Subject Areas : geographical and environmental
Mehri Aminipoor 1 , mir saiid mousavi 2 * , hassan sattari 3
1 -
2 - tabriz
3 - Tabriz
Keywords:
Abstract :
- Aiden E. G. F. Arnold • Ford Burles • Taisya Krivoruchko • Irene Liu • Colin D. Rey • Richard M. Levy • Giuseppe Iaria(2012), Cognitive mapping in humans and its relationship to other orientation skills, Exp Brain Res
- Aber, J. W., ( 2012), Comparing the dominant and continues theoretical frameworks of spatial micro genesis, Ph.D Thesis, Kansas state university
- Bastiye, Zhan, B.D., (2003), city, trans by Ali Ashrafi, Honar university of Tehran. (in Persian)
- Bell S.,(2009), Mental Maps, International Encyclopedia of Human Geography
- Coile, C., Diamond, P., Gruber, J., Jousten, A., (2002), Delays in claiming social security benefits, Journal of Public Economics, No. 84, pp: 357–385
- Fakuhi, Nasser (2013), Urban Anthropology, Nei Publishing House, first edition. [ in Persian].
- Kantor P., (2008), Diversification and security? Labour mobilization among urban poor households in Kabul, Afghanistan, Habitat International, No. 32
Foster S., Giles-Corti B., Knuiman M., (2010), Neighbourhood design and fear of crime: A social-ecological examination of the correlates of residents’ fear in new suburban housing developments, Health & Place 16 (2010) 1156–1165
- Anthony Giddens (2004), World Visions, translated by Mohammad Reza Jalaipour, first edition, New Design Publishing, Tehran. [ in Persian]
Hekmat Nia Hassan and Seyed Alireza Afshani (2007), marginalized people and committing social crimes; Case study: Yazd city, Journal of Human Geography Research, No. 72. [ in Persian].
- Jafarpour Mohammadreza and Mustafa Adebkhah (2003), Recognizing cultural identity and social belonging in urban neighborhoods, neighborhood development conference: Tehran's sustainable development approach.[ in Persian]
- Langopoulos, A.Ph., (1995), Urbanisme et semiotique, Paris, Economics
- Lynch Quinn (1381), Simai Shahr, translated by Manouchehr Mazini, Tehran University Press
- Michel Foucault (2009), the order of things; Paleontology of Human Sciences, translated by Yahya Emami, first edition, published by the Research Institute of Cultural and Social Studies, Tehran.[ in Persian].
- Owen, N., Humpel, N., Leslie, E., Bauman, A., Sallis, J.F.,( 2004), Understanding environmental influences on walking: review and research agenda. American Journal of Preventive Medicine 27, 67–76.
- Piri I. (2011), Scientific explanation of the optimal governance and communication efficiency of the city; Case study: urban system of East Azarbaijan Province; PhD thesis, Tabriz University
- Pinch, S., Sunley P., Macmillen, J.,(2010), Cognitive mapping of creative practice: A case study of three English design agencies, Geoforum, No.41, pp: 337- 387
- Tankis Fern (2008), space, city and social theory; Social relationships and urban forms, translated by Hamidreza Parsi and Arezoo Platoni, Tehran University Press. [ in Persian]
- Young M., (1999), COGNITIVE MAPS OF NATUREBASED TOURISTS, Annals of Tourism Research, Vol. 26, No. 4, pp. 817-839
- Deniz Topcu K., Topcu M., (2012), Visual presentation of mental images in urban design education: cognitive maps, Procedia - Social and Behavioral Sciences, NO. 51. pp: 573 – 582
- Srivinas, H.(2004), "Defining squatter settlements". available at: http://www.gdrc.org/uem/define- squatter.html.
- Zebardast, E.,(2006), Informal settlements in Tehran metropolitan area, cities, No.32
مجله علوم جغرافيايي، دانشگاه آزاد اسلامي واحد مشهد، دوره 20، شماره 49، زمستان 1403، صص 130-110
تحلیلی بر ادراک ذهنی شهروندان بر تعلق مکانی در فضاهای عمومی شهر
مطالعه موردی: شهر سراب
مهری امینی پور-دانشجوی دکتری گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی،تبریز، ایران
میر سعید موسوی- دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی،تبریز، ایران(نویسنده مسئول)
mirmousavi2021@gmail.com
حسن ستاری ساربانقلی- دانشیار گروه شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامی،تبریز، ایران
دريافت: 8/8/1403 پذيرش: 8/9/1403
چکیده
اداراک ذهنی هر فردی که در فضای جغرافیایی قرار می گیرد مسبوق به نگرش ها، ارزش ها، عواطف، امیال و انگیزه ها می باشد به عبارت دیگر فرایندهای روان شناختی روح به نوعی به بازنمایی ذهنی جهان بیرون منجر می شوند که پایه ای برای گزینشگری فضایی است. کیفیت اداراک ذهنی از فضاهای عمومی متاثر از عوامل اقتصادی – اجتماعی، فرهنگی و کالبدی است. حضور در فضاهای عمومی شهر می تواند متأثر از بازنمایی متقابل اداراک ذهنی و تعلق مکانی باشد. این مقاله به روش پیمایشی و با استفاده از ابزار پرسشنامة بسته به دنبال تحلیل رابطه متقابل اداراک ذهنی از محلات شهری و تعلق مکانی در فضاهای عمومی در شهر سراب دارد. شهروندان نقشه های ذهنی و ادراک متفاوتی از محلات مختلف شهر سراب دارند که تاثیر مستقیمی در تعلق مکانی در فضاهای عمومی دارد. ادراک ذهنی فضاهای متعلق به گروه های فقیر شهر تصویر مطلوبی از تعلق مکانی در فضاهای عمومی به دست نمی دهد. تعلق مکانی در فضاهای عمومی شهر سراب مسبوق به گزینشگری فضایی و ادراک ذهنی است.
