Designing a stakeholder participation model in the formation of cultural tourism policies (Case study of Tehran)

Subject Areas : Public Policy In Administration

seyed mostafa taghavi ¹ , Karmollah Daneshfard ² , naser mirsepasi ³

1 - Faculty of Management and Economics, Islamic Azad University of Sciences and Research
2 - 2Professor and Faculty Member, Islamic Azad University, Science and Research Branch
3 - Professor and Faculty Member, Islamic Azad University, Science and Research Branch

Received: 2022-10-06 Accepted : 2023-01-07 Published : 2023-05-22

Keywords: Implications for policy, Characteristics of beneficiaries, Policy drivers, Tourism drivers,

Abstract :

Context: Ithas a great potential in the field of cultural tourism in Tehran, which city is not using this position properly.will be Therefore, the aim of the research is to provide a model ofstakeholder participation in the formation of cultural policies in TehranResearch method: The current research is applied from the perspective of the audience of development and also from the point of view of the method in the field of qualitative research. In order to design the research model, the analysis method was used. The participants in the research included 21 university experts as well as Tehran municipality managers who were selected for the purpose. The data collection method was semi-structured interview.Findings: The findings of the research showed, the cases of participation in the field of cultural tourism policy making, including identification and development of stakeholders' participation platform, communication and support of methods, development, focus on participation and creation of structure and attention to problem analysis from the perspective of stakeholders and alignment. It is between them. Finally, research studies have identified a patternResults:effective participation of stakeholders can be effective in improving the process of policy and cultural tourism development, which requires attention identified effective factors.

Full-Text:



 

 

الگوی مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی (مورد مطالعه: شهر تهران)

 

 

 

چکیده

زمینه و هدف: شهر تهران دارای پتانسیل زیادی در زمینه گردشگری فرهنگی بوده که تاکنون از این ظرفیت به درستی استفاده نشده است. یکی از مشکلات موجود در این زمینه، عدم نقش‌آفرینی مؤثر ذی‌نفعان مختلف در خط‌مشی‌گذاری است که مانع استفاده از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های آن‌ها در این زمینه می‌شود. بنابراین، هدف تحقیق ارائه الگوی مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در شهر تهران است.

روش پژوهش: تحقیق حاضر از دیدگاه مخاطبان توسعه ای- کاربردی و همچنین از نظر روش در زمره تحقیقات کیفی محسوب می‌شود. به منظور طراحی الگوی تحقیق از روش تحلیل تم استفاده شد. مشارکت کنندگان در تحقیق شامل 21 نفر از خبرگان دانشگاهی و همچنین مدیران شهرداری تهران بودند که به شکل هدفمند انتخاب شدند. روش گردآوری داده‌ها نیز مصاحبه نیمه‌ساختاریافته بود.

یافته‌ها: یافته‌های تحقیق نشان داد ابعاد مشارکت ذی‌نفعان در زمینه خط‌مشی‌گذاری گردشگری فرهنگی شامل مواردی از جمله شناسایی و توسعه بستر مشارکت ذی‌نفعان، ارتباط و حمایت موثر با ذی‌نفعان، ترغیب ذی‌نفعان، تاکید بر مشارکت حداکثری و ایجاد ساختار مشارکت ذی‌نفعان و توجه به  مساله شناسی از نگاه ذی‌نفعان و همراستایی بین آنان است. همچنین، مجموعه‌ای از عوامل پیشران، تعدیل‌گر و زمینه‌ای و نیز پیامدهای مشارکت ذی‌نفعان در زمینه خط‌مشی‌گذاری گردشگری فرهنگی شناسایی شدند. نهایتا، براساس متغیرهای شناسایی شده، الگوی تحقیق ایجاد گردید.

نتایج: نتایج تحقیق نشان داد که به منظور توسعه گردشگری فرهنگی و بهبود خط‌مشی‌گذاری در این حوزه، بهره‌گیری از مشارکت موثر ذینفعان می تواند اثربخش باشد. همچنین، موفقیت در جلب مشارکت ذینفعان و استفاده از ظرفیت آن ها نیز نیاز به توجه به ابعاد نه گانه و عوامل موثر شناسایی شده دارد.

واژگان کلیدی: مشارکت ذی‌نفعان، خط‌مشی‌گذاری، گردشگری فرهنگی، شهر تهران.

 

 

 

مقدمه

مشاركت ذي‌نفعان به عنوان سنگ بناي خط‌مشي‌گذاري معاصر محسوب شده و يكي از ابزارهاي ايجاد دموكراسي و زمينه‌ساز توسعه پايدار در سازمان‌ها است. مشاركت ذي‌نفعان باعث استفاده از دانش و ارزش هاي مشترک و همچنين، كاهش اختلاف نظر بين ذي نفعان، مديران و مسئولان شده و بین آن ها اعتماد ایجاد می کند (شیخ بگلو و همکاران، 1399). فرآیند خط‌مشی‌گذاری و حل مسائل عمومی، تنها فعالیتی دولتی نیست (هرچند معمولا نقش نهادهای دولتی پررنگ‌تر است)؛ به همین دلیل، روش هاش شناسایی مسأله و یافتن راه حل برای آن، نیاز به مشارکت عمومی مردم، احزاب، گروه ها و نظایر آن دارد (عباسی و دانش فرد، 1400). به گفته دانشمندان، اکثر حوزه‌های فعالیت سازمان‌یافته توجه کافی به مشارکت ذی‌نفعان در تصمیم‌گیری و ایجاد توازن بین منافع مختلف ندارند (رایسین و همکاران، 2018). تصور می‌شود که تحریک مشارکت ذی‌نفعان از طریق ایجاد و توسعه روابط مبتنی بر همکاری، در راستای تقویت اجرای حکمرانی مشارکتی است (کروم، 2017). حکمرانی مشارکتی، مشارکت ذی‌نفعان و فرآیند کار با یکدیگر را با دلالت بر یک ارتباط دو طرفه با هدف افزایش نفوذ و تعامل چندجانبه بین همه بازیگران برجسته می کند (رایسین و همکاران، 2018).

 براساس دیدگاه دونگ و همکاران (2018)، مشارکت ذی‌نفعان به دلایل داخلی (مانند انفعال خود ذی‌نفعان، رفتار غیرهمکاری و غیره) و دلایل خارجی (مانند شکاف مکانی و تجربه منفی همکاری) همیشه مناسب نیست. این مشکلات حداقل تا حدی می تواند با نهادینه‌سازی مشارکت ذی‌نفعان حل شود. همچنین، یكي از بهترين راه ها براي تدوين درست و با كیفيت سیاست هاي عمومي كه بتواند مشكلات جامعه را حل کند، مشاركت دادن نخبگان است (رمضانپور و همکاران، 1400). عدم توجه به مشاركت ذی‌نفعان در تدوين خط مشي هاي عمومي در ايران، موجب شكل گيري خط‌مشي‌هاي ناكارآمد مي شود كه در حل مسائل عمومي ناتوان است (شیخ بگلو و همکاران، 1399). با توجه به ضرورت مشاركت ذي‌نفعان در تدوين خط‌مشي هاي عمومي، بايد كليه ذي‌نفعان با به اشتراک گذاشتن دانش و اطلاعات خود باعث ايجاد اطلاعات مفيد و پشتوانه ای محکم براي بهبود بلندمدت در تدوين خط مشي هاي عمومي شوند تا اينكه بتوانيم به نقطه مطلوب برسيم (لنگولد و همکاران، 2016). نرخ‌های بالای مشارکت ذی‌نفعان می‌تواند حکمرانی باکیفیت ایجاد کند، که روند توسعه هماهنگ را در زمینه زندگی اجتماعی و پایداری ارتقاء می‌دهد (ویتالیسوا و همکاران، 2021).

از طرفی، بخش مسافرت و گردشگری یکی از بزرگترین و متنوع ترین فعالیت های اقتصادی در جهان محسوب می‌شود. گردشگری یکی از صنایع بزرگ جهان است که منافع اقتصادی زیادی را برای مناطق مقصد جذب می کند (باپتیستا و همکاران، 2019). از دهه 1950، گردشگری (اقتصاد گردشگری) یکی از پویاترین صنایع در حال توسعه در اقتصاد جهانی و اقتصادهای ملی بوده که در سال 2019 سهم 10 درصدی در تولید جهانی و سهم بیش از 9 درصدی در بازار کار داشته است  (پاناسیوک و اسکولسکا، 2021). همچنین، گردشگری به عنوان یکي از مهمترین ابزارهای توسعه در جهان مطرح شده و در حال حاضر، بزرگترین و سریع‌ترین صنعت در حال رشد جهان شناخته شده است (شیبانی‌نیا و همکاران، 1400). طبق برنامه چشم انداز بیست ساله کشور، در برنامه چهارم توسعه حداقل باید 4 میلیون گردشگر خارجی وارد ایران شده باشند و متأسفانه آمارهای ورودی تا سال دوم برنامه تنها 250 هزار توریست واقعی ثبت شده‌اند (حاج آقامیر و همکاران، 1400). از طرفی، بررسی اسناد و قوانین فرادستی ایران نشان داد که صنعت گردشگری کمتر مورد توجه سیاستگذاران و برنامه ریزان کلان کشور بوده است (ویسی، 1396). در جمهوری اسلامی ایران، در سال هاي اخیر بین چشم انداز و سیاست هاي کلان توسعه گردشگري مندرج در سند چشم انداز 20 ساله و اجراي این سیاست ها در بستر واقعی، خلاء اساسی وجود دارد (کروبی و همکاران، 1399). 

