مقایسه اثربخشی تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی بر کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلالات یادگیری
Subject Areas : Psychologyelnaz bahman zad 1 , Hassan khoshakhlagh 2 , Mohammad Zare Neistanak 3 , بنی طبا Banitaba 4
1 - PhD student of Psychology, Department of Psychology, Nayin Branch, Islamic Azad University, Nayin, Iran.
2 - Assistant, Department of Psychology, Nayin Branch, Islamic Azad University, Nayin, Iran
3 - Assistant, Department of Psychology, Nayin Branch, Islamic Azad University, Nayin, Iran.
4 - Assistant, Department of Basic Sciences, Nayin Branch, Islamic Azad University, Nayin, Iran.
Keywords: واژههای کلیدی: اختلال یادگیری, تئاتردرمانی, کارکردهای اجرایی, موسیقی درمانی, نقاشی درمانی.,
Abstract :
هدف پژوهش حاضر مقایسه اثربخشی تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی بر کارکردهای اجرایی دانش آموزان دارای اختلالات یادگیری بود. طرح پژوهشی نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون-پسآزمون با گروه کنترل بود. جامعه پژوهش را کلیه دانشآموزان دختر دارای اختلال یادگیری خواندن و نوشتن در دوره دوم ابتدایی منطقه 22 استان تهران در سال تحصیلی 1402- 1401 تشکیل دادند که از بین آنها 60 نفر با روش نمونهگیری در دسترس بهعنوان نمونه انتخاب و به سه گروه 15 نفری آزمایش و یک گروه 15 نفری کنترل تقسیم شدند. ابزار این پژوهش پرسشنامه کارکردهای اجرایی بریف (2000) بود. برای گروه آزمایش تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی هر کدام به مدت 10 جلسه 90 دقیقهای بهصورت هفتهای یکبار اجرا شد و گروه کنترل در این مدت مداخلهای دریافت نکردند. دادهها با استفاده از روشهای آماری نظیر میانگین، انحراف استاندارد و تحلیل کواریانس تجزیه و تحلیل شد. یافتهها نشان داد که روش تئاتردرمانی نسبت به روش های موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی از عملکرد بهتری در بهبود کارکردهای اجرایی برخودار بود و بعد از آن نیز روش موسیقیدرمانی در رتبه دوم و نقاشیدرمانی نیز در رتبه سوم قرار گرفت (01/0P<). نتیجه میشود تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی موجب بهبود کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلال یادگیری شدهاست. واژههای کلیدی: اختلال یادگیری، تئاتردرمانی، کارکردهای اجرایی، موسیقی درمانی، نقاشی درمانی. واژگان کلیدی: بخشش درمانی، رفتار ایذایی، پرخاشگری.
مقایسه اثربخشی تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی بر کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلالات یادگیری
الناز بهمنزاد 1، حسن خوش‌اخلاق 2، محمد زارع نیستانک 3، سیدمصطفی بنی طبا 4
1. دانشجوی دکتری، گروه روانشناسی، واحد نایین، دانشگاه آزاد اسلامی، نایین، ایران.
2. استادیار، گروه روانشناسی، واحد نایین، دانشگاه آزاد اسلامی، نایین، ایران (نویسنده مسئول). ایمیل: hkhoshakhlagh@yahoo.com
3. استادیار، گروه روانشناسی، واحد نایین، دانشگاه آزاد اسلامی، نایین، ایران.
4. استادیار، گروه علوم پایه، واحد نایین، دانشگاه آزاد اسلامی، نایین، ایران.
چکیده
هدف پژوهش حاضر مقایسه اثربخشی تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی بر کارکردهای اجرایی دانش آموزان دارای اختلالات یادگیری بود. طرح پژوهشی نیمه آزمایشی از نوع پیشآزمون-پسآزمون با گروه کنترل بود. جامعه پژوهش را کلیه دانشآموزان دختر دارای اختلال یادگیری خواندن و نوشتن در دوره دوم ابتدایی منطقه 22 استان تهران در سال تحصیلی 1402- 1401 تشکیل دادند که از بین آنها 60 نفر با روش نمونهگیری در دسترس بهعنوان نمونه انتخاب و به سه گروه 15 نفری آزمایش و یک گروه 15 نفری کنترل تقسیم شدند. ابزار این پژوهش پرسشنامه کارکردهای اجرایی بریف (2000) بود. برای گروه آزمایش تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی هر کدام به مدت 10 جلسه 90 دقیقهای بهصورت هفتهای یکبار اجرا شد و گروه کنترل در این مدت مداخلهای دریافت نکردند. دادهها با استفاده از روشهای آماری نظیر میانگین، انحراف استاندارد و تحلیل کواریانس تجزیه و تحلیل شد. یافتهها نشان داد که روش تئاتردرمانی نسبت به روش های موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی از عملکرد بهتری در بهبود کارکردهای اجرایی برخودار بود و بعد از آن نیز روش موسیقیدرمانی در رتبه دوم و نقاشیدرمانی نیز در رتبه سوم قرار گرفت (01/0P<). نتیجه میشود تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی موجب بهبود کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلال یادگیری شدهاست.
واژههای کلیدی: اختلال یادگیری، تئاتردرمانی، کارکردهای اجرایی، موسیقی درمانی، نقاشی درمانی.