کلیدواژه ها: اداراک ذهنی، فضای عمومی، تعلق مکانی، حضور فضایی
مقدمه
تعلق مکان شخص را در ارتباط درونی با محیط قرار می‌دهد و عاملی است که سبب بروز رفتارهای ویژه‌ای در افراد می‌شود (Rhead, 2015, 180)؛ زیرا تعلق مکانی علاوه بر تأثیر مستقیم بر رفتار، مکانیسم‌های دیگری را تقویت می‌کند که تغیر رفتار زیست‌محیطی را تسهیل نماید. با نگاهی به تجربۀ کشورمان ، آشکار می‌شود که رویکرد اغلب آنها، رویکرد به شهر تک‌بعدی نگر است که در آن صرفاً به ساخت فضایی برای اقامت و استراحت و یا مکانی برای جذب سرریز توجه شده است و از طرفی دیگر فقدان تاریخ، فرهنگ و خاطرۀ جمعی در شهرها باعث گردیده که مسئله تعلق مکان در این شهرها به مثابه مسئله‌ای فرعی تلقی گردد (مشکینی، قاسمی و حمزه نژاد، ۱۳۹۳، ۴۲). تعريف عمومي خاصي براي حس مكان وجود ندارد، هر چند متخصصان و دانشگاهيان در زمينه هاي مختلف بررسي اين موضوع كمك كرده اند. اين مي تواند به دلايل مختلفي نسبت داده شود و مانند: 1- ماهيت نامشهود و ذهني حس مكان كه آن را يك پديده انتزاعي براي مطالعه مي سازد و 2- ماهيت متفاوت رشته هاي مختلف در نتيجة تفاوت هاي آن ها در گرايش يا جهت گيري هاي فلسفي و انباشت سريع دانش در حوزه هاي خود(Patterson & Williams, 2005). با اين وجود، مطالعه اين موضوع غير ممكن نيست و نشريات متعددي که از دهه 60 ميلادي به وجود آمدند، مفاهیم مرتبطی مانند مکان، ماهیت و هویت را مورد مطالعه قرار دادند که نتایج آن اغلب جهت تبیین حس مکان در رابطه با تأثیر توسعه بر نواحی موجود به کار می رفت (Hague et al., 2005). اداراک ذهنی هر فردی که در فضای جغرافیایی قرار می گیرد مسبوق به نگرش ها، ارزش ها، عواطف، امیال و انگیزه ها می باشد به عبارت دیگر فرایندهای روان شناختی روح به نوعی به بازنمایی ذهنی1 جهان بیرون2 منجر می شوند که پایه ای برای گزینشگری فضایی3 است بنابراین این بازنمایی متاثر از عوامل درونی و بیرونی است. عوامل درونی شامل روحیات، فرهنگ، تجارب گذشته، نوع نگرش به حیات اجتماعی و ... و عوامل بیرونی مشتمل بر ساخت کالبدیِ متجسد4 و عوامل جسمی شهر است که در جغرافیای شهری، روان شناسی محیطی و طراحی از آنها تحت عنوان سیمای شهر5 نام می برند. فضای شهری می تواند به عنوان مکان چند بعدی زیست پذیر6 و قابل ادراک7 تعریف می شود که همچنین واجد محتوای زمانی نیز هست. این فضا بوسیله ساختمانها شکل داده می شود و بوسیله ساکنان آن ادراک می شود و محمل بسیاری از کنشها و فعالیتهای به هم مرتبط است(Deniz Topcu and Topcu,2012: 573). . بر این اساس سئوالات اساسی تحقیق عبارتند از: بازنمایی اداراک ذهنیشناسنده از فضاهای عمومی شهر سراب چه تاثیری در گزینشگری فضایی و حضور و تعلق در این فضاها دارد؟رابطة بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی شناسنده ها و کیفیت کالبدی و تجسد سیمای شهری چه تاثیری در تولید اداراک ذهنی و از اینرو تعلق مکانی حضور در فضاهای عمومی شهر سراب دارد؟
پیشینه تحقیق
پورمحمدی و همکاران(1390) در نوشتاری تحت عنوان «تحلیلی بر دگرگونی کیفی سرمایه اجتماعی در نظام شهری نمونه موردی: نظام شهری استان آذربایجان شرقی» سرمایه اجتماعی مفهومی چند بعدی و یکی از مهمترین شاخصهای توسعه یافتگی است که در سالهای اخیر توسط سازمانهای بین المللی تلاشهای زیادی به منظور تبیین آن و جلوگیری از آسیبهای اجتماعی صورت گرفته است. ولی در ادامه به این نتیجه می رسد که بین نوع سرمایه اجتماعی با اندازه شهر رابطه وجود دارد. بدین ترتیب که با افزایش اندازه شهر گسترش معکوسی در سرمایه اجتماعی اتصالی اتفاق می افتد.
تاج بخش(1392) در پژوهشی تحت عنوان «بررسی سرمایه اجتماعی بین حاشیه نشینان شهر ایلام» مینویسد مطابق با نظریات پوتنام و فوکویاما مشارکت افراد در امور شهری به منظور گسترش اعتماد اجتماعی، رشد و گسترش و تقویت مشارکت رسمی می تواند به ارتقای سرمایه اجتماعی در مجموع و در مناطق حاشیه نشین منتهی گردد.
