(Examination of deontological ethical theory in the novel "shabcheragh" by Jamal Mirsadeghi from the intellectual perspective of Immanuel Kant)

Subject Areas : criticism

ameneh yousefi ¹ , iraj mehraki ^{2 *} , Azar Daneshgar ³

1 - Department of Persian Language and Literature, Karaj Branch, Islamic Azad University, Karaj. Iran
2 - Faculty member, Persian Language and Literature Department, Ka.C, Islamic Azad University, Karaj. Iran.
3 - Faculty member, Department of Persian Language and Literature, Ka.C, Islamic Azad University, Karaj. Iran.

Received: 2024-05-08 Accepted : 2025-05-11 Published : 2025-09-27

Keywords: deontological, idealism, Kantian ethics, Jamal Mirsadeghi ,

Abstract :

Reading literary texts with the approach of moral criticism is one of the ways to better understand the text and the characters of the story for the audience and to enhance his knowledge. The Duty-oriented Moral theory proposed by the famous German philosopher Immanuel Kant created a tremendous revolution in the field of ethics. For the first time, Kant spoke about the intention and goal of a person in defining a good work without the result of the action being influential in determining its value. The development of the theory in society has always been associated with various challenges, especially if we want to analyze such a complex moral issue in a fictional work. The novel "Shabcheragh" by Jamal Mirsadeghi paints an accurate picture of the disillusionment of a generation after the August 28 coup in Iran. The main character of this story (Ali) is an idealistic and ethical human being who can be a very good example for such research. The upcoming article is analytical-descriptive. Ali, has been examined in terms of Kantian ethics, and the results indicate that although Ali, in this story, is a man who believes in good behavior and virtue in some moral situations, according to Kant's teachings, the moral action is in conflict with his duty to protect the family. According to Kant, the distinction between the consequences of an action and the intention behind it is an important theme that challenges the main character of this story.

References:

منابع کتاب: اترک، حسین (1392) وظیفه‌گرایی اخلاقی کانت،تهران:پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
اتکینسون، آر.اف (1394) درآمدی بر فلسفۀ اخلاق، ترجمۀ سهراب علوی‌نیا،تهران:انتشارات هرمس.
کانت، امانوئل (1367) تمهیدات،ترجمۀ غلاملی حداد عادل، مرکز نشر دانشگاهی تهران.
کانت، ایمانوئل (1369) بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق، ترجمه حمید عنایت و علی قیصری، تهران:‌ انتشارات خوارزمی.
کورنر، اشتفان (1380)، فلسفۀ کانت، ترجمۀعزت الله فولادوند،تهران:انتشارات خوارزمی.
میرصادقی، جمال (1384) شبچراغ،تهران:نشر اشاره.
منابع مقالات: اترک، حسین.(1389). وظیفه‌گرایی‌اخلاقی، اخلاق در علوم و فن‌آوری، سال پنجم (شماره‌های1و2) ص35-27.
افضلی، فهیمه.(1392). وظیفه‌گرایی در فلسفۀ اخلاق‌کانت، دانشگاه امام خمینی قزوین، ص15-1.
امیدپور،مهرداد، و فدایی‌مهربانی، مهدی.(1397). ایدئالیسم وروانیدن روشنگری ، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی،دورۀ48 (شمارۀیک) ص96-77.
چوپانی، یدالله.(1388). آراءفلسفی و اخلاقی امانوئل کانت و تحلیل اجمالی آن، پیک نور، سال هشتم (شمارۀسوم) ص13-3.
حاجتی‌شورکی، محمد، و عارفی،عباس.(1393). وظیفه‌گرایی اخلاقی کانت در بوتۀ نقد و بررسی، معرفت اخلاقی، سال پنجم (شمارۀاول) ص36-17.
رهنما،‌تورج.(1393). میرصادقی‌ازپیشگامان داستان‌نویسی جدید در ایران،بخارا،شمارۀ99،تهران.
شعوری، تلی، و فرشید، سیما.(1391). بررسی رمان هاواردزاند اثر ای.ام.فاستر از دیدگاه اخلاقی مارتا سی.نازبام، علمی تفسیر متون(دهخدا)، دورۀ4 (شمارۀ11) ص196-177.
فردید،قاسم، اکبری،احمد، و غفوری‌نژاد،محمود.(1402). بسط نظریه وظیفه گرایی کانت در تحلیل تعارضات وظایف در گزاره‌های اخلاقی(مورد مطالعه اتانازی)، اخلاق در علوم و فناوری. سال هجدهم (شمارۀ یک) ص27-23.
کریمی،فرزاد، و واردی،زرین‌تاج.(1395).ایده‌آلیسم در مجموعه داستان یوزپلنگانی که با من دویده‌اند،انجمن ترویج زبان و ادب فارسی.1151-1135.