خط‌مشي گذاري‌گردشگري به دلايلي مانند نبود اجماع، عدم تجانس و عدم قطعيت پيچيدگي هاي زيادي دارد. وجود طيف وسيعي از گردشگران و دامنه گسترده‌اي از خدمات متنوع، بر اين پيچيدگي افزوده است. از اين رو، وجود ارتباطات چندگانه بين سازمان ها و برنامه هاي مختلف ضروريست (استونسون¹ و همکاران، 2008). سیاستگذاری گردشگری باید به دنبال ایجاد شرایطی باشد که همکاری میان ذی‌نفعان گردشگری را تسهیل و مورد حمایت قرار دهد (چلدنر و ریچی، 2009). مدیران دولتی نیز باید از توان و ظرفیت شهروندان، بخش خصوصی و سازمان هاي مردم نهاد در حل مسائل منطقه‌اي، محلی و گردشگري استفاده نمایند (جوانمردی و همکاران، 1397).

گردشگری فرهنگی به عنوان یک نوع از گردشگری ازنظر انگیزه به وضوح متفاوت از سایر انواع گردشگری بوده و هدف اصلی آن گسترش دانش در زمینه کشف میراث هنری و یا معماری سرزمین های مختلف است (استراتان²، 2015). گردشگري فرهنگی و مذهبی به عنوان يكي از اشكال گردشگري، از جمله پررونق‌ترین انواع گردشگري‌ در زمان حاضر است (فيروزجائيان و یوسفی، 1393). همچنین، گردشگری فرهنگی- مذهبی از رایج‌ترین اشکال گردشگری در جهان است و صاحبنظران صنعت گردشگری بر این باورند که به دلیل موقعیت فرهنگی و  مذهبی خاص ایران جای رشد و توسعه بسیاری در میان کشورهای دیگر دارد (اکبری و همکاران، 1399). امروزه، گردشگری فرهنگی در راستای کسب درآمد و همچنین جهت حفظ میراث فرهنگی مورد توجه کشورهای مختلف قرار گرفته است. توسعه گردشگری فرهنگی می‌تواند در راستای توسعه منطقه‌ای، افزایش اشتغال و در بعد ملی افزایش درآمد و حفظ میراث فرهنگی را به دنبال داشته باشد (یوسفی، 1397).

از جمله مناطق گردشگرپذیر کشور که در سال‌هاي اخير پذیراي شمار زیادي از گردشگران داخلی و خارجی بوده، شهر تهران می‌باشد. بنابراین، برنامه‌ریزي مناسب و علمی در صنعت گردشگري این شهر می‌تواند آن را به یکی از مهم‌ترین مراکز گردشگري کشور ایران تبدیل کند (پروین و همکاران، 1398). اگرچه شهر تهران به عنوان پایتخت کشور، بیشتر به عنوان مرکزیت سیاسی و اداری کشور مدنظر است، اما دارای ظرفیت های بالقوه زیادی برای توسعه گردشگری و به طور ویژه گردشگری فرهنگی و مذهبی است. حرم امام خمینی (ره)، حرم شاه عبدالعظیم در شهر ری، امامزاده صالح (تجریش)، امام زاده داوود، امام زاده یحیی، مسجد مصلی در تهران، امامزاده قاسم (ع) در منطقه شمیران، کلیسای سنت سرکیس در تهران، آتشکده زرتشتیان (آدریان)، کاخ سعدآباد و گلستان و دیگر بناهای تاریخی تنها تعدادی از جاذبه های گردشگری فرهنگی در شهر تهران هستند. تاکنون بحث گردشگری فرهنگی در شهر تهران چندان به طور جدی مورد پیگیری قرار نگرفته، اما در چندسال اخیر این بحث با جدیت بیشتری توسط مسئولان مطرح شده است. البته، با وجود اینکه در شهر تهران بسیاری از فعالان حوزه گردشگری مانند دانشگاه ها، آژانس های گردشگری، انجمن‌های تخصصی، سازمان‌های مردم نهاد، بخش خصوصی و ... فعالیت می کنند، تاکنون کمتر از مشارکت آن ها در زمینه سیاستگذاری توسعه گردشگری مذهبی استفاده شده است. بدین منظور، شهرداری و شورای شهر تهران به دلیل در اختیار داشتن ظرفیت ها و زیرساخت های موردنیاز و نیز قدرت اجرایی، یکی از نهادهای مهم و تاثیرگذار در زمینه سیاستگذاری در زمینه گردشگری فرهنگی شهر تهران محسوب می شوند.  این تحقیق با محوریت شهرداری تهران به عنوان یکی از نهادهای مهم سیاستگذار در زمینه توسعه گردشگری فرهنگی شهر تهران انجام می‌پذیرد. از این رو، مدیران و خبرگان شهرداری تهران می‌توانند تاثیر زیادی در جهت‌دهی درست خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی ایفا کنند که در این تحقیق از نظرات آنان در کنار خبرگان دانشگاهی استفاده شد.

تدوين سياست‌ها و برنامه‌هاي گردشگري حجم عظيمي از انرژي و منابع مالي و انساني بخش گردشگري كشور را به خود اختصاص داده است، درحالي‌که خروجي اين حجم از سرمايه‌گذاري بسيار ناچيز مي‌باشد. با توجه به این نکته که صنعت گردشگری از منابع مهم کسب درآمد ارزی است و تاکنون در شهر تهران از قابلیت‌های شگرف گردشگری فرهنگی، درآمدزایی شایسته ای ایجاد نشده است. بدون شک در نظر گرفتن همه عوامل و عناصر تعیین کننده در شکل‌گیری خط‌مشی فرهنگی می‌تواند به اجرای مؤثر آن کمک کند. به عبارت دیگر، مشارکت دادن تمام بازیگران اجرای خط‌مشی فرهنگی در شکل‌گیری آن امری ضروری و مهم می‌باشد. مبحث اساسي و مهم اين پژوهش اين موضوع است که چه اقدامات و عواملي در مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در شهر تهران تاثیرگذار است. از این رو، در این مطالعه به طراحی الگوی مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در شهر تهران پر‌داخته می‌شود. همچنین، سوالات پژوهش عبارتند از:

1) ابعاد و مولفه‌های مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در شهر تهران کدامند؟

2) الگوی مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در شهر تهران چگونه است؟

 

مبانی نظری و پیشینه تحقیق

كامينگ و نورگارد (2004)، ظرفيت سیاستگذاري عمومي را توانايي استفاده از تمامي منابع فكري و سازماني در تملك دولت تعريف كرده اند (همانند تخصص یا تجربه داخلي). بررسی‌ها نشان می دهد كه از اواسط دهه 1980 میلادی، مدیریت و درگیرسازی ذی‌نفعان برای تحقق اهداف سازمانی و یافتن راهكارهای مناسب برای مواجهه با چالش های مشترك، در حوزه هایی نظیر مدیریت استراتژیك، مدیریت پروژه، حسابرسی اجتماعی و حاكمیت شركتی مورد توجه جدی قرار گرفته است (گل دار و همکاران، 1396). مشارکت بر اساس دیدگاه بانک جهانی (1996) به عنوان «فرآیندی که از طریق آن ذی‌نفعان بر طرح‌های توسعه، تصمیم‌گیری و منابع تأثیر گذاشته و آن ها را کنترل می‌کنند»، تعریف شده است (لویت و همکاران، 2012). علی رغم پذیرش عمومی مشارکت، همیشه مشخص نیست که چه چیزی مشارکت عمومی را از مشارکت ذی‌نفعان متمایز می کند (لویت و همکاران، 2012). از طرفی، الخفاجی (1989) اذعان داشت که هویت ذی‌نفعان بسته به مسائلی که در آن سهم دارند، با گذشت زمان تغییر خواهد کرد. به عبارت دیگر، شناسایی ذی‌نفعان فرآیندی پویا است. ذینفعی که در یک مرحله چرخه عمر قدرتمند است، ممکن است تأثیر کمی یا حتی بدون تأثیر بر سیاستگذاری در مرحله چرخه عمر دیگر باشد.

