیگر نیز برای آیه ذکر شده است که آنها نیز در مورد تقیه است، ولی مشهور و اصل داستان عمار است.

[2]  عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ وَ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ مُوسَى بْنِ بَكْرٍ عَنِ الْفُضَيْلِ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- وَ لِكُلِّ قَوْمٍ هادٍ فَقَالَ كُلُّ إِمَامٍ هَادٍ لِلْقَرْنِ الَّذِي هُوَ فِيهِمْ.

[3]  سدیر گفت: به امام محمد باقر (علیه السلام) عرض کردم: فدایت شوم شما (ائمه) چه کسانی هستید؟ فرمود: ما ائمه گنجینه علم خداوندی و مفسر و مبین وحی اللهی (قرآن) و دلیل برتر الهی بر هر آنچه زیر آسمان و بر روی زمین هستیم.

[4]  مسعدة بن صدقه از قول امام صادق (علیه السلام) نقل می­کند که ایشان می­فرماید: هر شیئی بر تو حلال است تا زمانیکه بدانی آن شیء بر تو حرام است پس باید آن را رها کنی و بر خود حرام نمایی. مانند آن جا که پیراهنی بخری و متوجه شوی آن شرقتی است یا برده­ای بخری و بعد متوجه شوی او آزاد است و با نیرنگ خود ا فروخته و برده نشان داده­است و زنی که زوجه توست خواهر توست یا با تو شیر خورده است و یا اشیاء همگی بر تو حلال است تا زمانی که برای تو عکس آن روشن شود و یا انکه بینه­ای به دست تو برسد آن اشیاء بر تو حرام است.

[5]  در ماده 513 کتاب پنجم قانون مجازات اسلامی نعزیرات و مجازات­های بازدارنده مصوب سال 1375 آمده است: هر کس به مقدسات اسلام و یا هر یک از انبیاء عظام (صلوات الله علهم اجمعین) یا ائمه طاهرین (علیهم السلام) یا حضرت صدیقه طاهره (سلام الله علیها) اهانت نماید اگر مشمول حکم ساب النبی باشد اعدام می­شود و در غیر این صورت به حبس از یک تا پنج سال محکوم خواهد شد.

---