کوئین (2002) در پژوهشی تحت عنوان «نقش سرمایه اجتماعی در کاهش فقر: نقش سازمانهای جامعه مدنی و دولت »، مینویسد آیا استراتژی افزایش سرمایه اجتماعی به کاهش فقر شهری منجر میگردد؟ سرمایه اجتماعی به شکلهای مختلفی تعریف شده و کارشناسان در تعاریف اختلاف نظر دارند. ساده ترین فرم سرمایه اجتماعی عبارت است از مشارکت در شبکههای غیر رسمی، سازمانهای ثبتی8، انجمنها و دیگر جنبشهای اجتماعی که نشان دهنده مجموع تجربیات میباشد. برخی استدلال می کنند که تنها مشارکت در سازمانهای رسمی میتواند به عنوان سرمایه اجتماعی تعریف شده است. دیگران استدلال میکنند که مشارکت پراکنده در یک جنبش اجتماعی نیز باید به عنوان سرمایه اجتماعی تعریف شود. اعتقاد بر این است که از طریق عضویت در سازمانها و شبکههای مختلف افراد منافع مشترک و هنجارها را توسعه داده شده و به اشتراک گذاشته شده که به نوبه خود به اعتماد و درک بهتر از تفاوت فرهنگی و سبک زندگی منجر میگردد. بیرد و همکاران (2010) در پژوهشی تحت عنوان «مقدمه ای بر کانونهای فضایی فقر» به ارزیابی تعاریف و شواهد کانونهای فضایی فقر، ارتباط کانونهای فقر شهری، اهمیت مکان و فضا در تجزیه و تحلیل فقر و سیاستهای توسعه پرداخته اند. و در ادامه مینویسد امروزه میلیونها نفر در کانونهای فضایی – جغرافیایی فقر، نواحی حاشیه ای و فقدان امکانات و خدمات زندگی میکنند. معمولاً کانونهای فضایی فقر در مناطق دور افتاده روستایی و همچنین در سطح محلات فقرنشین و رو به رشد شهرها یافت میشوند. در عمل ارائه خدمات عمومی سخت افزاری( نظیر جاده ها، برق و آب و فاضلاب) و خدمات نرم افزاری (نظیر مدرسه و درمانگاه) و تمایل سیاسی به ارائه خدمات نقش موثری در ساماندهی این کانونها دارد که اغلب به شکل سکونتگاههای غیر رسمی در پیرامون و نواحی داخلی شهرها شکل گرفته اند.
چارچوب نظری
ادراک و نقشه ذهنی از مکان
سنت متداوم و طولانی مشترکی بین جغرافیا و روان شناسان محیطی دربارة نقشه های ذهنی یا شناختی وجود دارد که تلاش می کند دریافتها و تصاویر ذهنی مردم از انواع متنوع محیط را ارزیابی کند(Pinch et al,2010: 377). همچنین استعاره ای است که برای تحلیل و استنباط مبسوط مردم از جهان به کار برده می شود. اصطلاح اداراک ذهنی یا شناختی اولین بار بوسیله تالمن9 در سال 1948 بکار گرفته شد(Young,1999: 818). مطالعه نقشه های شناختی و ذهنی به نگرش ها و برآوردهای افراد از محیط زیست و همچنین کیفیت چشم اندازها و اولویت های بیان شده دربارة آنها، نگرش ها و رفتارهای مصرف کنندگان؛ رفتار فضایی حامل معنا، فاصله شناسی، پیامدهای کنش انسانی بر محیط زیست طبیعی و نهایتا تاثیر محیط زیست و فضای ساخته شده بر روان شناسی و رفتار می پردازد(Lagopoulos,1995:23 نقل شده در فکوهی، 1383: 233). این عنوان به موضوع قابلیت و توانایی انسانها برای جمع آوری، سازماندهی، انبار و ذخیره، بازگویی، اصلاح و تغییر اطلاعات درباره محیط به کار می رود(Downs and Stea,1977:12) که به مسیریابی فضایی انسانها در محیطهای نو و آشنا منجر می شود که طیف متنوعی از مهارتهای جهت یابی10 را بکار می گیرند( Aiden et al, 2012). شاخص ترین کار علمی در بین تحقیقات مربوط به نقشه شناختی یا ذهنی، کتاب تأثیر گذار کوین لینچ با عنوان سیمای شهر(1960) است(Deniz Topcu and Topcu,2012: 576) . کیفیت اداراک ذهنیاز فضاهای عمومی متاثر از عوامل اقتصادی – اجتماعی، فرهنگی و کالبدی است. حضور خانواده ها در فضاهای عمومی شهر می تواند متأثر از بازنمایی متقابل اداراک ذهنیو تعلق مکانی باشد. دستیابی به درآمد مکفی و پایدار عنصر کلیدی امنیت امرارمعاش در بستر زندگی شهری است. زیرا دستیابی به نیازهای ضروری مسبوق به درآمد (Kantor, 2008:248) در ایجاد تعلق مکانی تاثیر دارد. در اجماع عمومی، امنیت حاکی از نداشتن نگرانی روانی است و زمانیکه به با متغیر اجتماع و فضای شهری مرتبط می شود حاکی از تمایل حضور در میان افراد جامعه و فضاهای شهری بدون داشتن نگرانی روانی است. تعلق مکانی رابطة متقابلی با پدیده جرم و جنایت در شهر برقرار می کند. بر اساس دیدگاه عوامل اجتماعی کلان و قشربندی اجتماعی( حکمت نیا، افشانی، 1389: 159) که بر تاثیر ساختارهای کلان همانند وضعیت اقتصادی – اجتماعی بر وقوع جرم تاکید دارد فضا نیز یکی از متغیرهای کلانی است بر تعلق مکانی حضور تاثیر دارد. اخیراً بعضی از تحقیقات بر ظرفیت ویژگیهای محیط مصنوعی به منظور تحریک فعالیت فیزیکی متمرکز شده اند(Owen et al, 2004; Saelens and Handy,2008). از این منظر بعضی از محیطها دارای مشخصاتی هستند که پیاده روی را تشویق کرده و بعضی دیگر در عین حال دارای مشخصاتی هستند که ایمنی و سلامت واحد همسایگی را تحت تأثیر قرار می دهند(Foster,2010: 1156). نقشه های ذهنی مطلوب از فضاهای مشخص با فراوانی وقوع جرم یا خشونت در آن فضاها رابطه متقابلی برقرار می کند. به همان اندازه که میزان وقوع خشونت و جرم پایین باشد اداراک ذهنیمطلوبی از آن فضا در ذهن شناسنده پدید می آید. بحث ارتباط دو متغیر اداراک ذهنیو تعلق مکانی کمتر مورد توجه قرار گرفته است و در مرور ادبیات نظری پژوهش موردی یافت نشد بنابراین محققان امیدوار هستند که در زمینه تحریک توجه و سوق دادن محققان جوان به سمت موضوع پژوهش قدمی برداشته باشند
فضاهای غیر رسمی و نقشه های ذهنی از ژست های کامل خشونت11
بیش از 42% از جمعیت شهری جهان در حال توسعه در فضاهای غیر رسمی زندگی می کنند(Zebardast,2006:1). عموماً اين اصطلاح يك ناحيه مسكوني در يك شهر (مخصوصا كلان شهر) را تداعي مي كند كه فقراي بسياري به صورت محلي در آنجا سكونت گزيده اند كه توان دستيابي به زمين اجاره‌اي يا زمين در مالكيت خودشان را ندارند و از اينرو به صورت عدواني، به شكل خصوصي و يا عمومي، بر زمين خالي ساكن مي‌شوند (srivinas, 2004:1). فقر با تراکم جرم و جنایت رابطه مستقیم و با برقراری تعلق مکانی در فضاهای شهری رابطة معکوسی دارد(شکل 2). چنانچه تعلق مکانی بزرگترین عنوان برنامه دولت در ایالات متحده آمریکا است که سعی دارد حمایت مالی و درآمدی از بازنشسته ها و کارگران از کارافتاده و خانواده های ایشان به عمل آورد(Coil et al, 2002: 357). وسعت فضاهای غیر رسمی، ادراک ذهنی مطلوبی از شهر در نزد شناسنده تولید نمی کند. هم افراد اجتماعات محلی ساکن در این نوع فضاها و هم فضای کالبدی آن بیانگر نابرابری های بسیار اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ... است. نویسندگان بر این عقیده نیستند که فضاهای غیر رسمی منبع ژست خشونت و ناامنی اجتماعی هستند بلکه بر این باور هستند که نابرابری فضایی و اجتماعی – اقتصادی ذاتاً باعث شکل گیری شخصیتهای بدرفتار و کم تحمل و عصبی می شود. ساختار کالبدی در هم ریخته و نامنظم، تراکم بالای جمعیت، تراکم بالای خانوار در واحد مسکونی، سرانة بسیار پایین اتاق به نفر، فقدان سرانه های مطلوب فرهنگی و فضاهای سبز محلی، فقدان زیرساختها و تسهیلات شهری و ... ادراک ذهنی شناسندگان را متاثر می کند. در این مطالعه ما به این امر دست یافتیم که ادراک ذهنی سایر محلات و فضاهای رسمی شهر سراب از این فضاهای غیر رسمی بسیار نامطلوب است بطوریکه دو
استراتژی بیانی در ظهور اداراک ذهنی ایشان مشاهده شد: 1- نادیده انگاری و تحقیر این فضاها. 2- این فضاها تحت عنوان فضاهای "دیگری خشن" بازنمایی می شد.
6- فرضیه های تحقیق
1- بین بازنمایی اداراک ذهنی شناسنده از فضاهای عمومی شهر سراب و گزینشگری فضایی و حضور در این فضاها رابطه معنی داری وجود دارد.
2- بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی شناسنده ها و کیفیت تولید اداراک ذهنی همبستگی وجود دارد.
شکل 2- رابطة مستقیم فقر و جرم و رابطه معکوس تعلق مکانی در فضاهای شهری
7- مدل مفهومی: مدل مفهومی حاکی از تاثیر متغیر مستقل( اداراک ذهنی شناسنده) در متغیر وابسته( تعلق مکانی حضور در فضای عمومی شهر) است.
شکل 3- مدل مفهومی تحقیق
معرفی محدوه مورد مطالعه
شهر سراب در مختصات 47 درجه و 34 دقیقه طول شرقی و 37 درجه و 57 دقیقه عرض شمالی واقع شده است. ارتفاع آن از سطح دریا 1680 متر است فاصله سراب تا سراب 126 کیلومتر است( شکل ؟) . در سال 1385 جمعیت شهر سراب با افزایش 5616 نفر نسبت به 1375 به 42335 نفر می رسد و با افزایش 2511 نفری در سال 1390 به 44846 نفر رسید که نرخ رشد 15/1 درصدی را نشان می دهد. در سرشماری سال 1395 جمعیت شهر سراب با نرخ رشد 08 /0 درصد به 45031 نفر رسید ( جدول 1 و شکل 4 ).