موضوع پژوهش در تعدادی از تحقیقات داخلی و خارجی بررسی شده است. عباسی و دانش فرد (1400) در پژوهشی به ارائه الگوی مشارکت شهروندان در مرحله شناسایی مسائل عمومی پرداختند. نتایج نشان داد که مشارکت شهروندان در شناسایی مسائل عمومی دارای سه بعد مشاوره، شراکت و توانمندسازی است. یافته های پژوهش رمضانپور و همکاران (1400) در مورد مسئله عدم مشارکت نخبگان در تدوین سیاست‏های عمومی نظام جمهوری اسلامی ایران، نشان‏دهنده بیشترین تأثیر موانع سه‏گانه «ضعف فرهنگ تحمل مخالف و تضارب آرا در کشور»، «فقدان فرهنگ شایسته‏سالاری» و «سیاست‏زدگی مفرط در حکمرانی» است. نتایج تحقیق معدنی (1400) نیز نشان داد که ارتباطات وتعاملات بین نهادهای متولي در خط‌مشی‌گذاری زیست‌محیطی در بستر گردشگری سبز موثر است. شیخ بگلو و همکاران (1399) نیز در تحقیق خود به ارائه مدل مشاركت ذی‌نفعان در خط مشي گذاري عمومي در سازمان غذا و داروي وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي پرداختند. مدل نهایی، نمایانگر سطوح چهارچوب مشارکت ذی‌نفعان در خط‌مشی‌گذاری عمومی، شامل عوامل بسترساز مشارکت ذی‌نفعان، شرایط تعامل با ذی‌نفعان، عوامل اثرگذاری ذی‌نفعان، شرایط عملیاتی مشارکت ذی‌نفعان و نتایج و پیامدهای مشارکت ذی‌نفعان است. یافته های پژوهش کروبی و همکاران (1399) نیز گویای آن است که شرایط اجراي سیاست گردشگري در جمهوری اسلامی ایران شامل مواردی از قبیل نهادینگی گفتمان توسعه گردشگري، آمادگی براي اجرا، انگیزه و تعهد به اجرا و هماهنگی و حمایت بیرونی و درونی است. همچنین، گل دار و همکاران (1396) در تحقیق خود به طراحی چارچوب مفهومی درگیرسازی ذی‌نفعان در خط‌مشی‌گذاری عمومی پرداختند. مولفه های شناسایی شده در این تحقیق شامل مواردی چون شناسایی ذی‌نفعان، تجزیه و تحلیل ذی‌نفعان، تعیین سطح اهمیت و اولویت بندی ذی‌نفعان، انتخاب استراتژی درگیرسازی ذی‌نفعان و رضایتمندی ذی‌نفعان است.

مختاریان (1396) در پژوهشی به طراحي شبکه اجراي تعاملي سياست هاي فرهنگي کشور پرداخت. براساس یافته ها، در مرحله برنامه ریزی، چهار بازيگر شامل سياست گذاران فرهنگي، نخبگان فرهنگي، مديران فرهنگي، کارشناسان فرهنگي دولتي به ايفاي نقش مي پردازند. سپس در مرحله پياده سازي برنامه ها، مجريان فرهنگي دولتي، مؤسسات فرهنگي خصوصي، تشکل هاي فرهنگي مردمي، مروّجان فرهنگي و نهايتاً جامعه (مردم) با همکاري همدلانه خود و استفاده از تمام ظرفيت هاي کشور به اجراي تعاملي سياست هاي فرهنگي مي پردازند. جهاندیده و همکاران (1396) نیز در پژوهش خود به طراحي مدلي براي خط مشي گذاري شبكه اي در حوزه  گردشگري كشور پرداختند. براساس یافته ها، سه دسته عوامل ساختاری، رفتاری و زمینه‌ای شناسایی شد. همچنین دانایی فرد و همکاران (1391)، پژوهشی با هدف شناسایی ابزارهای خط مشی گذاری برای اجرای خط مشی ملی گردشگری در ایران انجام دادند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که ابزارهای خط مشی گردشگری با توجه به نقش هایی که دولت ها در گردشگری ایفا می کنند به سه دسته ابزارهای تنظیمی، شناختی و هنجاری تقسیم می شوند و دولت با استفاده از این ابزارها می تواند موجب پایداری گردشگری شود.

در بین پژوهش های خارجی، سانچز و همکاران (2021) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که برای اینکه گردشگری پایدار باشد، ذی‌نفعان باید در فرآیند تصمیم‌گیری استراتژیک مشارکت کنند. نتایج پژوهش ویتالیسوا و همکاران (2021) نیز گویای آن است که مشارکت ذی‌نفعان در حکمرانی محلی به عنوان کلید توسعه استراتژیک محلی محسوب می شود. یافته های پژوهش بیرهیده و همکاران (2015) نیز نشان داد که مشارکت به عنوان یک جنبه سازمانی و یکپارچگی خطمشی به عنوان یک بعد برنامه ای تا حدی با هم مرتبط هستند. رایسین و همکاران (2018)، در پژوهش خود دریافتند که مکانیسم‌های نهادی، رویه‌ای و مدیریتی برای ایجاد توازن در مشارکت همه گروه‌های ذینفع در فعالیت‌های دارای منافع مشترک مورد نیاز است. لویت و همکاران (2012) نیز در تحقیق خود اشاره می کنند که مشارکت هنوز هم از نظر مفهومی و هم از نظر فنی در حال توسعه است. آن ها چارچوبس برای مشارکت ذی‌نفعان ارائه کردند که نقاط قوت اصلی آن سازگاری با زمینه های مختلف، ماهیت کل نگر آن، توانایی آن در ادغام علوم اجتماعی و فنی و ترکیب آن با ابزارهای مشارکتی عملی است.

جمع بندی مبانی نظری و تحقیقات پیشین نشان داد که اگرچه اکثر تحقیقات موجود بر اهمیت مشارکت ذینفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی تاکید کرده اند، اما مبانی علمی در زمینه مشارکت ذینفعان در این زمینه محدود بوده و محققان تنها به ارائه تعدادی از رهنمودها و پیشنهادات کلی اکتفا کرده اند. همچنین، در تحقیقات پیشین الگویی عملیاتی و بومی که بتواند رهنمودهای اجرایی برای مشارکت اثربخش ذینفعان ارائه دهد، مشاهده نشد. از این رو، به منظور پرکردن خلاء تحقیقاتی موجود، هدف این تحقیق ارائه الگویی کاربردی و بومی برای مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در شهر تهران است.

 

روش شناسی پژوهش

هدف پژوهش حاضر، ارائه الگوی مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی است. این پژوهش از نظر هدف توسعه‌ای- کاربردی و از نوع تحقیقات کیفی است. نتایج این تحقیق می تواند برای ارتقای شرایط مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در شهر تهران بکار گرفته شود. همچنین، روش مورد استفاده برای تحلیل داده ها، روش تحلیل تم بود. براساس دیدگاه براون و کلارک³(2006)، فرآیند تحلیل تم زمانی آغار می شود که تحلیلگر، الگوهای معنی و موضوعاتی که جذابیت بالقوه دارند را مدنظر قرار می دهد. این تحلیل شامل یک رفت و برگشت مستمر بین داده ها و خلاصه های کدگذاری شده و تحلیل داده هایی است که ایجاد می شوند (براون و کلارک، 2006). در این تحقیق از روش تحلیل تم ارائه توسط براون و کلارک (2006) برای تحلیل یافته ها استفاده شد. روش گردآوری داده های تحقیق از طریق انجام مصاحبه های نیمه ساختاریافته بود و همچنین، مشارکت کنندگان در زمینه تحقیق شامل خبرگان دانشگاهی و اجرایی در زمینه خط مشی گذاری گردشگری بودند. روش انتخاب مشارکت کنندگان نیز به شکل هدفمند و براساس میزان دانش و تخصص افراد بوده است. خبرگان دانشگاهی مشارکت کننده، شامل 7 نفر بودند که دارای تحصیلات کارشناسی ارشد و دکترا در زمینه گردشگری بودند و همچنین، در زمینه خط مشی گذاری گردشگری فعالیت پژوهشی انجام داده بودند. خبرگان اجرایی نیز، 14 نفر از مدیران و خبرگان شهرداری تهران بودند که دارای حداقل 10 سال سابقه کاری در زمینه های مرتبط با گردشگری فرهنگی بوده و حداقل مدرک کارشناسی ارشد در رشته مدیریت و رشته های مرتبط داشتند. مصاحبه های نیمه‌ساختاریافته براساس پروتکلی که با همفکری اساتید راهنما و مشاور و با توجه به خلاء تحقیقاتی موجود آماده گردید، انجام گرفت. مصاحبه ها در بازه زمانی 45- 70 دقیقه ای و در محل کار خبرگان انجام گرفت. نهایتا، پس از تحلیل داده ها و ایجاد الگوی تحقیق، اعتبار یافته ها و روایی و پایایی فرآیند تحلیل تم مورد بررسی قرار گرفت.