مقدمه
در سالهاي اخير توجه پژوهشگران بر دانشآموزاني متمركز شدهاست كه چالشهايي در يادگيري دارند. از اختلالاتی که در مدارس مشاهده میشود، اختلالات یادگیری است (1). کودکان دارای اختلالات یادگیري در یک یا چند فرآیند روانشناختی پایه مربوط به گفتار، نوشتار و یا درك زبان اختلال دارند (2). متداول‌ترين اختلالات يادگيري در بين كودكان سنين دبستان، اختلال در خواندن است. فرايند خواندن در آغاز مدرسه از اهميت و حساسيت فوقالعاده‌اي برخوردار است. از آنجايي كه توانايي مهارت كودكان در خواندن، تأثير قابل توجهي در سازگاري فردي و اجتماعي و بهداشت رواني آنها دارد. بدون ترديد خواندن مهمترين و پيچيده‌ترين فعاليت آموزشي كودكان در سالهاي آغازين مدرسه است (3). اغلب دانشآموزان در سال اول دبستان در نوشتن و حساب كردن با چندان مشكل قابل توجهي مواجه نمي‌شوند، اما زماني كه آموزش خواندن بهطور جدي شروع ميشود بهويژه هنگامي‌كه جملات و عبارات با مقياس و نقاشي‌هاي گويا همراه نيست، ديده ميشود كه بعضي از شاگردان در زمينه خواندن با مشكل مواجه شده و نياز به كمك و راهنمايي فوقالعاده دارند (4). كودكان مبتلا به ناتواني يادگيري خود را متفاوت از ديگران احساس می‌کنند و مورد اذيت و آزار هم‌کلاسی‌های خود و به‌احتمال زياد مورد بی‌توجهی و غفلت معلم قرار می‌گیرند(5).
اختلال یادگیری یکی از مباحث مهم در بررسی عملکرد تحصیلی به شمار می‌رود. دانش آموزان با اختلال یادگیری، باوجود داشتن هوش متوسط یا بالاتر نسبت به همسالان خود و بهره مندی از شرایط مناسب آموزشی، درزمینه ی خواندن، نوشتن و ریاضی مشکلات زیادی دارند. تحقیقات نشان می‌دهد نقص در کارکردهای اجرایی تا حد زیادی پیش بینی کننده عملکرد ضعیف تحصیلی است(6).
كاركردهاي اجرايي عصبي- شناختي ساختارهاي مهمي هستند كه در هدايت و كنترل رفتار نقشي اساسي ايفا مي كنند. كاركردهاي اجرايي داراي مولفه هاي گوناگوني همچون خودگرداني، حافظه كاري، ادراك زمان و زبان دروني هستند. كاركردهاي اجرايي در طول فرآيند رشد و با افزايش سن كودك تحول مي يابند و به تدريج به كودك كمك مي كنند تا تكاليف پيچيده تر و سخت تري را انجام بدهد (7). كاركردهــاي اجرايــي مجموعــهاي از فرآينــدهاي شناختي سطح بالا هستند كه به کودکان كمك مي كنند تـا فعاليتهاي خود را برنامهريزي كرده و آنها را سـازمان دهنـد، احساساتشـان را مـديريت كننـد، بـر افكارشـان نظارت داشته باشند و رفتارهايشان را در بهترين حالت تنظيم كنند (8). بر این اساس، كاركردهاي اجرايي با ظرفيت هايي كه دارد در فرآيند يادگيري و در زندگي روزانه و فرآينـد تحصـيلي كـودك از اهميـت خاصـي برخوردار است. به عبارت دیگر كاركردهــاي اجرایی مجموعهای از تواناییهای عالی، شامل خودگردانی، خودآغازگری، برنامهریزی ، انعطافپذیری شناختی ، حافظه کاری، سازماندهی، ادراک پویا از زمان، پیشبینی آینده و حل مسئله است که در فعالیتهای روزانه و تکالیف روزانه یادگیری به کودکان کمک میکند (9).
برای کاهش اختلال یادگیری دانشآموزان از روشها درمانی مانند تئاتردرمانی استفاده میشود (10). تئاتردرمانی در واقع درمان کمکی و شیوه‌ای کاربردی در بازپروری افرادی است که به هر دلیل دچار اختلال یا نارسایی روانی شده و به تبع آن در بخشی از مهارتهای ادراکی، شناختی و رفتاری خود دچار مشکل شده‌اند. بداهه پردازی محور اصلی این روش درمانی است و هرچند که لازم نیست حتماً این افراد در مرکزی درمانی یا بیمارستان به عنوان بیمار بستری شده باشند اما اثبات اختلال آنها جهت ارجاع برای فعالیت نمایشی توسط روانشناس یا روانپزشك امری بدیهی است (11).
موسیقیدرمانی روش مؤثری در توانبخشی افراد است. به دلیل نیروي درمانی غیركلامی‌موسیقی، میتوان از آن به عنوان ابزار خوبی براي ارتباط با افراد دارای اختلالات یادگیری بهره گرفت. ریتم‌ها و ملودی‌های انتخابی می‌توانند با ایجاد تأثیرات خوشایند به تداوم توجه فرد كمك كنند. موسیقی به طور گسترده‌ای براي بهبود بخشیدن به سلامتی، كاهش استرس و دور كردن بیماران از علائم ناخوشایند مورد استفاده قرار می‌گیرد و اثرات روانشناختی مستقیمی‌را در سیستم عصبی خودمختار اعمال میکند (12).
نقاشیدرمانی یکـی دیگـر از روشهـای درمانـی اسـت. منظـور از نقــــاشی درمانی، نقــــاشی پروری و آمـوزش نقـــاشــــی نیسـت، بلکـه ارائـه فـرصـــتهایی بـه فـرد اسـت تـا از طریـق رنگهـا و خـــــطوط؛ احسـاسها، نیازهـا، عواطـف، و حتـی دانسـتههای خـود را بـه نحـوی کـه مایـل اسـت، آزادانـه بیـان کنـد (13). هـدف نقاشیدرمانی فراهـم آوردن فرصتـی بـرای افـراد اسـت تـا احسـاسها و آنچـه در ذهـن دارنـد را بـه صورتهایـی کُلـی مــــیان دنیـای دوســـــت دارد، بیـان کـــــنند. بـا اسـتفاده از ایـن روش میتـوان آسـیبهای روانـی افـراد را شناسـایی و درمـــان کـرد (14).