Full-Text:



72

فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی

دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال هفدهم / شماره63/ تابستان1404

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  An Examination of Deontological Ethics in The Night Lamp by Jamal Mirsadeghi from the Perspective of Immanuel Kant

Ameneh Yousefi¹

PhD student in Persian Language and Literature, Ka.C., Islamic Azad University, Karaj. Iran.

Iraj Mehraki (Corresponding author)

Faculty member, Persian Language and Literature Department, Ka.C, Islamic Azad University, Karaj. Iran.

Azar Daneshgar

Faculty member, Department of Persian Language and Literature, Ka.C, Islamic Azad University, Karaj. Iran.

Date received:1403/2/19 Date of acceptance:1404/2/21

Abstract:

  Reading literary texts with the approach of moral criticism is one of the ways to better understand the text and the characters of the story for the audience and to enhance his knowledge. The Duty-oriented Moral theory proposed by the famous German philosopher Immanuel Kant created a tremendous revolution in the field of ethics. For the first time, Kant spoke about the intention and goal of a person in defining a good work without the result of the action being influential in determining its value. The development of the theory in society has always been associated with various challenges, especially if we want to analyze such a complex moral issue in a fictional work. The novel "NightLamp" by Jamal Mirsadeghi paints an accurate picture of the disillusionment of a generation after the August 28 coup in Iran. The main character of this story (Ali) is an idealistic and ethical human being who can be a very good example for such research. The upcoming article is analytical-descriptive. Ali, has been examined in terms of Kantian ethics, and the results indicate that although Ali, in this story, is a man who believes in good behavior and virtue in some moral situations, according to Kant's teachings, the moral action is in conflict with his duty to protect the family. According to Kant, the distinction between the consequences of an action and the intention behind it is an important theme that challenges the main character of this story.                                                                                                                             

 

Keywords: Jamal Mirsadeghi, The Night Lamp (“Shab-Cheragh”), Deontology (Deontological Ethics), Idealism, Immanuel Kant, Kantian Ethics

 

 

extended abstract:

Introduction:

Kant's deontological ethics was emerged against Jeremy Bentham's theory of teleology. In Kant's view, good will must be based on respect for the moral law, which is also based on the principle of generalizability; that is, always act in such a way that your rule of action becomes a universal law. Today's world has become the scene of diverse and in some cases contradictory moral systems, a diversity that is more apparent due to the constant contact between cultures and societies.

Moral dilemmas have also given life to literature and art, and such works can be the subject of examining complex moral situations. The character Ali in the novel Nightlamp is an idealist. An idealist is morally committed to moral standards and values. What is meant by idealism here is adherence to the values ​​for which the intellectual has fought and been imprisoned for their sake, but still remains committed to the ideals due to his correct foundation and sound roots.

If we consider this concept of ideal as a positive point and consider principles such as freedom, rationalism, criticism, and challenging tyranny as humanism, then Ali in the novel Nightlamp is a clear example of such an intellectual. The confrontation of his thoughts with his conservative and distorted friends forms the basis of the story. A moral analysis of the characters in this story from Kant's intellectual perspective can clarify for us the path to moral excellence, while getting to know us the descent of man. Many stories raise questions in the minds of the audience that are in line with the questions raised in minds by Kant.

The character Ali, who is the center of the story, plays a key role in the intellectual transformation and personal growth of all his friends. How difficult and self-serving is the duty that humans find towards the moral good?

There are very few studies on Persian literary texts based on contemporary philosophical theories, especially in relation to Kant's ethical theory, nothing was found on Persian texts. Here there are articles that are either written only in the field of Kantian ethical analysis or that examine fictional texts from a theoretical perspective other than Kantian ethics. Choupani, Yadollah. (2009). Immanuel Kant's Philosophical and Ethical Opinions and a Brief Analysis of It, Pik Noor Publication, Year 8, Iss.