 

یافته های تحقیق

در این قسمت، گام های طی شده به منظور طراحی مدل براساس نظر براون و کلارک (2006) با روش تحلیل تم و یافته‌های به دست آمده بررسی شده است. گام های فرآیند تحلیل داده ها به شرح زیر است:

گام اول- آشنایی با داده ها: گام اول بررسی داده ها است. داده های این پژوهش براساس محتوای مطرح شده توسط خبرگان در مصاحبه های گردآوری شده است. به منظور اطمینان از اینکه تمام داده ها به شکل دقیق استخراج شده است، محتوای مصاحبه ها دو بار و در فاصله زمانی 15 روزه بررسی شد. البته، در مواردی نیز که در مورد مطلب مطرح شده توسط خبرگان ابهام وجود داشت، برای رفع ابهام با آن ها تماس برقرار شد تا آن ها منظور خود را شفاف و صریح بیان کنند. پس از یادداشت‌برداری از محتوای مصاحبه‌ها، محقق به بررسی و بازخوانی چندباره یادداشت ها پرداخت و محتوای آن ها را به طور دقیق بررسی کرد و محتوای یادداشت برداری شده را با مطالب مطرح شده توسط خبرگان انطباق داد؛ این فرآیند تا زمانی ادامه داشت که محقق توانست تسلط کاملی بر محتوای مصاحبه ها پیدا کند و امکان استخراج داده جدیدی وجود نداشت.

گام دوم- ایجاد کدهای اولیه: پس از استخراج داده های حاصل از مصاحبه ها و پس از تسلط کامل بر محتوای آن‌ها، محقق به شناسایی کدهای اولیه مطرح شده توسط خبرگان پرداخت. کد یک ویژگی داده ها را معرفی می‌نمایند که به نظر تحلیل گر جالب و با اهمیت به نظر می رسد (براون و کلارک، 2006). روش کار به این شکل بود که محقق پس از بررسی محتوای مطرح شده توسط هر خبره، برای هر مطلب مطرح شده که به یک موضوع خاص اشاره دارد، یک کد استخراج می کرد. در ادامه، چند نمونه متن مصاحبه و کدهای استخراج شده مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در جدول 1 آمده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1: نمونه ای از متن مصاحبه‌ ها و کدهای شناسایی شده برای مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی

متن مصاحبه‌	کد شناسایی شده
اینکه ذی‌نفعان گردشگری فرهنگی دقیقا چه کسانی هستند و جایگاه و نقش ان ها چیست، مسأله ای است که آگاهی کاملی در مورد آن وجود ندارد. حتی در مورد اینکه چه ذی‌نفعان و در چه حدی باید در خظ مشی گذاری گردشگری دخالت کنند، اگاهی محدودی وجود دارد.	گردآوری مشخصات ذی‌نفعان
نه تنها باید ذی‌نفعان به طور کامل شناخته شوند، بلکه توانمندی ها و ظرفیت های آن ها نیز باید تعیین گردد. مثلا، یک فعال گردشگری با 30 سال سابقه و تجربه بالا با یک فرد تازه کار در یک رده قرار نگیرند.	تعیین توانمندی های ذی‌نفعان
باید پایگاه داده ای ایجاد شود که تمام ذی‌نفعان گردشگری فرهنگی و توانمندها و قابلیت های آن ها و نیز تجارب و سوابق ان ها مستندسازی گردد تا بتوان درک درستی از شرایط و ظرفیت های موجود به دست آورد.	ایجاد پایگاه داده ذی‌نفعان
خیلی از داده هایی که از ذی‌نفعان گردشگری وجود دارد تاریخ گذشته و مربوط به سالیان قبل است. مثلا، کسی که 10 سال پیش یک آژانس گردشگری داشته و الان فعالیت ندارد، هنوز در پایگاه داده به عنوان یک آژانس فعال شناخته می شود.	به روز رسانی اطلاعات ذی‌نفعان
فرارتر از داده ها و اطلاعات کاری ذی‌نفعان، باید درک درستی از میزان قدرت هر ذینفع وجود داشته باشد.	تحلیل قدرت و جایگاه ذی‌نفعان
در سیاستگذاری معمولا باید نقش پررنگت تری به ذی‌نفعان کلیدی داد. مثلا، یک شرکتی که فعالیت گسترده ای دارد و یا یک فردی که قدرت رایزنی بین المللی زیادی دارد، باید بیشتر درگیر شوند و نظرات آن ها دیده شود.	تعیین ذی‌نفعان کلیدی
اینکه همه ذی‌نفعان را در یک سطح ببنیم و بخواهیم به یک اندازه از مشارکت آن ها استفاده کنیم، درست نیست. باید با توجه به ظرفیت و توانمندی ذی‌نفعان و نیز زمینه فعالیت آن ها محدوده ای برای مشارکت تعیین کرد.	تعیین دامنه و محدوده فعالیت ذی‌نفعان

 

مرحله 3- سازماندهی تم ها: پس از اینکه کدهای اولیه شناسایی شده و با بررسی دقیق محقق و انطباق با مصاحبه‌ها نهایی شدند (مضامين پایه)، در مرحله بعد، کدهایی که از نظر محتوا با هم یکسان بوده و با هم اشتراک داشتند، توسط محقق ادغام شدند و مضامين سازمان دهنده را شکل دادند. در ادامه نیز، مولفه هایی که از نظر محتوایی دارای اشتراک بودند، با هم ادغام شده و مضامين فراگیر را ایجاد کردند.

مرحله 4- بازبینی تم ها: در این گام، پس از اینکه تم ها شناسایی شدند و نقشه آن ها ترسیم شد، نقشه تم ها بررسی گردید که نشان داد دارای ساختاری قابل قبول و مطلوب است.

مرحله 5- تعریف و نام گذاری تم ها: پس از اینکه دسته بندی تم ها نهایی گردید، نسبت به نام گذاری آن ها اقدام شد. 

نهایتا، نتایج تحلیل تم مربوط به مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در جدول 2 ارائه شده است که بر این اساس مضامين سازمان دهنده شناسایی شده شامل شناسایی ذی‌نفعان، توسعه بستر مشارکت ذی‌نفعان، ارتباط موثر با ذی‌نفعان، حمایت از ذی‌نفعان، ترغیب ذی‌نفعان، تاکید بر مشارکت حداکثری ذی‌نفعان، ایجاد ساختار مشارکت ذی‌نفعان، مساله شناسی از نگاه ذی‌نفعان و همراستایی بین ذی‌نفعان هستند.

 

 

 

جدول2: نتایج تحلیل تم مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی

مضامين فراگیر	مضامين سازمان دهنده	مضامين پایه
مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی	شناسایی ذی‌نفعان	گردآوری مشخصات ذی‌نفعان، تعیین توانمندی های ذی‌نفعان، ایجاد پایگاه داده ذی‌نفعان، به روز رسانی اطلاعات ذی‌نفعان، تحلیل قدرت و جایگاه ذی‌نفعان، تعیین ذی‌نفعان کلید و تعیین دامنه و محدوده فعالیت ذی‌نفعان
	توسعه بستر مشارکت ذی‌نفعان	گسترش تعاملات رو در رو، ایجاد اتاق های فکر، ایجاد بستر الکترونیک برای تعاملات، برگزاری سمینارها و جلسات دوره ای، ایجاد کانال های رسمی ارتباط با ذی‌نفعان، بهره گیری از ظرفیت کانال های غیررسمی و توسعه ارتباطات الکترونیک با ذی‌نفعان (از جمله شبکه های اجتماعی)
	ارتباط موثر با ذی‌نفعان	نظرخواهی و مشورت با ذی‌نفعان، تاکید بر خردگرایی جمعی، اطلاع رسانی مستمر به ذی‌نفعان، رسیدگی به خواسته ها و انتظارات ذی‌نفعان، رسیدگی به شکایات ذی‌نفعان و پاسخگویی به ذی‌نفعان
	حمایت از ذی‌نفعان	پشتیبانی قانونی از ذی‌نفعان، حراست از منافع ذی‌نفعان، رفع موانع مشارکت ذی‌نفعان، تسهیل قوانین برای مشارکت ذی‌نفعان، دانش افزایی ذی‌نفعان و آموزش و توسعه ذی‌نفعان
	ترغیب ذی‌نفعان	ارائه مشوق برای مشارکت ذی‌نفعان، پرهیز از رفتارهای نمایشی در مشارکت دادن ذی‌نفعان، توجه و پیگیری جدی مطالبات ذی‌نفعان، عمل گرایی در رابطه با دغدغه های ذی‌نفعان، احترام به ذی‌نفعان، ارتقای اعتماد با ذی‌نفعان و توجیه و متقاعد کردن ذی‌نفعان
	تاکید بر مشارکت حداکثری ذی‌نفعان	همکاری با سازمان های مردم نهاد، استفاده حداکثری از ظرفیت بخش خصوصی، مشارکت دادن نخبگان، بهره گیری از ظرفیت ذی‌نفعان محلی، زمینه سازی مشارکت شهروندان، میدان دادن به شرکت های دانش بنیان و فناور و مشارکت دادن کلیه نهادها و سازمان های درگیر
	ایجاد ساختار مشارکت ذی‌نفعان	تعریف ضوابط و قواعد مشارکت ذی‌نفعان، تعریف مکانیزم های مشارکت ذی‌نفعان، رفع موانع بوروکراتیک مشارکت ذی‌نفعان، تعریف زمنیه های مشارکت برای هریک از ذی‌نفعان و شفاف سازی فرآیندهای مشارکت ذی‌نفعان
	مساله شناسی از نگاه ذی‌نفعان	بررسی عوارض و آثار مساله برای هریک از ذی‌نفعان، بررسی جوانب مساله از نگاه ذی‌نفعان، شناسایی دغدغه های ذی‌نفعان در مورد مسائل، مساله یابی از طریق ذی‌نفعان، تاکید بر شواهد در مورد مسائل ذی‌نفعان و تاکید بر توافق حداکثری ذی‌نفعان در شناخت مسائل
	همراستایی بین ذی‌نفعان	شناسایی و تاکید بر منافع مشترک ذی‌نفعان، مدیریت تعارضات ذی‌نفعان، تعریف اهداف و چشم انداز مشترک برای ذی‌نفعان، هم افزایی بین ذی‌نفعان، اعتمادسازی بین ذی‌نفعان و تقویت همدلی و انسجام بین ذی‌نفعان