نتایج پژوهش سالار و عمادیان (15) و گروسارد و همکاران (16) نشان داد که تئاتردرمانی بر بهبود کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلال یادگیری تاثیر داشت. همچنین نتایج پژوهش کیم و همکاران (17) و سیپونکوسکی و همکاران (18) نشان داد که موسیقیدرمانی بر بهبود کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلال یادگیری تاثیر داشت. نریمانی و همکاران (13) و لطیفی (19) نشان دادند که نقاشیدرمانی بر بهبود کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلال یادگیری تاثیر داشت. بـا توجـه بـه تأثیـر منفـی اختلال یادگیری بـر مهارتهای خواندن و نوشتن در دانشآموزان کـه میتوانـد مشکلات تحصیلی گسـتردهای بـه همـراه داشـته باشـد و از آنجـا کـه دربـاره شناسـایی اثربخشـی تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی بـه آنها و تأثیـری که بر یادگیری دارد، پژوهشهـای محـدودی وجـود دارد؛ این پژوهش با هدف مقایسه اثربخشی تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی بر کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلالات یادگیری انجام شد.
روش
پژوهش حاضر از لحاظ هدف جزء پژوهشهای کاربردی و از لحاظ روش از نوع مطالعات نیمه آزمایشی با طرح پیشآزمون، پسآزمون با گروه کنترل است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از روش های آمار توصیفی نظیر میانگین و انحراف استاندارد و از روشهای آمار استنباطی شامل تحلیل کواریانس استفاده شد. دادهها نیز با نرم افزار25 -SPSS تحلیل شد. جامعه پژوهش را کلیه دانشآموزان دارای اختلال یادگیری در دوره دوم ابتدایی منطقه 22 استان تهران در سال تحصیلی 1402- 1401 تشکیل دادند که از بین آنها 60 نفر با روش نمونهگیری در دسترس بهعنوان نمونه انتخاب و به سه گروه 15 نفری آزمایش و یک گروه 15 نفری کنترل تقسیم شدند. روش اجرای پژوهش بدین صورت بود که با مراجعه به آموزش و پرورش منطقه 22 استان تهران، لیست مدارس مقطع ابتدایی دوره دوم گرفته شد و سپس بهطور تصادفی شش مدرسه انتخاب شد. با مراجعه به این مدارس و به کمک مشاوران مدارس و بررسی پرونده‌های مشاورهای آنان، لیست دانش‌آموزانی که دارای اختلالات یادگیری شدید در خواندن و نوشتن، بودند؛ مشخص شد و سپس از این لیست در هر مدرسه 10 دانشآموز (مجموع 60 دانشآموز) بهصورت تصادفی انتخاب شدند.
آزمودنيها به پرسشنامه کارکردهای اجرایی بریف (2000) پاسخ دادند، سپس گروه آزمايش به مدت 10 جلسه (هفتهاي 1 جلسه) 90 دقيقهاي در مركز اختلالات يادگيري شماره 1 تهران، مداخلات تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی را توسط پژوهشگر و مربيهای ويژه مركز يادگيري دريافت كردند، ولي گروه كنترل هیچ مداخلهای را دریافت نکردند. بعد از پایان مداخلات، پسآزمون پژوهش (پرسشنامه کارکردهای اجرایی) بر روي هر دو گروه اجرا و نتايج تحليل شد.
ملاكهاي ورود به پژوهش شامل دانشآموز 9 تا 12 سال بودن، داشتن اختلال یادگیری خواندن و نوشتن و موافقت دانشآموزان و والدین در شرکت در پژوهش بود. ملاک خروج از پژوهش شامل غیبت بیش از دو جلسه و عدم تکمیل پرسشنامه بود. لازم به ذكر است رضايتنامه كتبي از اولياي دانش آموزان قبل از اجراي آزمونها و مداخلات گرفته شده بود.
ابزار پژوهش
پرسشنامه کارکردهای اجرایی 1
این پرسشنامه توسط جیویا، ایسکوئیس، استیون، گای و کنورسی در سال 2001 برای ارزیابی رفتار عملکرد اجرایی کودکان ساخته شده است. این پرسشنامه دارای دو فرم والدین و معلمین میباشد و هشت خرده مقیاس را مورد ارزیابی قرار می‌دهد که عبارتند از بازداری، جابجایی توجه، کنترل هیجان، آغازگری، حافظه کاری، برنامهریزی راهبردی، تغییر، سازماندهی و نظارت. فهرست مذکور یکی از آزمونهای معتبر و قابل اعتماد میباشد که به سنجش کارکردهای اجرایی می‌پردازد و در بین سایر پرسشنامه های مربوط به کارکردهای اجرایی به خاطر این که رفتار افراد را در زندگی واقعی مورد ارزیابی قرار می‌دهد دارای ارزش فراوانی میباشد؛ این فهرست دارای 86 سؤال میباشد که رفتارهای کودک را در مدرسه و یا منزل مورد بررسی قرار می‌دهد در نسخه اصلی پرسشنامه، ضریب پایایی آلفای کرونباخ بین 82/0 و 98/0 میباشد و همبستگی به دست آمده از بازآزمایی بعد از 3 هفته برای مقیاسهای فرم والدین نیز 72/0 تا 84/0 به دست آمد و همچنین روایی محتوایی و صوری آن نیز مورد تایید قرار گرفت (20). عبدالمحمدی و همکاران، به بررسی ویژگیهای روانسنجی فهرست رتبه بندی رفتار عملکرد اجرایی در کودکان 9 تا 02 ساله پرداختند که نتایج از مدل تك عاملی کارکردهای اجرایی حمایت کرد. همچنین آلفای کرونباخ به دست آمده بین 68/0 تا 93/0 محاسبه شده است که نشاندهنده همسانی درونی بالا میباشد(21).