Method:

The duty-oriented ethics in the novel The Nightlamp from the intellectual perspective of Immanuel Kant, which is the subject of the article, has been carried out through a descriptive-analytical (library) study and data collection through careful analysis of the text and review and reflection on it, considering the topic of the article and the background of the research.

Results:

Deontology: "Deontology is the result of combining two words (deon) meaning duty and mission and (logos) meaning consciousness and insight. Deontologists believe that moral duties originate from reason and a priori, and the compulsion of actions is due to themselves, and regardless of the results, there is an obligation to perform them." (Atrak, 2013: 29). Based on the opinion of scholars, deontology is generally defined as opposed to teleology. Theories based on teleology focus on the end of the action and define moral goodness according to its result.

Moral idealism is the goal of our moral world and the relentless effort to build a world that acknowledges the requirements of reason and then prioritizes our own activity in producing knowledge to the extent that what we know depends on the overcoming of nature according to our moral idea." (Omidpour, 2018: 88) In moral idealism, man adheres to fixed and absolute standards, values, virtues and vices, and acts according to moral standards. A moral idealist does not believe in relativism.

Immanuel Kant, a famous German philosopher, is one of the most important intelligent thinker of the Age of Enlightenment in Europe. His teachings had a significant impact on thinkers at the beginning of the 19th century. One of Kant's intellectual topics is the duty-based moral theory, which is called Kantian ethics. Kant's main moral principle is that a person should always act as if his way of acting would become the universal law of nature and would always and forever be the universal law.

Before the Renaissance, Plato and Aristotle were the great philosophers of virtue-based ethics. The ethical books that emerged after the Renaissance were revolutionary in this field and influenced many thinkers and philosophers based on Kant's deontological ethics and Jeremy Bentham's teleology. In teleology, the focus was on the result of the action, but in Kant's deontological ethics, an action will be considered good when it arises from a sense of duty towards the moral law. Kant was the first person who paid attention to the intention of the agent and his good will, regardless of the end of the action. Therefore, the main characteristics of Kant's ethical school are the involvement of intention and motivation in the moral value of the action, the non-involvement of results in the rightness and wrongness of actions, and the specification of moral duties by referring to the absolute. The absolute means that you should behave in such a way that you want your behavior to be the behavior of everyone.

Conclusion:

In the novel Nightlamp, according to Kant's ethical teachings, what Ali's friends did in his absence when he was imprisoned is immoral and self-serving, and it is easy to recognize it because Ali's friends have made others achieve their goals, and their actions are not subject to the principles of generalizability, objectivity, necessity, or universality. Therefore, it is easy to recognize their intentions and actions according to Kant's theory, but in the case of the main character of the story, Ali, sometimes becomes difficult to recognize moral action because it may trap the researcher in relativism.

Man is a dynamic being, and Kant's absolute teachings may not meet his needs in all cases. As a result, he will sometimes resort to teleology and sometimes to moral relativism.

 

 

 

 

بررسی اخلاق‌وظیفه‌گرا در رمان شبچراغ اثر جمال میرصادقی از منظر فکری امانوئل‌کانت

آمنه یوسفی

دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه ازاد اسلامی، کرج. ایران.

ایرج مهرکی (نویسنده مسئول)

عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه ازاد اسلامی، کرج. ایران.

آذر دانشگر

عضو هیأت علمی گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد کرج، دانشگاه ازاد اسلامی، کرج. ایران.

تاریخ دریافت: 19/2/1403 تاریخ پذیرش:21/2/1403

چکیده:

خوانش متون ادبی با رویکرد نقد اخلاقی یکی از راه‌های شناخت بهتر متن و شخصیت‌های داستان برای مخاطب و افزودن به گسترۀ دید و دانش اوست. نظریۀاخلاقی وظیفه‌گرا که توسط امانوئل کانت فیلسوف شهیر آلمانی مطرح شد انقلابی شگرف در حوزۀ اخلاق پدید آورد.کانت برای نخستین بار در تعریف کار نیک، از نیت و قصد انسان سخن گفت بی‌آنکه نتیجۀ عمل در تعیین ارزش آن تأثیرگذار باشد.بسط این قانون اخلاقی در جامعه همواره با چالش‌های گوناگون همراه بوده است خاصه آنکه بخواهیم چنین مبحث اخلاقی پیچیده‌ای را در یک اثر داستانی مورد تحلیل قرار دهیم.رمان شبچراغ اثر جمال میرصادقی تصویر دقیقی از سرخوردگی یک نسل پس از کودتای28 مرداد در ایران ترسیم می‌کند.شخصیت محوری این داستان(علی) انسانی آرمان‌گرا و اخلاق‌مدار است که می‌تواند نمونۀ بسیار خوبی برای چنین پژوهشی باشد.مقالۀ پیش رو به روش تحلیلی-توصیفی شخصیت‌ علی را به لحاظ اخلاق کانتی مورد مطالعه قرار داده و بر این اساس برآیند کار نشان می‌دهد اگر چه علی در این داستان انسانی باورمند به نیک‌رفتاری و فضائل پسندیده است اما در برخی بزنگاه‌های اخلاقی مطابق آموزه‌های کانت وظیفه‌ای که در قبال عمل خیر اخلاقی دارد با وظیفۀ او در قبال حفظ خانواده در تعارض قرار می‌گیرد. تمایز میان عواقب یک عمل و نیت پشت آن از نظر کانت مضمونی مهم است که شخصیت اصلی این داستان را به چالش می‌کشد.

 

واژه‌های‌کلیدی:جمال‌میرصادقی،شبچراغ،وظیفه‌گرایی(اخلاق‌وظیفه‌گرا)،آرمان‌گرایی،امانوئل‌کانت، اخلاق کانتی

 

مقدمه 

اخلاق وظیفه‌گرای کانت در مقابل نظریۀ غایت‌گرایی جرمی بنتام سربرآورد.از نظر کانت ارادۀ نیک باید برمبنای احترام به قانون اخلاقی باشد که آن نیز بناشده بر اصل تعمیم‌پذیری است؛ به این معنا که همیشه چنان عمل کن که قاعدۀ عملی تو قانونی عام گردد.جهان امروز به صحنۀ نظام‌های اخلاقی گوناگون و در برخی موارد متضاد تبدیل شده است که این تنوع به سبب ارتباط مداوم فرهنگ‌ها و جوامع بیشتر به چشم می‌آید.معضل‌های اخلاقی به ادبیات و هنر نیز جان بخشیده‌اند و چنین آثاری می‌توانند موضوع بررسی وضعیت‌های پیچیدۀ اخلاقی باشند.شخصت علی در رمان شبچراغ انسانی آرمان‌گراست.انسان آرمان‌گرا (ایده‌آلیست) به لحاظ اخلاقی به معیارها و ارزش‌های اخلاقی پایبند و متعهد است. آنچه اینجا از آرمان‌خواهی مورد نظر است؛ پایبندی به ارزش‌هایی است که روشنفکر برای آنها مبارزه کرده در راه آنها به زندان افتاده اما هنوز به سبب اساس درست و ریشۀ سالمش متعهد به آرمان‌ها باقی مانده است.اگر این مفهوم آرمان را مثبت تلقی کنیم و پایبندی به اصولی همچون آزادی‌خواهی، خرد گرایی،نقد و به چالش کشیدن استبداد و انسان مداری بدانیم،آنگاه علی در رمان شبچراغ نمونۀ بارزی از چنین روشنفکری است.تقابل افکار او با دوستان محافظه‌کار و مسخ شده‌اش بن‌مایه داستان را می‌سازد.تحلیل اخلاقی شخصیت‌های این داستان از منظر فکری کانت می‌تواند ضمن آشنایی بیشتر با این افراد راه تعالی اخلاقی و از دیگر سو نزول انسان را برما روشن‌تر‌ سازد.بسیاری از داستان‌ها در ذهن مخاطب پرسش‌هایی ایجاد می‌کنند که با پرسش‌های مطرح شده از جانب کانت همسویند. شخصیت علی که محوریت قصه را تشکیل می‌دهد در دگرگونی فکری و رشدشخصیتی تمام دوستانش نقش کلیدی دارد. وظیفه‌ای که انسان‌ها در قبال امر خیر اخلاقی پیدا می‌کنند تا چه اندازه دشوار و با منافع خودشان هم جهت است؟ 

1_ پیشینۀپژوهش:

پژوهش‌های صورت گرفته بر روی متون ادب فارسی بر اساس نظریه‌های فلسفی معاصر بسیار اندک است خاصه در رابطه با نظریۀ اخلاقی کانت روی متون فارسی چیزی یافت نشد.آنچه در زیر می‌آید مقاله‌هایی است که یا فقط در حوزۀ تحلیل اخلاق کانتی نگاشته شده و یا متون داستانی از منظر نظریه‌ای دیگر غیر از اخلاق کانت بررسی شده است.