 

همچنین، فرآیند تحلیل تم منجر به شناسایی مجموعه ای عوامل پیشران، تعدیل گر، زمینه‌ای و نیز پیامدها گردید که یافته های به دست آمده در جدول 3 ارائه شده است.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 3: نتایج تحلیل تم عوامل موثر و پیامدهای مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی

مضامين فراگیر	مضامين سازمان دهنده	مضامين پایه
عوامل تعدیل گر	ویژگی های ذی‌نفعان	قدرت چانه زنی ذی‌نفعان، توانمندی ذی‌نفعانف منابع ذی‌نفعان، اهداف و منافع ذی‌نفعان، قدرت تشکلی ذی‌نفعان، نفوذ ذی‌نفعان در دولت و نهادهای حاکمیتی و نوع نگرش ذی‌نفعان
	ویژگی های مساله خط مشی	پیچیدگی مساله خط مشی، گستره تاثیر مساله خط مشی، فراگیر بودن مساله خط مشی و وضوح جوانب مختلف مساله خط مشی
	ویژگی های مدیران	سبک مدیریت، باورهای ضمنی و نگرش مدیران، تحصیلات مدیران، سابقه کاری و تجربه مدیران و صلاحیت و شایستگی مدیران
	ویژگی های سازمانی شهرداری تهران	ساختار سازمانی، بوروکراسی سازمانی، فرهنگ سازمانی، چابکی سازمانی، دموکراسی سازمانی و شایستگی و توانمندی کارکنان
عوامل زمینه ای	محیط سیاسی	میزان باز بودن فضای سیاسی، میزان جناح گرایی، عدالت سیاسی، قدرت سیاسی دولت، سطح مشارکت سیاسی، پذیرش و مشروعیت دولت و وجهه و اعتبار دولت
	محیط قانونی	اسناد و قوانین بالادستی، قوانین اجرایی شهرداری، ساختار قانونی و آیین نامه های شهرداری، سلسله مراتب قانونی شهرداری و ساختار سیاستگذاری در شهرداری
	محیط فرهنگی و اجتماعی	سرمایه اجتماعی، باورهای دینی و مذهبی، تعهدات و ارزش های انقلابی، فرهنگ ملی و آگاهی عمومی
	محیط اقتصادی	نرخ تورم، تحولات اقتصادی، تحریم و شرایط محیط کسب وکار
	محیط تکنولوژی	توسعه خدمات الکترونیک، ارتباطات الکترونیک از جمله شبکه های اجتماعی، دولت الکترونیک و تغییرات مستمر فناوری
پیشران ها	پیشران های سیاستگذاری گردشگری	کیفیت پایین سیاست های گردشگری، عدم تحقق اهداف سیاست های گردشگری و عدم پذیرش سیاست های گردشگری
	پیشران های گردشگری	رشد روزافزون صنعت گردشگری، وجود جاذبه های متعدد گردشگری فرهنگی، قابلیت جایگزینی درآمدهای گردشگری به جای نفت و وجهه مناسب ایران در بین کشورهای اسلامی
	پیشران های اسناد بالادستی	سند چشم انداز 1404، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، برنامه های پنج ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و الزامات اسناد بخشی صنعت گردشگری
پیامدها	پیامدهای سیاستگذاری	بهبود کیفیت سیاست ها، تعيين دستور كار مناسب خط مشي و بهبود اجرای خط مشی
	پیامدهای سازمانی	ارتقای اثربخشی، بهبود کارآیی و افزایش عملکرد سازمانی
	پیامدهای ذی‌نفعان	رضایت شهروندان و تعهد ذی‌نفعان

 

نهایتا، پس از شناسایی و دسته بندی تم ها، الگوی مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی استخراج شد که در شکل 1 ارائه شده است. برای اطمینان از مورد تایید بودن ساختار الگوی تحقیق، از 4 نفر از خبرگان نظرخواهی به عمل آمد و الگوی ایجاد شده به تایید آن‌ها رسید.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

        

 

 

        

 

 

 

شکل 1: الگوی مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی

 

اعتبارسنجی مدل تحقیق

صادقی مقدم (1391) به نقل از مریام⁴ (1998) روایی در تحقیقات کیفی را چکونگی انطباق یافته های پژوهش بر واقعیات تعریف کرده است. این پرسش به دنبال این است که آیا چیزی که مطالعه و یافته شده، همان چیزی است که واقعاً وجود دارد و آیا آنچه محققین مشاهده می کنند، همان چیزی است که فکر می کنند اندازه گیری کرده اند. در این پژوهش از 3 روش کثرت گرایی، بررسی توسط اعضاء و دوری از تعصبات برای تقویت اعتبار استفاده شده که در ادامه تشریح شده است:

الف) روش کثرت گرایی⁵: در این روش، چند منبع داده یا چند روش برای تأیید داده های در حال ظهور بکار می رود (مریام، 2009). برای تایید معیار کثرت‌گرایی، علاوه بر متن مصاحبه با خبرگان و نکات مطرح شده توسط آن ها، تلاش شد از سایر ابزارهای دردسترس برای گردآوری داده از جمله گزارشات موجود و مشاهدات میدانی استفاده شود و نظرات خبرگان با آن ها تطبیق داده شود.

ب) روش بررسی توسط اعضا⁶: در این روش از پاسخ دهندگان خواسته می شود تا به پرسش میزان مورد پذیرش بودن نتایج پاسخ دهند (مریام، 2009). یافته های تحلیل تم و مدل تحقیق پس از نهایی شدن، توسط 4 نفر از خبرگان با انجام اصلاحات جزئی مورد تایید قرار گرفت.

ه) دوری از تعصبات: پژوهشگر باید در ابتدای تحقیق مفروضات، تمایل های تئوریکی و تعصبات را شناسایی کند و مانع مداخله آن‌ها در فرآیند پژوهش گردد (مریام، 2009). در این پژوهش محقق تلاش کرد تنها پیش برنده فرآیند تحقیق باشد و به هیچ وجه نظرات و دیدگاه های شخصی و حتی زمینه و پیشینه علمی خود را در مرحله گردآوری و تحلیل داده ها دخالت ندهد. حتی در مواردی که امکان داشت به دلیل عدم بیان شفاف و صریح دیدگاه توسط خبره، محقق نظر شخصی خود را در تفسیر نظرات دخالت دهد، با خبره تماس برقرار شد تا نظر دقیق او مشخص شود. همچنین، در زمان انجام مصاحبه ها محقق هیچ گونه دخالتی در هدایت خبره به بیان مطالب خاص مدنظر خود نداشت و صرفا به پرسیدن سوالات و ثبت نظرات اکتفا کرد.

همچنین، معیار قابلیت اعتماد یا پایایی به پایداری داده ها در طول زمان و شرایط متفاوت اطلاق می شود. پایایی مصاحبه ها عمیقا تحت تأثیر فرآیند کدگذاری است و درصد بالای توافق یا عدم توافق در کدگذاری به ترتیب نشان دهنده کم یا زیاد بودن پایایی مصاحبه است. به منظور بررسی قابلیت اعتماد نتایج پژوهش از ضریب توافق درصدی⁷ یا سنجش رابطه خام⁸ (نئواندورف⁹، 2002) که همخوانی بسیاری با روش سنجش پایایی بازآزمایی یا آزمون- آزمون مجدد¹⁰ (در پژوهش های کمی) دارد، بر اساس فرمول زیر استفاده گردید:

PAO=2M/(n1+n2)

PAO¹¹ درصد توافق مشاهده شده (ضریب پایایی)

M تعداد توافق در دو مرحله کدگذاری

n1  تعداد واحدهای کدگذاری شده در مرحله اول

n2  تعداد واحدهای کدگذاری شده در مرحله دوم

 بدین ترتیب از بین مصاحبه های انجام شده در این پژوهش، تعداد 4 مصاحبه به عنوان نمونه انتخاب گردید و هر کدام در فاصله زمانی 15 روز دو بار توسط محقق کد گذاری شد. سپس کدهای تعیین شده برای هریک از مصاحبه ها یک به یک با هم مقایسه شدند. در هر یک از مصاحبه ها، کدهای مشابه به عنوان "توافق" و کدهای غیرمشابه به عنوان "عدم توافق" مشخص گردید. قابلیت اعتماد یا پایایی نتایج پژوهش در جدول 4 نشان داده است.