پس از انتخاب نمونه پژوهش، کل نمونه بهصورت تصادفی به چهار گروه 15 نفره (سه گروه آزمایش و یک گروه کنترل) تقسیم شدند. در گروه آزمایش تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی اجرا شد و گروه کنترل در این مدت آموزشی دریافت نکرد. هر دو گروه قبل و بعد از آموزش به پرسشنامه پژوهش بهعنوان پیش آزمون پاسخ دادند. خلاصه محتوای جلسات تئاتردرمانی در جدول 1 (22)، موسیقیدرمانی در جدول 2 (23) و نقاشیدرمانی در جدول 3 (24) ارائه شدهاست.
[1] . Behavioral Grading Questionnaire of Executive Functions BRIF
جدول 1) شرح جلسات تئاتردرمانی
جلسات | محتوای جلسات |
جلسه 1 | معارفه اعضای گروه-پیش آزمون |
جلسه 2 | اجرای نمایش کیک بهشتی مادربزرگ با استفاده از روش قصه گویی و بحث پیرامون آن |
جلسه 3 | اجرای نمایش جوجه اردک رشت با استفاده از روش قصه گویی و بحث پیرامون آن |
جلسه 4 | اجرای نمایش کلاغ و کبک با استفاده از روش قصه گویی و بحث پیرامون آن |
جلسه 5 | اجرای نمایش حضرت سلیمان و مورچه با استفاده از روش قصه گویی و بحث پیرامون آن |
جلسه 6 | اجرای نمایش چوپان فریبکار با استفاده از روش قصه گویی و بحث پیرامون آن |
جلسه 7 | اجرای نمایش نجاری با استفاده از روش قصه گویی و بحث پیرامون آن |
جلسه 8 | در این دانش آموزان به سمت صحنه هدایت خواهندشد و سپس تشویق شد تا مسئله ای را که طرح میگردد به صورت عملی بر روی صحنه نمایش دهد |
جلسه 9 | در این جلسه نیز دانشآموزان باید یک شخصیت نمایشی که از آنها خواسته شده است از خود نشان دهند. |
جلسه 10 | خلاصه سازی نمایش های قبلی و پس آزمون |
جدول 2) شرح جلسات موسیقی درمانی
جلسات | محتوای جلسات |
جلسه 1 | معارفه اعضای گروه-پیش آزمون |
جلسه 2 | جهت تاثیر بر روی حافظه استفاده از ملودی های آرام و شناسایی واج ها |
جلسه 3 | جهت تاثیر بر روی حافظه کلامی‌خواند کلمبا آهنگ و استفاده از موسیقی آرام |
جلسه 4 | جهت تاثیر بر روی مهارت های حرکتی از طریق موسیقی شاد |
جلسه 5 | جهت تاثیر بر روی دقت و تمرکز خواندن یک قطعه موسیقی و همخوانی دانش آموزان |
جلسه 6 | تقویت حافظه از طریق حفظ محتوای موسیقی |
جلسه 7 | خواندن یک قطعه موسیقی به صورت جمعی |
جلسه 8 | استفاده از بازی های موزیکال به صورت گروهی |
جلسه 9 | اجرای یک قطعه کوتاه موسیقی توسط هر دانش آموز |
جلسه 10 | مرور تمرینات قبلی و پس آزمون |
جدول 3) شرح جلسات نقاشی درمانی
جلسات | محتوای جلسات |
جلسه 1 | معارفه اعضای گروه-پیش آزمون |
جلسه 2 | در این جلسه از دانش آموزان خواسته خواهد شد تا در خصوص یک موضوع آزاد نقاشی بکشند و راجع به آن شرح دهند. |
جلسه 3 | در این جلسه دانش آموزان باید بر روی یک موضوع خاص که از سوی درمانگر رائه میگردد تمرکز کرده و نقاشی کنند. |
جلسه 4 | در این جلسه دانش آموزان سعی خواهند داشت در خصوص نقاشی های همدیگر نظرات خود را گفته و تحلیل نمایند. |
جلسه 5 | احساسات متضادي مثل عشق و تنفر یا عصبانیت وآرامشرا در قالب یک نقاشي نشان دهند. |
جلسه 6 | کودکان باید به صورت گروهي و بدون تعیین موضوعي خاص نقاشي اي بزرگ(روي یک کاغذ بسیار بزرگ) بکشند |
جلسه 7 | از کودکان گروه مي خواهیم بر اساس سفر خیالي که برایشان تعریف مي شود، نقاشي بکشند |
جلسه 8 | ترسم نقاشی به همراه موسیقی با موضوع دلخواه |
جلسه 9 | نقاشی اعداد و نماد های ریاضی |
جلسه 10 | از کودکان خواسته خواهد شد تا زندگی ایده آل خود را نقاشی نمایند و پس آزمون |
یافتهها
در این پژوهش میانگین سنی آزمودنیها 76/10 و انحراف استاندارد 25/2 بود. سطح تحصیلات والدین 45 درصد از دانشآموزان شرکت کننده در این پژوهش ابتدایی تا دیپلم، 33 درصد دارای لیسانس و 22 درصد دارنده مدرک فوق لیسانس و بالاتر از آن بود.
براي تحليل دادهها از ميانگين، انحراف معيار و براي تعيين اثربخشي مداخله از آزمون تحليل كوواريانس استفاده شد. به منظور استفاده از تحليل كوواريانس ابتدا مفروضههاي آن مورد بررسي قرارگرفت. نتايج نشان داد كه از مفروضههاي آن (همساني واريانسها، شيب خط رگرسيون و نرمال بودن توزيع) تخطي نشده است. اطلاعات جدول 4 ميانگين و انحراف معيار نمرات مهارتهای خواندن و نوشتن را در گروههاي آزمايش و كنترل، در پيشآزمون و پسآزمون نشان ميدهد.