چوپانی، یدالله.(1388).آراءفلسفی و اخلاقی امانوئل کانت و تحلیل اجمالی آن،نشریۀ پیک نور،سال هشتم، شمارۀسوم.ص13-3.

شعوری،تلی.فرشید،سیما.(1391).بررسی رمان هاواردزاند اثر ای.ام.فاستر از دیدگاه اخلاقی مارتا سی.نازبام،فصلنامه علمی تفسیر متون(دهخدا)،دورۀ4شمارۀ11.ص196-177.

2_ روش‌تحقیق: اخلاق وظیفه‌گرا در رمان شبچراغ  از منظر فکری امانوئل کانت که موضوع مقاله است از طریق مطالعۀتوصیفی-تحلیلی(کتابخانه‌ای) و جمع‌آوری داده‌ها از راه واکاوی دقیق متن و بازبینی و تعمق در آن با توجه به موضوع مقاله وپیشینۀپژوهش به انجام رسیده است.

3_ مبانی تحقیق:

3_1_ وظیفه‌گرایی: «وظیفه‌گرایی در نتیجۀ ترکیب دو واژۀ (deon) به معنای بایستگی و رسالت و (logos) به مفهوم آگاهی و بینش است به باور وظیفه‌گرایان وظایف اخلاقی نشأت گرفته از عقل و پیشینی است و اجبار افعال ناشی از خود آنهاست و بی‌توجه به نتایج،برای انجام آنها الزام وجود دارد.»(اترک،1392: 29) وظیفه‌گرایی در نظر اندیشمندان عموماً در برابر غایت‌گرایی تعریف می‌شود نظریات مبتنی بر غایت‌گرایان تمرکز خود را بر غایت فعل گذاشته‌اند و خیر اخلاقی را با توجه به نتیجۀ آن تعریف می‌کنند.در زمینۀ معیار ارزش‌گذاری فعل اخلاقی انسان در طول تاریخ مکاتب،نظریات و دیدگاه‌های فراوانی عرضه شده است.البته اگر دیدگاه عده‌ای از متفکران را نیز در نظر بگیریم غایت‌گرایی می‌تواندلزوماً به معنای نتیجه‌گرایی نباشد از این منظر که ابزار و وسائل نیل به آن غایت نهایی نیز اهمیت دارد و انسان مجاز به استفاده از هر ابزاری برای رسیدن به هدف و نتیجۀ مطلوبش نیست. به این ترتیب وظیفه‌گرایی زاییدۀ عقل‌گرایی است.«در بیشتر موارد،وظیفه‌گرایی برای اشاره به فرضیه‌هایی به کار می‌رود که روی چند مورد تمرکز داشته‌باشند؛ماهیتِ وظیفه(درست) و ماهیت ارزش(خوب) و رابطۀ میان درست و خوب. جان راولز نخستین کسی بود که به این تفاوت اشاره کرد و با تمرکز بر آن نشان داد که مفهوم (خوب)، سمت کلی و نشانی را در زندگی بر ما روشن می‌سازد اما مفهوم (درست) به ما می‌گوید انتخاب‌های قانونی و مشروع برای رسیدن به آن هدف چیست؟»(اترک،1389: 29) این نظریه انسان را وسیلۀ رسیدن به هدف نمی‌انگاردو بنابراین انجام وظیفه باید مطابق انسانیت و نه به خاطر وحشت از مجازات و یا طمع برای دریافت پاداش باشد.در حقیقت انسان با رجوع به وجدان خویش درست را از نادرست تشخیص داده و مطابق وظیفه‌اش در قبال انسانیت فعل درست را(نه لزوماًخوب را) انجام می‌دهد. «وظیفه‌گرایی به نظراتی گفته می شود که درستی اعمال برای آنها مقدم بر خوبی بوده و مستقل از آن است و درست صرفا چیزی که خوب را بیشینه‌سازی کند نیست.»(اترک،1389: 27)