 

جدول 4: قابلیت اعتماد یا پایایی نتایج پژوهش

مصاحبه	تعداد کدهای مرحله اول	تعداد کدهای مرحله دوم	تعداد توافقات	تعداد عدم توافقات	درصد پایایی
1	28	32	28	4	93/0
2	24	26	24	2	96/0
3	20	25	20	5	89/0
4	22	23	22	1	97/0
کل	5/23	5/26	5/23	3	95/0

 

همان طور که در جدول ملاحظه می شود، میانگین کدها در مرحله اول 5/23، میانگین کدها در مرحله دوم 5/26، میانگین توافقات 5/23، میانگین عدم توافقات 3 و پایایی کل 95 درصد است که با توجه به اینکه بالاتر از 70 درصد می باشد، پایایی کدگذاری تایید گردید.

همچنین، محقر و صادقی‌مقدم (1390)، در پژوهشی که انجام دادند، برای ارزیابی قابل‌اتکا بودن داده­ها و تفسیرها، ترکیبی از معیارهای مورد استفاده در ارزیابی تحقیقات تفسیری را مورد استفاده قرار داده­اند. در این تحقیق نیز این معیارها برای سنجش کفایت فرآیند تحقیق مورد استفاده قرار گرفت. بر این اساس، معیارهای مربوط به پژوهش­های تفسیری شامل اعتمادپذیری، انتقال‌پذیری، اتکاپذیری، تصدیق‌پذیری و راستی است (محقر و صادقی‌مقدم، 1390). نتایج سنجش کفایت فرآیند تحقیق در جدول 5 ارائه شده است.

جدول 5: سنجش کفایت فرایند تحقیق

معیار	مفهوم معیار	توضیحات
اعتمادپذیری	میزانی که نشان می­دهد نتایج حاصل از تحقیق تا چه حد نماینده داده‌های تحقیق است.	- بررسی متن مصاحبه ها دو بار در فاصله زمانی 15 روزه - دریافت نظر دقیق و رفع ابهامات در محتوای مصاحبه ها و مطالب مدنظر مصاحبه شونده از طریق برقرای تماس مجدد با خبره - یادداشت برداری متن مصاحبه ها و تطبیق آن ها با محتوای مصاحبه ها
انتقال‌پذیری	میزانی که قابلیت بکارگیری یافته­های تحقیق را در موقعیت های مشابه دیگر نشان می دهد.	- انجام مصاحبه ها با خبرگان دارای دانش علمی و سابقه اجرایی - بهره گیری از مصاحبه شوندگان که در زمینه گردشگری فرهنگی در حال فعالیت بودند.
اتکاپذیری	میزانی که منحصربودن یافته‌ها به زمان و مکان را نشان می‌دهد.	- مصاحبه با خبرگان با سابقه و متخصص در زمینه موضوع تحقیق - درخواست از خبرگان برای اظهارنظر بدون پیش فرض و براساس واقعیات و شزایط موجود صنعت گردشگری
تصدیق‌پذیری	میزانی که نشان می‌دهد تا چه حد تفسیرهای صورت گرفته، برآمده از مصاحبه­شوندگان بوده و تحت تاثیر سوءگیری محقق نبوده است.	- تماس با خبرگان در موارد وجود ابهام در مطالب مطرح شده توسط آن ها و شفاف سازی نظرات آن ها - تلاش محقق برای کنار گذاشتن پیش فرض ها و نظرات خود چه در زمان انجام مصاحبه ها و چه در زمان استخراج و تحلیل داده ها.
راستی	میزانی که نشان می­دهد تفسیرها تحت تاثیر اطلاعات نادرست یا طفره رفتن مصاحبه­شوندگان قرار نگرفته است.	- جلب اعتماد و همدلی خبرگان در ابتدای مصاحبه با انجام توضیحات لازم در مورد هدف تحقیق و نحوه استفاده از نتایج آن - ایجاد جو دوستانه در طول مصاحبه با خبره و انجام مصاحبه در یک فضای غیررسمی و صمیمی برای بیان نظرات خود به شکل بی پرده و شفاف.

 

بحث و نتیجه گیری

کشور ایران با توجه به زمینه و فرهنگ مذهبی و نیز بهره مندی از جاذبه ها و اماکن متعدد گردشگری فرهنگی، دارای ظرفیت بالقوه قابل توجهی است؛ در همین راستا، شهر تهران دارای ظرفیت ها و جاذبه های متعددی در زمینه گردشگری مذهبی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و تاکنون زمینه ارزش آفرینی و درآمدزایی از آن ها فراهم نشده است. از طرفی، گردشگری فرهنگی این ظرفیت را دارد که موجب توسعه ارزش های اسلامی و ایرانی به سایر کشورها شود و وجهه و جایگاه کشور را در منطقه و جهان ارتقاء دهد که البته مشارکت و نقش آفرینی موثر ذینفعان مختلف در این زمینه نقش مهمی دارند. بهره گیری از مشارکت ذی‌نفعان مختلف در فرآیندهای سیاستگذاری گردشگری و اجرای آن ها مسأله ای است که تاکنون کمتر توسط سازمان های و نهادهای متولی در زمینه گردشگری فرهنگی مدنظر بوده و حتی در تحقیقات دانشگاهی هم چندان توجهی به آن نشده است. در تحقیقات پیشین خلاء وجود یک الگوی بومی و کاربردی که بتواند برای ارتقای مشارکت ذینفعان در زمینه خط مشی گذاری فرهنگی بکار رود، به چشم می خورد. از این رو، در این تحقیق تلاش شد الگویی برای مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی در شهر تهران ارائه گردد.

براساس یافته‌های تحقیق، الگویی برای مشارکت ذی‌نفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گردشگری فرهنگی ارائه شد. ابعاد مشارکت ذینفعان شامل ابعاد شناسایی ذی‌نفعان، توسعه بستر مشارکت ذی‌نفعان، ارتباط موثر با ذی‌نفعان، حمایت از ذی‌نفعان، ترغیب ذی‌نفعان، تاکید بر مشارکت حداکثری ذی‌نفعان، ایجاد ساختار مشارکت ذی‌نفعان، مساله شناسی از نگاه ذی‌نفعان و همراستایی بین ذی‌نفعان شناسایی گردید که می تواند باعث ارتقای مشارکت ذی‌نفعان در خط‌مشی‌گذاری گردشگری فرهنگی شود. برای مشارکت مؤثر ذی‌نفعان، باید در مورد آن ها و قابلیت ها و توانمندی‌هایی که دارند، شناخت وجود داشته باشد تا بتوان آن ها را به شکلی هدفمند در سیاستگذاری درگیر کرد. شناخت ناکافی نه تنها باعث عدم بهره گیری درست از تمامی ظرفیت های ذی‌نفعان شده، بلکه باعث نارضایتی و حتی تعارض بین ذی‌نفعان می شود. علاوه بر شناخت کامل، باید ارتباط مؤثر و مستمر با ذی‌نفعان گردشگری فرهنگی ایجاد شود و از کانال های رسمی و مجازی برای ارتباط هرچه بیشتر ذی‌نفعان استفاده شود و آن ها ترغیب شوند تا حد امکان منابع و ظرفیت های خود را در سیاستگذاری و اجرای سیاست های گردشگری بکار گیرند. البته، نکته مهم در اینجا تأمین منافع ذی‌نفعان و تأکید بر منافع جمعی به جای منافع فردی است. از این رو، همراستا کردن کردن منافع ذی‌نفعان و تأکید بر منافع و نقاط مشترک باعث می شود این همبستگی و همگرایی بیشتر باشد. ایجاد بستر و نیز ساختار مشارکت ذی‌نفعان اقدام دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. اینکه ذی‌نفعان را شناسایی کنیم و آن ها را ترغیب کنیم، ولی زمینه مشارکت آن ها را فراهم نکنیم، نه تنها باعث سرخوردگی آن ها می شود، بلکه مانعی بر سر راه اقدامات آینده نیز هست. نهایتا، باید مسائل و مشکلات گردشگری و نیز سیاست ها از نگاه ذی‌نفعان و براساس دغدغه های آنان تعیین شود. متأسفانه در کشور بیشتر در سیاستگذاری نگاه از بالا به پایین حاکم است و اغلب سیاست‌ها براساس نظرات مدیران دولتی اتخاذ می شود و برای اجرا به ذی‌نفعان ابلاغ می شود و ذی‌نفعان کمتر دخالتی در این زمینه دارند. قطعا، یکی از دلایل ضعف گردشگری در ایران نگاه دولتی و فقدان مشارکت مؤثر ذی‌نفعان است.