جدول 4) شاخصهای توصیفی متغیرهای پژوهش به تفکیک گروههای آزمایشی و کنترل
آماره متغیر |
مرحله | پیش آزمون | پس آزمون | ||
میانگین | انحراف معیار | میانگین | انحراف معیار | ||
کارکردهای اجرایی | تئاتردرمانی | 52/20 | 86202/3 | 19/23 | 27544/3 |
موسیقی درمانی | 00/20 | 68438/3 | 74/21 | 82300/2 | |
نقاشی درمانی | 08/20 | 88170/3 | 74/21 | 43607/4 | |
کنترل | 85/20 | 60283/4 | 80/21 | 25042/4 | |
بر اساس اطلاعات جدول 4، ميانگينهاي گروه آزمايش پس از مداخله تفاوت معناداری داشته است. نتایج تحلیل کوواریانس چندمتغیره در جدول 5 ارائه شده است.
جدول 5) نتايج تحليل كوواريانس چندمتغیره تفاوت گروه آزمايشي و كنترل در نمره کارکردهای اجرایی
منبع تغییرات | متغیر وابسته | درجه آزادی | میانگین مجذورات | F | سطح معناداری | مجذور همبستگی اتا | توان آماری |
گروه | پس آزمون کارکردهای اجرایی | 3 | 773/8 | 603/4 | 015/0 | 037/0 | 870/0 |
پیش ازمون | پس آزمون کارکردهای اجرایی | 3 | 320/6 | 435/2 | 050/0 | 006/0 | 501/0 |
همانگونه که در جدول 3 نشان داده شده است و تفاوت میانگینهای بدست آمده بین گروه نشان دهنده اثر گذاری شیوههای درمانی بوده است. نتایج بررسی کدام روش درمانی توانسته است نقش اثربخشی بیشتری بر روی گروه درمان بگذارد در جدول 6 ارائه شده است.
جدول 6) مقایسه میانگینهای حایشهای براساس آزمون مقایسه درون گروهی متغیرها
متغیر وابسته | تیمارهای (I) | تیمارهای (j) | میانگین | انحراف معیار | سطح معناداری | فاصله اطمینان 95 درصد | |
حد بالا | حد پایین | ||||||
پسآزمون کارکردهای اجرایی | کنترل | تئاتردرمانی | *826/2- | 598/0 | 001/0 | 800/3- | 855/1- |
موسیقی درمانی | *783/1- | 599/0 | 001/0 | 758/2- | 800/0- | ||
نقاشی درمانی | *805/1- | 599/0 | 001/0 | 780/2- | 840/0- | ||
تئاتردرمانی | کنترل | *828/2 | 598/0 | 001/0 | 855/1 | 700/3 | |
موسیقی درمانی | *158/1 | 598/0 | 147/0 | 183/0 | 129/2 | ||
نقاشی درمانی | *124/1 | 598/0 | 052/0 | 050/0 | 8052/1 | ||
موسیقی درمانی | کنترل | *780/1 | 599/0 | 001/0 | 785/0 | 758/2 | |
تئاتردرمانی | *050/1- | 596/0 | 045/0 | 025/2- | 065/0- | ||
نقاشی درمانی | 045/0- | 598/0 | 958/0 | 014/1- | 958/0 | ||
نقاشی درمانی | کنترل | *809/1 | 599/0 | 001/0 | 758/0 | 759/2 | |
موسیقی درمانی | *010/1- | 594/0 | 032/0 | 889/1- | 020/0- | ||
تئاتردرمانی | 052/0 | 379/0 | 850/0 | 965/0- | 015/1- | ||
نتایج جدول 6 نشان داد که روش تئاتردرمانی توانسته است نسبت به روشهای موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی از عملکرد بهتری برخودار باشد و بعد از آن نیز روش موسیقیدرمانی در رتبه دوم و نقاشیدرمانی نیز در رتبه سوم قرار گیرد. هر یک این این روشهای درمانی به نوبه خود توانستهاند تأثیر مثبتی بر میزان کارکردهای اجرایی داشته باشند.
بحث و نتیجهگیری
هدف پژوهش حاضر مقایسه اثربخشی تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی بر کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلالات یادگیری بود. نتایج این پژوهش نشان داد که تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی بر کارکردهای اجرایی دانشآموزان دارای اختلالات یادگیری تاثیر داشت. روش تئاتردرمانی توانسته است نسبت به روشهای موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی از عملکرد بهتری برخودار باشد و بعد از آن نیز روش موسیقیدرمانی در رتبه دوم و نقاشیدرمانی نیز در رتبه سوم قرار گیرد. این یافته با نتایج سایر تحقیقات (15-19) همخوان بود.
در تبیین این نتایج میتوان گفت کودکان با اختلال یادگیری، داراي کاســتی و بـدکارکرديهـایی اساسـی در کارکردهـاي اجرایـی عصــب شناختی از جمله بـازداري، حافظـه کـاري، و برنامـه ریـزي هستند. مطالعه کنش رفتاري و شیوه پـردازش اطلاعـات کودکــان دارای اختلال یادگیری و بررســی در زمینــه نارســایی در کارکردهاي اجرایی بازداري، برنامهریـزي و حافظـه کـاري، حکایت از آن دارد کـه ایـن کودکـان در طراحی و کنترل رفتار خـود دچـار مشـکل هسـتند و قبـل از اینکه اطلاعات کافی در رابطه با موضـوع در اختیـار داشـته باشند، پاسخ میدهند و تنها بر حسب تکانـههـاي موجـود در ذهن بدون درنگ و توجه به پیامدهاي احتمالی آن، به صورت تکانشی عمـل می‌کننـد. آنهـا بـه خـوبی قـادر بـه انجـام فعالیتهاي روزانه زندگی خود و حفظ توالی آنها در جهت دستیابی به هدف مورد نظـر خـود نیسـتند و مرتبـاً در انجـام فعالیتهاي خود دچار شکست میشوند؛ این کودکان قادر بـه ذخیرهي موقت محدودي از اطلاعـات بـه ذهـن و همچنـین دســتکاري، حفــظ و ذخیــره انــواع مختلفــی از اطلاعــات نمیباشند (15).