 

3_2_آرمان‌گرایی(ایده‌آلیسم):

 آرمان‌گرایی یا ایده‌آلیسم می‌گوید که موضوع اصلی و حقیقی معرفتی ایده‌ها هستند.این دیدگاه فلسفی بر این باور است که ایده‌ها برتر از اشیاء بوده و برآن اولویت دارند. درواقع موجودیت اشیاء متکی به ایده‌ها است. به شکلی روشن‌تر در اینجامقصود ما از ایده‌آلیسم، آن مفهوم افلاطونی باستانی که اصالت حقیقی محسوسات و موجودات جهان محسوس را نفی کرده و واقعیت اصلی را در جای دیگر می جویدنیست؛ بلکه آن اصولی از ایده‌آلیسم است که بر درک مفاهیم ارزشی و تجلی آن در رفتار فردی انسان به هدف زندگی خوب تکیه دارد.  «ایده‌آلیسم یا پندارگرایی مکتبی فلسفی است که اصالت را به ذهنیت می‌دهد.رواج این شیوۀ فلسفی همزمان با دوره‌ای درفرهنگ جهانی است که مدرنیته خوانده می‌شود. ادبیات مدرن نیز در چنین فضای فرهنگی نشو و نما کرده است چنان که می‌توان گفت ذهنیت و کنش در فضای ذهنی در این ادبیات واجد اولویت است.»(کریمی،1395: 1135)

3_3_ایده‌آلیسم اخلاقی: «ایده‌آلیسم اخلاقی هدفی از جهان اخلاقی ماست و کوشش بی‌وقفه به ساختن جهان که الزامات عقل را تصدیق می‌کند و سپس اولویت دادن به فعالیت خویشتن در تولید دانش آنقدر که آنچه ما می‌دانیم به غلبه یافتن طبیعت بر طبق ایدۀ اخلاقی ما بستگی دارد.»(امیدپور،1397: 88)   در ایده‌آلیسم اخلاقی انسان به معیارها ارزش‌ها فضایل و رذائل ثابت و مطلقی پایبند است و مطابق آن به موازین اخلاقی عمل می‌کند.انسان ایده‌آلیست اخلاقی معتقد به نسبی‌انگاری نیست.

3_4_اخلاق کانتی: امانوئل کانت فیلسوف شهیر آلمانی از متفکران مهم عصر روشنگری در اروپاست.تعالیم او در آغاز سدۀ نوزدهم میلادی تأثیر بسزایی بر اندیشمندان نهاد.یکی از مباحث فکری کانت نظریۀ اخلاقی وظیفه گراست که اخلاق کانتی خوانده می‌شود.قاعدۀ اخلاقی اصلی کانت این است که شخص باید همواره چنان عمل کند که گویی شیوۀ عمل او قانون فراگیر طبیعت خواهد شد و همواره و همه‌وقت قانون کلی خواهد بود.پیش از رنسانس افلاطون و ارسطو فیلسوفان بزرگ اخلاق فضیلت محور بودند.امامکاتب اخلاقی که بعد از رنسانس ظهور کردند به مثابه انقلابی در این حوزه موجب تاثیر بر روی اندیشمندان و فیلسوفان بسیاری شدند. یکی مکتب اخلاق وظیفه‌گرای کانت و دیگری غایت گرایی جرمی بنتام بود.در مکتب غایت گرایی توجه و تمرکز بر نتیجۀ عمل بود اما در اخلاق وظیفه‌گرای کانت یک عمل زمانی نیک شمرده خواهد شد که برآمده از احساس وظیفه نسبت به قانون اخلاقی باشد. کانت نخستین کسی بود که به نیت فاعل و ارادۀ نیک او فارغ از غایت عمل توجه کرد.بنابراین شاخصه‌های اصلی مکتب اخلاقی کانت عبارتند از دخالت دادن نیت و انگیزه در ارزش اخلاقی عمل،دخیل ندانستن نتایج در درستی و نادرستی اعمال،مشخص شدن وظایف اخلاقی با مراجعه به امر مطلق.امر مطلق به این معناست که چنان رفتار کن که بخواهی رفتار تو رفتار همگانی باشد.