علاوه بر اقدامات مربوط به مشارکت ذی‌نفعان، در الگوی تحقیق مجموعه ای از عوامل پیشران، تعدیل گر و زمینه‌ای و نیز پیامدهای مشارکت ذی‌نفعان شناسایی گردید. عوامل پیشران مربوط به عواملی است که مشارکت ذی‌نفعان را ضروری می سازد. این عوامل هم مربوط به مسائل سیاستگذاری ضعیف در گردشگری فرهنگی بوده و هم مربوط به الزامات اسناد بالادستی و ظرفیت های بالقوه متعددی است که در کشور وجود دارد. از یک طرف، سیاستگذاری در زمینه گردشگری فرهنگی چندان مطلوب نبوده و نتواسته دستیابی به عملکرد مطلوب را محقق کند که عمده دلیل آن نقش‌آفرینی غالب دولت است. رویکرد صرفا دولتی باعث نگاه تک بعدی به مقوله خط‌مشی‌گذاری و عدم گنجاندن انتظارات و منافع سایر ذینفعان شده است. از طرفی، با توجه به اینکه جاذبه ها و ظرفیت گردشگری فرهنگی در شهر تهران شرایط مطلوبی دارد، فقدان بهره گیری مناسب از این ظرفیت ها و کسب درآمد مطلوب دیگر عاملی است که اهمیت توجه به ارتقای سیاستگذاری در این حوزه را متذکر می شود. نهایتا، اسناد بالادستی کشور از جمله سند چشم‌انداز 1404، سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی، برنامه های پنج ساله توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و الزامات اسناد بخشی صنعت گردشگری بر لزوم رهایی کشور از درآمدهای نفتی و توسعه بخش های جایگزین از جمله گردشگری تاکید دارند و از این جهت نیز ضرورت دارد از ظرفیت کلیه ذی‌نفعان در توسعه گردشگری فرهنگی استفاده شود.

همچنین، عوامل تعدیل گر شامل عواملی است که تاثیر اقدامات انجام شده در زمینه مشارکت ذی‌نفعان را تعدیل می‌کند. مثلا اینکه ذی‌نفعان چه ویژگی هایی دارند و یا اینکه مدیران چه دیدگاهی دارند بر اثربخشی اقدامات موثر است. البته، ویژگی های مسأله خط مشی و شرایط سازمانی نیز در مورد سطح مشارکت ذی‌نفعان تاثیرگذار است. در مورد ویژگی های ذینفعان باید گفت که اگرچه نقش‌آفرینی ذی‌نفعان در سیاستگذاری اهمیت زیادی دارد، اما اینکه ذی نفعان چه ویژگی هایی دارند می تواند میزان اثربخشی مشارکت آنان را تعدیل کند. مثلا، اگر ذینفعان قدرت چانه‌زنی یا نفود زیادی داشته باشند یا منابع و ظرفیت در اختیار آنان مناسب باشد و یا اینکه تشکل های قدرتمندی داشته باشند، می تواند مشارکت آنان اثر بیشتری داشته باشد. البته، ویژگی های مساله هم بسیار مهم است و اینکه مثلا یک مسأله پیچیده باشد و یا اینکه فراگیر باشد، می تواند مشارکت ذی‌نفعان را تحت تاثیر قرار دهد. دیگر عامل تعدیل گر، ویژگی های مدیران زمینه گردشگری فرهنگی است. اینکه مدیران چه باورهایی دارند و یا اینکه تاچه اندازه می توانند ذی نفعان مختلف را درگیر فرآیند خط مشی گذاری کنند، در اثربخشی اقدامات انجام شده برای مشارکت ذی نفعان موثر است.

همچنین، عوامل زمینه‌ای مربوط به بستری است که مشارکت ذی‌نفعان در آن اتفاق می افتد. عوامل زمینه‌ای شامل شرایط اقتصادی، سیاسی، قانونی، فرهنگی و اجتماعی و تکنولوژیک است که می تواند بر مشارکت ذی‌نفعان تأثیر گذار باشد. با توجه به اینکه سیاست‌های گردشگری فرهنگی در بستر محیط تدوین و اجرا می شود، ویژگی های محیط نقش مهمی در کیفیت فرآیند خط‌مشی‌گذاری دارد. مثلا، اینکه چه اندازه شرایط سیاسی جامعه فضا را برای مشارکت ذینفعان فراهم کند یا اینکه محیط فرهنگی جامعه زمینه توسعه گردشگری فرهنگی را فراهم کند، در اثربخشی اقداماتی که برای مشارکت ذی‌نفعان انجام می شود، مؤثر است. نهایتا، مشارکت ذی‌نفعان هم می تواند شرایط سیاستگذاری گردشگری فرهنگی را ارتقاء دهد و هم عملکرد سازمانی شهرداری تهران در این زمینه را بهبود داده و موجبات تأمین منافع ذی‌نفعان مختلف را فراهم کند. نهایتا، آخرین عامل زمینه ای، ویژگی های سازمانی شهرداری تهران است که تا چه اندازه زمینه و بستر لازم را برای مشارکت ذی‌نفعان فراهم می‌کند. برای نمونه فرهنگ سازمانی حامی مشارکت یا بوروکراسی کم و دموکراسی سازمانی نقش مهمی می تواند در تسهیل مشارکت ذی نفعان ایفا کند.

در تحقیقات پیشین از جمله تحقیق سانچز و همکاران (2021)، رایسین و همکاران (2018)، شیخ بگلو و همکاران (1399) و جهاندیده و همکاران (1396)، اگرچه بر اهمیت مشارکت ذینفعان در خط‌مشی‌گذاری تاکید شده و حتی رهنمودهایی در این زمینه بیان شده، اما تحقیق حاضر توانسته الگویی جامع و کاربردی متناسب با شرایط بومی موجود در شهر تهران ارائه دهد. نتایج تحقیق حاضر ضمن اینکه با اکثر تحقیقات گذشته همراستا است، اما فراتر از تحقیقات گذشته توانسته ضمن شناسایی ابعاد و مولفه های مشارکت ذینفعان و عوامل موثر بر آن‌ها، در جهت ارتقای دانش علمی موجود در زمینه شکل‌گیری خط‌شی‌های گردشگری مذهبی اقدام کند. یافته‌های تحقیق حاضر دارای ظرفیت عملیاتی شدن به دلیل نگاه کاربردی در زمینه مشارکت ذینفعان است که تحقیقات پیشین فاقد این نگاه عملیاتی و کاربردی بودند و تنها به ارائه مجموعه ای از رهنمودها و قواعد کلی اکتفا می‌کردند. در مجموع، تحقیق حاضر در مقایسه با تحقیقات پیشین جامع‌تر و عمیق‌تر بوده و یکی از حوزه های مغفول مانده در خط‌مشی‌گذاری یعنی گردشگری فرهنگی را مدنظر قرار داده و منجر به توسعه دانش علمی در این زمینه شده است.

در مجموع می توان گفت که ذی‌نفعان نقشی تعیین کننده در توسعه گردشگری فرهنگی دارند و استفاده از ظرفیت و پتناسیل آن ها می تواند نتایج ارزشمندی حاصل کند. براساس نتایج تحقیق، می توان گفت که برای مشارکت موثر ذی‌نفعان در خط‌مشی‌گذاری گردشگری فرهنگی باید از یک رویکرد علمی و بومی استفاده کرد که یافته های این تحقیق در این راستا است. البته، باید تاثیر عوامل متعددی که می تواند مشارکت را تحت تاثیر خود قرار دهد، درنظر گرفت. یافته‌های تحقیق نشان داد که مشارکت ذی‌نفعان یکی از حلقه‌های مفقوده در خط‌مشی‌گذاری گردشگری فرهنگی در ایران است که توجه به آن می تواند نتایج ارزشمندی به همراه آورد. نهایتا، پیشنهاد می‌گردد در تحقیقات آتی نسبت به شناسایی ساز وکارهای مشارکت ذی‌نفعان و نیز شناسایی موانع موجود اقدامات لازم به عمل آید. همچنین، آسیب‌شناسی خط‌مشی‌گذاری گردشگری فرهنگی با رویکرد مشارکت ذی نفعان هم از نظر تاریخی و هم از نظر فرآیندی، دیگر پیشنهاد برای تحقیقات آتی است. البته، محدودیت مهم پژوهش حاضر این است که ذینفعان فقط خبرگان دانشگاهی و اجرایی نیستند و افراد و گروه‌های دیگری از جمله دریافت کنندگان خدمات فرهنگی نیز می‌توانند به عنوان ذینفعان پژوهش معرفی شوند. از این رو، پیشنهاد می گردد در تحقیقات آتی به منظور رفع این محدودیت و با تمرکز بر سایر ذینفعان موجود، الگویی برای ارتقای مشارکت ذینفعان در شکل‌گیری خط‌مشی‌های گرشگری فرهنگی ارائه شود.

همچنین، پیشنهادات کاربردی تحقیق حاضر عبارتند از:

- پیشنهاد می گردد بستر رسمی و غیررسمی لازم برای مشارکت ذینفعان فراهم شود و سعی شود تا حد امکان تعامل دوسویه و مستمر باشد. هر اقدامی که بتواند ذی نفعان را در خط مشی گذاری بیشتر درگیر کند، می تواند زمینه را برای بهبود خط مشی گذاری گردشگری فرهنگی فراهم کند.