در تئاتردرمانی درمانگــر بــه کمــک شــیوههای مختلــف نمایــش (صحنه ای، عروســکی و نمایــش بــیکلام یــا پانتومیــم) و شــناخت جنبههــای روحــی و روانــی مراجعــه کنندگانــی کــه در آنهــا مهارتهــای ادراکــی، شــناختی، عاطفــی، کلامی‌و رفتـاری دچـار اختـال شـده اسـت کمـک میکنـد تــا بــه مــدد هنــر نمایــش (تئاتــر) و بــازی بداهــه و خلــق موقعیتهایــی کــه گاه بــرای نخســتین بــار بــرای آنهــا معیـار شـده در مسـیر شـناخت جنبههـای وجـودی خویـش و ارزیابــی و اصــاح رفتــار، گفتــار و عملکــرد خــود تلاش کننــد. تئاتردرمانی، روش مؤثـری در توانبخشـی افراد اسـت. در واقع درمـان کمکـی و شـیوهای کاربـردی در بازپـروری مراجعینـی اسـت کـه بـه هـر دلیل دچـار اختـال یـا نارسـایی روانی شـده و بــه تبــع آن در بخشــی از مهارتهــای ادراکــی، شــناختی و رفتــاری خــود دچــار مشــکل شــدهاند. بداههپــردازی محــور اصلــی ایــن روش درمانــی اســت. در صحنـة تئاتردرمانی انسـان بـا هـر مسـئله و مشـکلی کـه دارد مــدام در حــال آفریــدن و فرافکنــی دنیــای درون خــود بـه دنیـای بیرونـی اسـت و جهـان او از مواجهـة ایـن دو دنیـا سـاخته میشـود. پـس تئاتردرمانی راهـی بـرای تلاقی دو دنیـای درون و بیـرون و شـیوهای متفـاوت بـرای رسـیدن بـه خلاقیت اسـت (16).
آموزش موسيقي بر شكل پذيري و فعاليت قشر مغز تاثير قابل توجهي دارد و ازآنجا در كه كودكان با ناتوانيهاي يادگيري راههاي حسي مختلفي كه بخشي از آن ناشي از محدوديتهاي عصب شناختي است، وجوددارد؛ استفاده از موسيقي و ريتم در قالب بازيهاي حركتي موزون بهطور همزمان سبب افزايش و ازدياد شاخههاي عصبي ميشود و همين امر ميتواند مهارت نوشتاري را در دانشآموزان داراي اختلالهاي يادگيري تقويت كند (17). تحريك حسي طولاني مدت باعث افزايش سيناپسهاي مغزي شده و سرانجام به ادراك حسي درسطوح بالا منجر ميشود؛ بنابراين موسيقي ريتميك با فعال كردن كودك با ناتوان ذهني در زمينه حركت ارادي ميتوانند سبب تقويت و هماهنگي بيشتر و در كودك با ناتوان ذهني در زمينه حركت ارادي مي توانند سبب تقويت و هماهنگي بيشتر و نتيجه بهبود عملكرد مقياسهاي توجه و درنهايت تقويت مهارت نوشتاري اين كودكان شود. موسيقي ميتواند تجربه اوليه در اي تقويت اين احتياجات اساسي يادگيري باشد. ناتوانان يادگيري معمولاً در يك محيط سازمان يافته بهترين عملكرد را از خود نشان ميدهند كاربر موسيقي ميتواند فعاليتهاي دانشآموزان را در جهتي برنامهريزي كند تا حواسپرتي آنها را به حداقل برساند و ثبات، استحكام، گرمي و پذيرش را در هدايت تجارب موفقيتآميز براي يادگيري تحقق بخشد. در پايان بايد گفت كاربرد موسيقي داراي فوايد عاطفي – اجتماعي براي دانشآموزان داراي اختلال هاي يادگيري است (18).