8- روش تحقیق: تحقیق حاضر از نوع اسنادی و روش تحقیق توصیفی – تحلیلی است. به منظور به دست آوردن تخیلات فضایی و ارزیابی نقشه های ذهنی و نیز تعیین تاثیر عناصر فراکالبدی بیان شده در مدل مفهومی در شکل گیری نقشه های ذهنیِ هر یک از شناسنده ها از گویه های متناظر با هر عامل در یک پرسشنامه بسته استفاده شده است. به همین منظور از طیف لیکرت در نرم افزار spss بهره مند شده ایم. به منظور آزمون رابطة همبستگی بین متغیر های تحقیق از آزمون پیرسون و رگرسیون خطی استفاده شده است. همچنین برای به دست آوردن پایایی سازه های تحقیق از آزمون آلفا کرونباخ استفاده شده است.
9- جامعه آماری و حجم نمونه:
جامعة آماری تحقیق شامل فضاهای رسمی و برخوردار از خدمات و سرانه های شهری با طراحی12 مناسب و نیز فضاهای غیر رسمی و نابرخوردار از خدمات و دارای هرج و مرج سیمای کالبدی می باشد. روش نمونه گیری خوشه ای و تصادفی بوده است. با توجه به عدم امکان پیمایش حجم بزرگ نمونه آماری از کل جامعه، حجم نمونه را از خوشه های مشخصی به دست آورده ایم. خوشه ها به شرح زیر به دست آمده اند:
جدول 1- خوشه های تحقیق
ردیف | نام خوشه | تعداد |
1 | خیابان مطهری – کوچه شهرداری 1 | 124 نفر |
22 | شهرک مخابرات- کوچه مهر | 120 نفر |
3 | خیابان ملازاده بن بست ارس 1 | 50 1نفر |
4 | خیابان داودی- کوچه ارس 1 | 15 نفر |
5 | خیابان داودی ارس 2 | 276 نفر |
6 | خیابان گل ها کوی مفاخر و خیابان پاشازاده جنوبی | 255 نفر |
جمع | - | 940 نفر |
منبع: مطالعات میدانی نگارندگان
در اين فرمول داريم:
حجم جامعه آماري 940 = N
P = احتمال نسبت برخورداري از صفت مورد نظر 5/0 = P
q= احتمال نسبت عدم برخورداري از صفت مورد نظر 5/0 = q
d = دقت احتمالي مطلوب (نصف فاصله اطمينان) 05/0= d
t = درجه يا ضريب اطمينان 95 درصد 96/1 = t
به منظور اطمینان بیشتر از نتایج حجم نمونه به 300 نفر افزایش یافت.
10- یافته ها13
10-1- توصیف نمونه آماری: در جدول زیر نمونه آماری توصیف شده است(جدول 2).
جدول 2- توصیف نمونه آماری
ردیف خوشهα | سن( درصد) | جنس(درصد) | تحصیلات( درصد) | |||||||||
25- | 25-35 | 36-45 | 46-55 | 56-65 | مرد | زن | زیر دیپلم | دیپلم | فوق دیپلم | لیسانس | فوق لیسانس و بیشتر | |
1 | - | 3 | 7 | 8 | 2 | 10 | 2 | - | - | 2 | 8 | 9 |
2 | - | 2 | 4 | 7 | 5 | 14 | 4 | - | - | 1 | 6 | 11 |
3 | - | 2 | 7 | 3 | - | 11 | 3 | - | - | 2 | 10 | 8 |
4 | - | 5 | 4 | 4 | 4 | 14 | 1 | 3 | 5 | 3 | 2 | - |
5 | 2 | 4 | 4 | 4 | 5 | 19 | 2 | 10 | 3 | 2 | - | - |
6 | - | 3 | 6 | 5 | - | 16 | 2 | 11 | 4 | - | - | - |
مجموع | 100 درصد | 100درصد | 100درصد | |||||||||
α- عنوان خوشه ها در جدول 1 آمده است.
منبع: نگارندگان
از مجموع کل نمونة آماری 14 درصد زن و 86 درصد مرد بودند. تفاوت سطح تحصیلات خوشه های مربوط به فضاهای رسمی با خوشه های مربوط به فضاهای غیررسمی مشهود است. از مجموع نمونة آماری نزدیک به 50 درصد خوشه های فضاهای رسمی دارای تحصیلات لیسانس به بالا بودند در حالیکه این مقدار برای خوشه های فضاهای غیر رسمی فقط 2 درصد بود. سطح تحصیلات در تعیین پایگاه اجتماعی- اقتصادی و از اینرو تعیّن ادراک ذهنی نقش دارد.
ادامه جدول 2
ردیف خوشه | شغل( درصد) | نوع شغل( درصد) | در آمد ماهیانه(درصد) | ||||||
شاغل | بیکار | دولتی | آزاد | 300000- | 300000 600000 | 600000 900000 | 900000 1200000 | 1200000+ | |
1 | 17 | - | 7 | 10 | - | - | - | 7 | 9 |
2 | 19 | - | 4 | 15 | - | - | - | 10 | 9 |
3 | 19 | - | 9 | 10 | - | - | 6 | 9 | 5 |
4 | 8 | 8 | 3 | 5 | 5 | 7 | 5 | 7 | - |
5 | 5 | 9 | - | 5 | 4 | 6 | 5 | - | - |
6 | 8 | 7 | - | 8 | 2 |
| 4 | - | - |
مجموع | 100 | 76α | 100 | ||||||
α= از مجموع شاغلان
وضعیت اشتغال، نوع شغل و در آمد ماهیانه در تعیین پایگاه اجتماعی – اقتصادی نقش دارد و درآمد در احساس و تعلق مکانی و شکل گیری ادراک ذهنی شناسنده تاثیر دارد. به عبارت دیگر همانطور که اشاره شد ادراک ذهنی از سیمای متجسد و عناصر کالبدی شهر و محله می تواند متاثر از عوامل درونی و روحیات و نگرشهای فرد باشد. وضعیت اشتغال، نوع شغل و درآمد ماهیانه از متغیرهای مهم شکل گیری روحیات و روان انسان به شمار می اید.