- پیشنهاد می گردد ذی نفعان گردشگری فرهنگی شناسایی شده و بانک اطلاعاتی جامع از آن ها تهیه گردد. همچنین، بانک اطلاعاتی ذی نفعان به طور دوره ای به روز رسانی شود.

- پیشنهاد می گردد بستر قانونی لازم برای مشارکت ذی نفعان در خط مشی گذاری فرهنگی ایجاد شود و حتی برای آنان در کنار حق اظهارنظر و بیان دیدگاه ها، حق رأی نیز ایجاد شود تا انگیزه و انرژی بالاتری برای مشارکت داشته باشند.

- پیشنهاد می گردد برنامه ای بلندمدت برای توسعه گردشگری فرهنگی با محوریت مشارکت ذی نفعان ایجاد شود و نحوه نقش آفرینی هریک از ذی نفعان تعیین شود. البته، تدوین این سند نیز با مشارکت کلیه ذینفعان انجام پذیرد.

- پیشنهاد می گردد ذی نفعان گردشگری فرهنگی با اجرای برنامه های آموزشی و ترویجی هم از نظر دانش و هم از نظر مهارت های لازم برای نقش آفرینی موثر در فرآیند خط مشی گذاری توانمند شوند.

- پیشنهاد می گردد از مدیرانی که تجارب موفقی در زمینه تعامل و ارتباط موثر با ذی نفعان دارند و نیز به دموکراسی در سیاستگذاری باور دارند در زمینه گردشگری فرهنگی استفاده شود تا بتوانند در جهت جلب مشارکت حداکثری ذی نفعان اقدام کنند.

- پیشنهاد می گردد از ظرفیت شرکت های دانش بنیان و نخبگان و همچنین اساتید دانشگاهی برای ارتقای نگاه علمی در زمینه خط مشی گذاری گردشگری فرهنگی استفاده شود.

 

منابع

·       اکبری، مجید، طاهرپور، فاطمه، بوستان احمدی، وحید و فولادی، عاطفه (1399). مدل‌سازی ساختاری  تفسیری عوامل مؤثر بر توسعه گردشگری مذهبی در ایران با رویکرد آینده پژوهی. گردشگری و توسعه، سال نهم، شماره 4، 285-296.

·       پروین، محمد، رضویان، محمدتقی و توکلی نیا، جمیله (1398). ارزیابی تأثیر گردشگری در توسعه اقتصادی شهر تهران. پژوهش های دانش زمین، سال دهم، شماره 39، 214-230.

·       جهاندیده، سامان، رحمتی، محمدحسین و زارعی متین، حسن (1396). طراحي مدلي براي خط مشي‌گذاري شبكه اي در حوزه گردشگري كشور. مديريت فرهنگ سازماني، دوره پانزدهم، شماره 3، 483-502.

·       جوانمردی، نظام، ایزدی، جهانبخش و جلالی، رضا (1397). برنامه ریزی و سیاست گذاری توسعه صنعت گردشگری بر پایه ایفای نقش ستون های دولت محلی کارآمد در ایران. پژوهش های گردشگری و توسعه پایدار، سال اول، شماره 3، 85-110.

·       دانایی فرد، حسن، جاوید، داریوش و فانی، علی اصغر (1391). ارتقای ظرفیت گردشگری جمهوری اسلامی ایران: تحلیلی بر ابزارهای خط مشی گذاری ملی گردشگری. مطالعات مدیریت گردشگری، دوره هفتم، شماره 19، 1-24.

·       رمضانپور، دانیال، عبدالحمید، مهدی و رضائیان، علی (1400). ساختاردهی به مسئله عدم مشارکت نخبگان در تدوین سیاست‏های عمومی نظام جمهوری اسلامی ایران. سیاست های راهبردی و کلان، دوره نهم، شماره 4، 749-772.

·       شیبانی نیا، کفاح، عبداللهی، صديقه و محمدزاده، مرجان (1400). مروري بر گردشگري و اثرات آن؛ گامي به سوي توسعه پايدار. فصلنامه انسان و محیط زیست، شماره 58، 199-211.

·       شیخ بگلو، زین‌العابدین، تیمورنژاد، کاوه، گیوریان، حسن و عباس‌زاده، سهرون یداله (1399). ارائه مدل مشارکت ذی‌نفعان در خط‌مشی‌گذاری عمومی در سازمان غذا و داروی وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، دوره چهارم، شماره 4، ۴۹۸-۴۸۸.

·       کروبی، مهدی، یاوري گهر، فاطمه، زارع، رحیم و عباسی، دیاکو (1399). موانع اجراي سیاست گردشگري در ج.ا.ایران: ارائه چارچوبی مفهومی. برنامه ریزی و توسعه گردشگری، دوره نهم، شماره 3، 43-66.

·        گلدار، زهرا، امیری، مجتبی،  قلی پور سوته، رحمت الله و معظمی، منصور (1396). طراحی چارچوب مفهومی درگیرسازی ذی‌نفعان در خط مشی گذاری عمومی. دانش حسابرسی سال هفدهم، شماره 66، 81-105.

·       فیروزجاییان، علی علي اصغر، یوسفی، ندا و میرمحمدتبار، احمد (1393). تحليل كاركردي گردشگري مذهبي در ايران. مجله برنامه ریزی و توسعه گردشگری، سال سوم، شماره 8، 143-165.

·       عباسی، حمیده و دانش فرد، کرم الله (1400). الگوی مشارکت شهروندان در مرحله اول خط مشی گذاری عمومی ( شناسایی مسائل عمومی). مطالعات بین رشته ای دانش راهبردی، دوره یازدهم، شماره 42، 247-270.

·       مختاریان پور، مجید (1396). طراحي شبکه اجراي تعاملي سياست هاي فرهنگي کشور. راهبرد فرهنگ، دوره دهم، شماره 40، 95-128.

·       ویسی، هادی (1396). بررسی سیاست گذاری صنعت گردشگری در قوانین بالادستی جمهوری اسلامی ایران. فصلنامه مطالعات راهبردی سیاس تگذاری عمومی، دوره هفتم، شماره 25، 93-112.

·       یوسفی، جواد (1397). تحلیل اهمیت عملکرد خدمات گردشگری مذهبی (مورد مطالعه: شهرستان بیرجند). مجله برنامه ریزی و توسعه گردشگری، سال هقتم، شماره 24، 38-58.

·       Alkhafaji, A.F. (1989). A Stakeholder Approach to Corporate Governance. Managing in a Dynamic Environment. Quorum: Westport, CT.

·       Baptista, L., Baptista, M. & Nechita, F. (2019). Tourism and public policy. Economic Sciences, 12 (1), 77-86.

·       Beerheide, P. A., Catalano, S. L., Graziano, P. R. & Zimmermann, K. (2015). Stakeholder participation and policy integration in local social and employment policies: Germany and Italy compared. Journal of European Social Policy, DOI: 10.1177/0958928715594543.

·       Dong Y., Zhao S. & Herrera-Viedma, E. (2018). A self-management mechanism for non-cooperative behaviors in large-scale group consensus reaching processes. IEEE Transactions on Fuzzy Systems, 26(6).

·       Krom M.P.M.M. (2017). Farmer participation in agri-environmental schemes: Regionalization and role of bridging social capital. Land Use Policy, 60.

·       Panasiuk, A. & Ewa, W. (2021). Social Aspects of Tourism Policy in the European Union. The Example of Poland and Slovakia. Economies, 9, 16.

·       Langeveld, K., Stronks, K. & Harting, J. (2016). Use of a knowledge broker to establish healthy public policies in a city district: a developmental evaluation. BMC Public Health, 16(1), 271.

·       Luyet, V., Schlaepfer, R., Parlange, M. B. & Buttler, A. (2012). A framework to implement Stakeholder participation in environmental projects. Journal of Environmental Management, 111, 213-219.

·       Raišienė A.G., Podvezko A. & Bilan Y. (2018). Feasibility of stakeholder participation in organizations of common interest for agricultural policy making. Polish Journal of Management Studies, 18(1), 277-295.

·       Sánchez, M., Castro-Serrano, J. & Robina-Ramírez, R. (2021). Stakeholders’ Participation in Sustainable Tourism Planning for a Rural Region: Extremadura Case Study (Spain). Land, 10, 553.

·       Stevenson, N., Airey, D., & Miller, G. (2008). Tourism policy making: The policymakers’ perspectives. Annals of Tourism Research, 35(3), 732-750.

·       Vitalisova, K., Svidronova, M. M. & Muthova, N. J. (2021). Stakeholder participation in local governance as a key to local strategic development. Cities, 118, 103363.

 

---

[1]  Stevenson

[2]  Stratan

[3]  Braun & Clarke

[4]  Merriam

[5]  triangulation

[6]  member checks

[7]  Raw Percent Agreement

[8]  Crude Association

[9]  Neuendroef

[10]  Test-retest method

[11]  Percentage of Agreement Observation (POA)

---