کارکردهای اصلی نیمکره چپ و راست مغز که در هنردرمانی دخیل هستند، توسط هنردرمانگران شناسایی شده است. نیمکره چپ در فعالیتهای تحلیلی و فعالیتهای دائمی، وظیفه اصلی را بر عهده دارد؛ درحالیکه نیمکره راست عمدتاً در فرآیندهای حسی و فعالیتهای التقاطی، شبیه نیمکره چپ عمل میکند. نقاشی با اثرگذاری بر نیمکرههای مغز، موجب تقویت و بهبود این کارکردها در افراد میشود. بهبودکارکردهای نیمکره چپ و راست در لوبهای متفاوت موجب بهبود کارکردهای اجرایی افراد میشود (13). در واقع نقاشیدرمانی علاوه بر تأثیر بر نیمکرههای مغز، موجب بهبود کارکردهای اجرایی میشود. فرآیند نقاشی به دلیل جذابیت و نشاطی که به همراه دارد، برای آموزش مفاهیم شناختی (نظیر حل مساله، تفکر، توجه و غیره) در کودکان دارای اختلال یادگیری مؤثرتر است. همچنین به این دلیل که بیان هنری تنها بر کلمات تکیه نمیکند، کودکانی که دامنه واژگانشان برای بیان شدت احساسات واقعیشان ناکافی است، ممکن است با این درمانِ غیرکلامی‌بتوانند این احساسات را بیان کنند. نقاشی میتواند به دیگران (خصوصاً معلمان و والدین) کمک کند تا تجارب کودکان راکه با کلمات توضیح داده نمیشود، درک کنند. از سوی دیگر، فرآیند آفرینش هنری، بهصورت ذاتی، توانایی درمان و شفابخشی دارد و بر نقش محوریِ مکانیسم دفاعی پالایش در این تجربه، تأکید میکند (19). در پایان به مهمترین محدودیتهای پژوهش اشاره میشود: از آنجا که جامعه آماری این پژوهش فقط دانشآموزان مقطع دوم ابتدایی دارای اختلال دارای اختلال یادگیری در استان تهران بودند، باید در تعمیم یافته‌های آن با احتیاط عمل کرد. متغیرهای مزاحم در این تحقیق، عواملی مانند میزان تحصیلات والدین، میزان هوش، فرهنگ خانواده در پذیرش اختلال دانشآموز و نحوه برخورد با آن میتواند بر روایی درونی و بیرونی پژوهش تاثیر گذار باشد. از دیگر محدودیتهای پژوهش میتوان به عدم همکاری برخی از مسئولان در اداره آموزش و پرورش، کوتاهی جلسات درمانی و کمبود امکانات آموزشی اشاره کرد. پیشنهادهای پژوهش نیز در دو بخش پژوهشی و کاربردی ارائه میگردد: پیشنهاد میشود این پژوهش در جامعه گسترده تری و در مناطق و فرهنگهای مختلف و همینطور در مقطع پیش دبستان و راهنمایی انجام شود تا بتوان در تعمیم نتایج آن مطمئن شد. پیشنهاد میشود در تحقیقات بعدی مقایسه تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی جهت افزایش درک مطلب آنان در کودکان دارای اختلال یادگیری و کودکان بدون اختلال یادگیری استفاده شود. در تحقیقات بعدی مقایسه تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی جهت افزایش درک مطلب، توانایی حل مساله، مشکلات خواندن و نوشتن و ... استفاده گردد و در قالب طرح‌های تجربی تک موردی اجرا شود. در حوزه کاربردی آموزش خانوادهها در تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی برای پیشگیری از مشکلات خواندن و نوشتن در دانشآموزان دارای اختلالات یادگیری و استفاده از تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی در مدارس استثنایی مقاطع راهنمایی و متوسطه و همچنین توجه مسئولین نظام‌های آموزشی و مراکز روانشناسی و مشاوره به تئاتردرمانی، موسیقیدرمانی و نقاشیدرمانی برای کاهش مشکلات خواندن و نوشتن در دانشآموزان دارای اختلالات یادگیری پیشنهاد میشود.
تضاد منافع
بیـن نویسـندگان هیچگونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
این مقاله برگرفته از رساله دکترای نویسنده اول است. بدیـن وسـیله از تمامی‌شـرکتکنندگان در ایـن پژوهش قدردانی میشود.
References
1. Zhang X, Räsänen P, Koponen T, Aunola K, Lerkkanen MK, Nurmi JE. Early cognitive precursors of children's mathematics learning disability and persistent low achievement: A 5‐year longitudinal study. Child development. 2020; 91(1):7-27. https://doi.org/10.1111/cdev.13123
2. Hemmati A, Mami Sh, Ahmadi V. Investigating the role of mediation of executive functions in the relationship between fine motor skills and reading skills in students with reading disorders. Journal of Exception Education. 2022; 1 (167) :35-48. http://exceptionaleducation.ir/article-1-2492-fa.html
3. Asgharinekah SM. Designing a structured linguistic play therapy program for reading disorder: Basics and Strategies. Journal of Exception Education. 2022; 2 (168) :69-82. http://exceptionaleducation.ir/article-1-2444-fa.html
4. Thapliyal M, Ahuja NJ. Underpinning implications of instructional strategies on assistive technology for learning disability: a meta-synthesis review. Disability and Rehabilitation: Assistive Technology 2023; 18(4): 423-31. https://doi.org/10.1080/17483107.2020.1864669
5. Ostertag C, Reynolds JE, Dewey D, Landman B, Huo Y, Lebel C. Altered gray matter development in pre‐reading children with a family history of reading disorder. Developmental science. 2022; 25(2): e13160. https://doi.org/10.1111/desc.13160
6. Mohsenizadeh M, Andishmand v. Problems of children with special learning disabilities in the category of executive functions. Journal of New Advances in Psychology, Educational Sciences and Education. 2019;2(21): 75-82. 5.1.11.SJRM/32598.10/org.doi.dx://https
7. Badri Bagehjan, S., Mohamadi feyzabadi, A., Sharif Daramadi, P., Fathabadi, R. Effectiveness of Computer-Based Cognitive Rehabilitation on executive functions of children with High Functioning Autism. Empowering Exceptional Children, 2020; 11(1): 52-41. doi: 10.22034/ceciranj.2020.221774.1351
8. Cordova M, Shada K, Demeter DV, Doyle O, Miranda-Dominguez O, Perrone A, Schifsky E, Graham A, Fombonne E, Langhorst B, Nigg J. Heterogeneity of executive function revealed by a functional random forest approach across ADHD and ASD. NeuroImage: Clinical. 2020;26 (4):102-25. https://doi.org/10.1016/j.nicl.2020.102245
9. Gunnars F. A Systematic Review of Special Educational Interventions for Student Attention: Executive Function and Digital Technology in Primary School. Journal of Special Education Technology. 2023; 4 (11); 251-64. https://doi.org/10.1177/0162643423119822
10. Mohammadi Kashka S, Abolghasemi A, Kafi masouleh S M. The effect of combining group play therapy with painting on internalized and externalizing problems of children with separation anxiety disorder. Journal of Exception Education. 2022; 5 (171) :57-70. URL: http://exceptionaleducation.ir/article-1-2542-fa.html