ادامه جدول 2
ردیف خوشه | کیفیت سیمای متجسد کالبدیα | ||||||||||||||
راه | لبه | محله | نشانه | گره | |||||||||||
1αα | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | 1 | 2 | 3 | |
1 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
2 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
3 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
4 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
5 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
6 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
α= با توجه به اینکه سطح تحلیل فضایی محله شهری می باشد لذا همه عناصر سیمای متجسد کالبدی در سطح محله مورد ارزیابی قرار گرفته است. این ارزیابی و سطح کیفیت با توجه به مشاهدات میدانی نگارندگان و ترسیم اداراک ذهنیپرسش شوندگان به دست آمده است.
αα 1= مطلوب. 2= نیمه مطلوب. 3= نامطلوب
10-2- آزمون فرضیات
- فرضیه اول:
H1: بین بازنمایی اداراک ذهنیشناسنده از فضاهای عمومی شهر سراب و تعلق مکانی حضور در این فضاها رابطه معنی داری وجود دارد.
H0: بین بازنمایی اداراک ذهنی شناسنده از فضاهای عمومی شهر سراب و تعلق مکانی حضور در این فضاها رابطه معنی داری وجود ندارد.
هر دو متغیر اداراک ذهنی به عنوان متغیر مستقل و تعلق مکانی به عنوان متغیر وابسته در سطح فاصله ای اندازه گیری شده اند. بنابراین از آزمون همبستگی پیرسون و رگرسیون خطی برای تعیین معنی داری رابطة آنها استفاده شده است. به منظور آزمون پایایی سازه های مرتبط با این فرضیه ابتدا پرسشنامة تحقیق در میان 35 نفر از اساتید حوزه علوم شهرسازی و تعدادی از افراد نمونه آماری پخش شد. آلفا کرونباخ گویه های مرتبط با این فرضیه 955/ به دست آمد که حاکی از پایایی مناسب سازة تحقیق می باشد(جدول 3 و 4).
جدول 3- آلفا کرونباخ سازه های تحقیق
|
| فراواني | درصد | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
Cases | Valid | 35 | 0/100 | |||
Excludeda | 0 | 000/0 | ||||
Total | 35 | 0/100 | ||||
Reliability Statistics | ||||||
Cronbach's Alpha | N of Items | |||||
955/0 | 25 | |||||
جدول4- شاخص های اداراک ذهنیو تعداد گویه های مرتبط با هر شاخص
متغیر مستقل | شاخص | تعداد گویه | مجموع گویه ها |
ادراک ذهنی شناسنده | رغبت استفاده از فضاهای عمومی سراب | 2 |
25 |
عدم تمایل به حضور در فضاهای عمومی محدودة محلات دیگر | 3 | ||
تمایل به پیاده روی در مسیر راههای متصل به فضاهای عمومی | 5 | ||
تمایل به حضور خانواده و کودکان در محدودة محلة سکونت | 5 | ||
علاقه به عبور از چهارراهها و دیدن شلوغی چهار راه | 5 | ||
علاقه به حضور در کنار یادمانها و ساختمانهای ارزشی محله | 5 |
الف) آزمون همبستگی پیرسون (Pearson Correlation):
جدول 5- آزمون همبستگی پیرسون فرضیه اول
ضریب همبستگی | تعداد پاسخگویان | سطح معنی داری |
654/. = R | 300 = N | 05/= α |
این آزمون نشان دهنده همبستگی مثبت بین متغیر مستقل ادراک ذهنی و متغیر تابع تعلق مکانی حضور می باشد. نتیجه نشان می دهد که به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل، مقدار 654. واحد تغییر در متغیر تابع را می توان انتظار داشت. این پیش بینی براساس آزمون فوق در سطح 95% به صورت دو طرفه معنی دار می باشد.
ب) آزمون رگرسیون (Regression Analysis):
جدول 6- آزمون رگرسیون فرضیه اول
R | R² | Adjusted R² | F | Sig. F | β |
654. | 065. | 061. | 652/22 | 047. | 254. |
جدول فوق خروجی رگرسیون را نشان می دهد بنا به این جدول آزمون F که آزمون تأیید یا رد فرضیه است در سطح 95% معنی دار است و وجود رابطه بین دو متغیر را تأیید می کند. آماره β نشان دهنده مقدار تبیین شده می باشد و نشان می دهد که 654. از تغییرا ت قابل پیش بینی می باشد. R² نشانگر مقدار تبیین شده متغیر "Y" در رابطه با متغیر "X" می باشد.R² نشان می دهد که 061. یعنی 1/6 درصد از تغییرات متغیر "Y" بوسیله متغیر "X" وارد شده اتفاق افتاده و بقیه به "X" های دیگر مربوط می شود. نمودار 4-5- توزیع رگرسیونی برازش داده های این رابطه را نشان می دهد.
نمودار 1- توزیع رگرسیونی برازش داده های فرضیه اول
ج) نتایج آزمون های F، همبستگی پیرسون، و رگرسیون نشان می دهند که؛ « بین بازنمایی اداراک ذهنی شناسنده از فضاهای عمومی شهر سراب و تعلق مکانی حضور در این فضاها رابطه معنی داری وجود دارد.» پس فرضیه تحقیق (H1)تأیید و فرض نول (H0) ردّ می شود.
- فرضیه دوم:
H1: بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی شناسنده ها و کیفیت تولید اداراک ذهنی همبستگی وجود دارد.
H0: بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی شناسنده ها و کیفیت تولید اداراک ذهنی همبستگی وجود ندارد.
هر دو متغیر پایگاه اجتماعی – اقتصادی( ترکیبی از متغیرهای سنی،جنسی، شغل، نوع شغل و ... ) به عنوان متغیر مستقل و کیفیت ادراک ذهنی به عنوان متغیر وابسته در سطح فاصله ای اندازه گیری شده اند. بنابراین از آزمون همبستگی پیرسون و رگرسیون خطی برای تعیین معنی داری رابطة آنها استفاده شده است. در این فرضیه نیز همانند فرضیه قبلی به منظور آزمون پایایی سازه های مرتبط با این فرضیه ابتدا پرسشنامة تحقیق در میان 35 نفر از اساتید حوزه علوم شهرسازی و تعدادی از افراد نمونه آماری پخش شد. آلفا کرونباخ گویه های مرتبط با این فرضیه 899/ به دست آمد که حاکی از پایایی مناسب سازة تحقیق می باشد(جدول 7 و 8).
جدول 7- آلفا کرونباخ سازه های تحقیق
|
| فراواني | درصد | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
Cases | Valid | 35 | 0/100 | |||
Excluded | 0 | 000/0 | ||||
Total | 35 | 0/100 | ||||
Reliability Statistics | ||||||
Cronbach's Alpha | N of Items | |||||
899/0 | 15 | |||||
جدول8- شاخص های پایگاه اجتماعی – اقتصادی موثر در ادراک ذهنی و تعداد گویه های مرتبط با هر شاخص
متغیر مستقل | شاخص | تعداد گویه | مجموع گویه ها |
پایگاه اجتماعی – اقتصادی شناسنده | جنسیت شناسنده در ادراک ذهنی تاثیر دارد | 2 |
15 |
وضعیت سنی شناسنده در کیفیت ادراک ذهنی تاثیر دارد | 3 | ||
وضعیت تحصیلات شناسنده و سطح سواد در ادراک ذهنی از فضاهای عمومی سراب تاثیر دارد | 2 | ||
وضعیت اشتغال در ادراک ذهنی از فضاهای عمومی سراب تاثیر دارد. | 3 | ||
نوع شغل (دولتی و آزاد) در تولید ادراک ذهنی از محله و شهر تاثیر دارد | 2 | ||
میزان درآمد ماهانه و سطح معیشت اقتصادی شناسنده در تولید ادراک ذهنی موثر است. | 3 |
الف) آزمون همبستگی پیرسون (Pearson Correlation):
جدول 9- آزمون همبستگی پیرسون فرضیه دوم
ضریب همبستگی | تعداد پاسخگویان | سطح معنی داری |
732/. = R | 300 = N | 05/= α |
این آزمون نشان دهنده همبستگی مثبت بین متغیر مستقل پایگاه اجتماعی – اقتصادی شناسنده و متغیر تابع کیفیت ادراک ذهنی می باشد. نتیجه نشان می دهد که به ازای یک واحد تغییر در متغیر مستقل، مقدار 732. واحد تغییر در متغیر تابع را می توان انتظار داشت. این پیش بینی براساس آزمون فوق در سطح 95% به صورت دو طرفه معنی دار می باشد.
ب) آزمون رگرسیون (Regression Analysis):
جدول 10- آزمون رگرسیون فرضیه دوم
R | R² | Adjusted R² | F | Sig. F | β |
732. | 022. | 019. | 748/6 | 010. | 149. |
جدول فوق خروجی رگرسیون را نشان می دهد بنا به این جدول آزمون F که آزمون تأیید یا رد فرضیه است در سطح 99% معنی دار است و وجود رابطه بین دو متغیر را تأیید می کند. آماره β نشان دهنده مقدار تبیین شده می باشد و نشان می دهد که 149. از تغییرات قابل پیش بینی می باشد. R² نشانگر مقدار تبیین شده متغیر "Y" در رابطه با متغیر "X" می باشد.R² نشان می دهد که 022. یعنی 2/2% از تغییرات متغیر "Y" بوسیله متغیر "X" وارد شده اتفاق افتاده و بقیه به "X" های دیگر مربوط می شود. نمودار 2 توزیع رگرسیونی برازش داده های این رابطه را نشان می دهد.
نمودار 2- توزیع رگرسیونی برازش داده های فرضیه دوم
ج) نتایج آزمون های F، همبستگی پیرسون، و رگرسیون نشان می دهند که؛ بین پایگاه اجتماعی- اقتصادی شناسنده ها و کیفیت تولید اداراک ذهنی همبستگی وجود دارد. .» پس فرضیه تحقیق (H1)تأیید و فرض نول (H0) ردّ می شود.