11. Fabian R, Tarasova D, Bergmann T, Sappok T. An improvisational theatre intervention in people with intellectual disabilities and mental health problems. International Journal of Developmental Disabilities. 2022; 5 (7): 1-9. https://doi.org/10.1080/20473869.2022.2082826
12. Abbaszadeh M, Pouyamanesh J, AmiriMajd M. The Effectiveness of Music Therapy on improving Reading and Writing Performance in Students with Learning Disability. Middle Eastern Journal of Disability Studies. 2015; 5 :307-315.http://jdisabilstud.org/article-1-371-fa.html
13. Narimani M, Abolghasemi A, Ilbeigy Ghalenei R. Effect of Art Therapy (Painting) on Executive Functions and Visual Motor Coordination in Dyslexic Children. Eastern Journal of Disability Studies. 2018; 8 :50-50. URL: http://jdisabilstud.org/article-1-645-en.html
14. Shalani B, Karami J, Momeni K. The effectiveness of Art therapy with drawing approach on impulsiveness of children infected by ADHD. Eastern Journal of Disability Studies. 2017; 7 :20-20.URL: http://jdisabilstud.org/article-1-588-en.html
15. Salar M, Emadian O.Investigating the effectiveness of theater therapy on executive functions in hyperactive adolescents. The first scientific research conference of psychology, counseling, educational sciences and social sciences. 2020. https://civilica.com/doc/1044331
16. Groussard M, Coppalle R, Hinault T, Platel H. Do musicians have better mnemonic and executive performance than actors? Influence of regular musical or theater practice in adults and in the elderly. Frontiers in human neuroscience. 2020; 14 (5): 557-642. https://doi.org/10.3389/fnhum.2020.557642
17. Kim SJ, Park JK, Yeo MS. Dual-Task-Based Music Therapy to Improve Executive Functioning of Elderly Patients with Early Stage Alzheimer’s Disease: A Multiple Case Study. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2022; 19(19): 119-24. https://doi.org/10.3390/ijerph191911940
18. Siponkoski, S. T., Martínez-Molina, N., Kuusela, L., Laitinen, S., Holma, M., Ahlfors, M., ... & Särkämö, T. (2020). Music therapy enhances executive functions and prefrontal structural neuroplasticity after traumatic brain injury: evidence from a randomized controlled trial. Journal of neurotrauma, 37(4), 618-634. https://doi.org/10.1089/neu.2019.6413
19. Latifi Pakadehi, P. The effectiveness of art therapy on emotion regulation, empathy and executive functions of children with anxiety. Quarterly journal of behavior change studiesdoi. 2023; 2 (1); 72-85. 10.22124/jbms.2023.6561
20. Gioia GA, Isquith PK, Guy SC, Kenworthy L. Test review behavior rating inventory of executive function. Child Neuropsychology. 2000;6(3):235-8. Doi: 10.32598/rj.19.3.220
21. Abdolmohamadi K, Alizadeh H, Farhad GSA, Taiebli M, Fathi A. Psychometric Properties of Behavioral Rating Scale of Executive Functions (BRIEF) in Children aged 6 to 12 Years. Quarterly of Educational Measurement, 2017; 8(30): 135-151. doi: 10.22054/jem.2018.24457.1596
22. Cook A. Using an inclusive therapeutic theatre production to teach self-advocacy skills in young people with disabilities. The Arts in Psychotherapy. 2020; 71 (5): 101-17. https://doi.org/10.1016/j.aip.2020.101715
23. Mina F, Darweesh M. E. S., Khattab, A. N., Serag, S. M. Role and efficacy of music therapy in learning disability: a systematic review. The Egyptian Journal of Otolaryngology. 2021; 37(1): 1-12. https://doi.org/10.1186/s43163-021-00091-z
24. Bagheri P, Yousefi afrashte M. Comparison of the effectiveness of painting therapy and group play therapy on anxiety and self-esteem of students with Attention Deficit / Hyperactivity Disorder (AD/HD). J Except Educ 2021; 2 (162) :37-48. http://exceptionaleducation.ir/article-1-1675-fa.html
Comparing the effectiveness of theater therapy, music therapy and painting therapy on the executive functions of students with learning disabilities
Elnaz Bahmanzad 1, Hassan Khoshakhlagh 2, Mohammad Zare Neistanak 3, Seyed Mostafa Bani Taba 4
1. PhD student of Psychology, Department of Psychology, Nayin Branch, Islamic Azad University, Nayin, Iran.
2. Assistant, Department of Psychology, Nayin Branch, Islamic Azad University, Nayin, Iran (corresponding author). Email: hkhoshakhlagh@yahoo.com
3. Assistant, Department of Psychology, Nayin Branch, Islamic Azad University, Nayin, Iran.
4. Assistant, Department of Basic Sciences, Nayin Branch, Islamic Azad University, Nayin, Iran.
Abstract
The purpose of this study was to compare the effectiveness of theater therapy, music therapy, and painting therapy on the executive functions of students with learning disabilities. It was a semi-experimental research design of pre-test-post-test type with a control group. The research population was made up of all female students with learning disabilities in reading and writing in the second year of elementary school in district 22 of Tehran province in the academic year of 2022, and 60 of them were selected as a sample using the available sampling method. Three experimental groups of 15 people and a control group of 15 people were divided. The instrument of this research was Brief Executive Functions Questionnaire (2000). For the experimental group, theater therapy, music therapy, and painting therapy were performed once a week for 10 sessions of 90 minutes each, and the control group did not receive any intervention during this period. Statistics such as mean, standard deviation and covariance analysis were analyzed. The results showed that theater therapy had a better performance than music therapy and painting therapy in improving executive functions, and after that, music therapy ranked second and painting therapy ranked third. got (P<0.01). It is concluded that theater therapy, music therapy and painting therapy have improved the executive functions of students with learning disabilities.
Keywords: learning disorder, theater therapy, executive functions, music therapy, painting therapy.