11- نتیجه گیری
ادراک ذهنی شناسنده از فضاهای محلی و عناصر کالبدی سیمای متجسد شهر سراب نقش بسیار زیادی در تعلق مکانی دارد. به عبارت دیگر اگر فضاهای عمومی و همچنین راههای متصل به آن از کیفیت بصری و کالبدی مناسبی برخوردار نباشد مورد رغبت و تعلق در شهر سراب قرار نمی گیرد. کیفیت بصری راه و گره ها همانند تناسب مبلمان شهری، روشنایی، چشم انداز و .... احساس لبه ها و نشانه های شهری در تعلق مکانی نقش موثری بازی می کند. ادراک ذهنی شناسنده ها از سکونتگاههای غیر رسمی شهر سراب حاکی از عدم تمایل خانواده ها ی شهر سراب برای حضور در این محلات می باشد. همچنین نقشه های ذهنی ساکنان سایر محلات رسمی و متن شهری از این فضاها و حتی از خود ساکنان آنها تحت عنوان "فضاهای دیگری" یا "دیگری خشن و حاشیه نشین" بازنمایی می شد که همین عامل تاثیر بسیار زیادی در عدم تعلق مکانی در فضاهای عمومی این محلات دارد. ساکنان خود این محلات نیز هرچند که حامل "هویت وابسته به مکان"14 هستند اما ادراک ذهنی آنها از سیمای متجسد فضای کالبدی مناسب نیست و بر همین اساس از کمیت و کیفیت حضور تا حد امکان ممانعت به عمل می آید. با توجه به تجربة متنوع مکانی – زمانی شناسندگان اداراک ذهنی ایشان به صرف سیمای کالبدی محله تشکیل نمی شود و عوامل تعیّن بخش پایگاه اجتماعی – اقتصادی نیز در تولید ادراک ذهنی اهمیت دارد. حضور در فضای عمومی شهر سراب و تجربه مکانیِ عناصر کالبدی تشکیل دهندة سیمای متجسد محله و شهر متأثر از درآمد ماهانه و سطح تحصیلات و سایر متغیر های مورد مطالعه است. فرجام سخن اینکه شناسندگانی که دارای سطح معیشت اقتصادی مناسب و سطح تحصیلات بالایی هستند دارای رغبت بیشتری برای حضور در فضاهای عمومی شهر سراب که عناصر کالبدی و سیمای متجسد مناسبی دارند، می باشند.
شکل 5- ادراک ذهنی و تعلق مکانی در فضاهای عمومی سراب
فضاهای غیر رسمی و حاشیه ای شده شهر |
منابع
- Aiden E. G. F. Arnold • Ford Burles • Taisya Krivoruchko • Irene Liu • Colin D. Rey • Richard M. Levy • Giuseppe Iaria(2012), Cognitive mapping in humans and its relationship to other orientation skills, Exp Brain Res
- Aber, J. W., ( 2012), Comparing the dominant and continues theoretical frameworks of spatial micro genesis, Ph.D Thesis, Kansas state university
- Bastiye, Zhan, B.D., (2003), city, trans by Ali Ashrafi, Honar university of Tehran. (in Persian)
- Bell S.,(2009), Mental Maps, International Encyclopedia of Human Geography
- Coile, C., Diamond, P., Gruber, J., Jousten, A., (2002), Delays in claiming social security benefits, Journal of Public Economics, No. 84, pp: 357–385
- Fakuhi, Nasser (2013), Urban Anthropology, Nei Publishing House, first edition. [ in Persian].
- Kantor P., (2008), Diversification and security? Labour mobilization among urban poor households in Kabul, Afghanistan, Habitat International, No. 32
Foster S., Giles-Corti B., Knuiman M., (2010), Neighbourhood design and fear of crime: A social-ecological examination of the correlates of residents’ fear in new suburban housing developments, Health & Place 16 (2010) 1156–1165
- Anthony Giddens (2004), World Visions, translated by Mohammad Reza Jalaipour, first edition, New Design Publishing, Tehran. [ in Persian]
Hekmat Nia Hassan and Seyed Alireza Afshani (2007), marginalized people and committing social crimes; Case study: Yazd city, Journal of Human Geography Research, No. 72. [ in Persian].
- Jafarpour Mohammadreza and Mustafa Adebkhah (2003), Recognizing cultural identity and social belonging in urban neighborhoods, neighborhood development conference: Tehran's sustainable development approach.[ in Persian]
- Langopoulos, A.Ph., (1995), Urbanisme et semiotique, Paris, Economics
- Lynch Quinn (1381), Simai Shahr, translated by Manouchehr Mazini, Tehran University Press
- Michel Foucault (2009), the order of things; Paleontology of Human Sciences, translated by Yahya Emami, first edition, published by the Research Institute of Cultural and Social Studies, Tehran.[ in Persian].
- Owen, N., Humpel, N., Leslie, E., Bauman, A., Sallis, J.F.,( 2004), Understanding environmental influences on walking: review and research agenda. American Journal of Preventive Medicine 27, 67–76.
- Piri I. (2011), Scientific explanation of the optimal governance and communication efficiency of the city; Case study: urban system of East Azarbaijan Province; PhD thesis, Tabriz University
- Pinch, S., Sunley P., Macmillen, J.,(2010), Cognitive mapping of creative practice: A case study of three English design agencies, Geoforum, No.41, pp: 337- 387
- Tankis Fern (2008), space, city and social theory; Social relationships and urban forms, translated by Hamidreza Parsi and Arezoo Platoni, Tehran University Press. [ in Persian]
- Young M., (1999), COGNITIVE MAPS OF NATUREBASED TOURISTS, Annals of Tourism Research, Vol. 26, No. 4, pp. 817-839
- Deniz Topcu K., Topcu M., (2012), Visual presentation of mental images in urban design education: cognitive maps, Procedia - Social and Behavioral Sciences, NO. 51. pp: 573 – 582
- Srivinas, H.(2004), "Defining squatter settlements". available at: http://www.gdrc.org/uem/define- squatter.html.
- Zebardast, E.,(2006), Informal settlements in Tehran metropolitan area, cities, No.32
[1] - Subjective representation
[2] - Fact
[3] - Spatial selection
[4] - Embodied physical construction
[5] - Image of the city
[6] - Livable
[7] - Perceivable
[8] - informal networks, registered organizations,
[9] - Tolman
[10] - Orientation Skills
[11] - Perfect Gesture of Violence
[12] - sketching
[13] 4 - با توجه به افزایش حجم مقاله از آوردن نمودارهای مربوط به یافته ها خودداری می شود.
[14] - Place – related identity