«کانت می‌گوید اوامر اخلاقی همواره مطلق هستند و در مقابل اوامر مشروط قرار می‌گیرند.اوبر این باور است که امر مشروط امر اخلاقی نیست.مانند اینکه اگر می‌خواهی مردم به تو اعتماد داشته باشند،باید صادق باشی.بنابراین هیچ‌یک از الزامات و تعهدهای اخلاقی به هیچ آرزو هدف یا شرطی بستگی پیدا نمی‌کند و باید بی در نظر گرفتن آرزوها و خواست‌ها به آنهاعمل کرد.به همین دلیل سرپیچی از هیچ امر اخلاقی در نظر کانت قابل قبول نیست.»(حاجتی شورکی،1393: 23)  بنابراین کانت می‌گویدانسان نباید با شرط و شروط و یا به طمع سودی امر اخلاقی را انجام دهد.در نظر کانت انسان تحت هیچ شرایطی نباید دروغ بگوید؛ موقعیت، هرچه می‌خواهد باشد.پس قانون‌گذار اصلی در وجود انسان عقل است و او طبعش را مجری انجام آن قانون و مأمور انجام امر مطلق می‌کند.پس مطابق نظریۀ کانت عمل انسان باید برآمده از احساس وظیفه نسبت به قانون اخلاقی باشد.«موجود عاقل نه تنها تابع امر مطلق،بلکه آفرینندۀ آن است. به عبارت دیگر هر موجود عاقل نه تنها از قانون اخلاق تبعیت می‌کند؛بلکه خود مُقَنَن است.»(کورنر،1380: 298)  ناگفته پیداست که کانت بر انسانیت متمرکز است و امیدوار به انسان. او در ادامۀ مباحث اخلاقی خود در همه جا تصریح و تأکید می‌کند که نباید به هیچ رو حتی اگر هدف امری اخلاقی باشداز دیگری به عنوان وسیله سود جست.انسان باید غایت نهایی باشد.

«کانت می‌گوید قانون باید دارای عینیت،عمومیت،ضرورت و اطلاق باشد.»(کانت،1369: 38)

4_ جمال میرصادقی:

زادۀ 19 اردیبهشت 1312 در تهران است. و ی تحصیلات خود را در دانشکدۀ ادبیات دانشگاه تهران به پایان برد. نزدیک به 43 اثر شامل کتاب نقد مقاله و داستان و رمان از او به چاپ رسیده است.«شاهزاده خانم سبزچشم» نخستین کتاب اوست که در سال 1341 منتشر شد. ابراهیم گلستان و جلال‌آل احمد منتقدان سرسخت جمال میرصادقی بودند.رمان شبچراغ یکی از بهترین آثار اوست که در سال1355 به دست انتشار سپرده شد. «موضوعی که در داستان‌های جمال میرصادقی در دهۀ پنجاه بارها تکرار می‌شود زندگی و مسائل روشنفکران است.اما روشنفکرانی که نویسنده آنها را توصیف می‌کندغالباًافراد بی‌فضیلت،بی‌هویت و سازشکاری هستند که آرمان‌های گذشتۀ خود را به کلی از یاد برده‌اندو اکنون نان به نرخ روز می‌خورند»(رهنما،1393: 222).

5_ بحث:

سوژه شدن وضعیت اساسی شخصیت در داستان مدرن است.از دیدگاه جامعه شناسانه هر فرد در جامعه وظایفی به عهده دارد که به موجب آن در تطهیر و سلامت اخلاقی جامعه تاثیرگذار خواهد بود .در زندگی روزمره، انسان، مدام برسر دوراهی‌هایی غالبا اخلاقی مسدود می‌شود که ناگزیر است از گرفتن تصمیمی قاطع. در عصر متجدد امروز که خردگرایی و انسان مداری مبنای بسیاری از مکاتب جدید است نظریه‌های اخلاقی اهمیت ویژه‌ای می‌یابند.

«خرد کاربردی شامل توانایی برای تشخیص خوب برای خود و دیگران است و مهارِخود، عنصری انکار ناشدنی برای تمرین آن است.»(شعوری،1391: 179)

علی نمونۀ انسان وظیفه‌شناس کانت است که با آزادی اختیار و اراده کاردرست و نیک را در جامعۀ خود تشخیص داده و به آن متعهد است.به تعبیر عام وجدانش آسوده است. همانگونه که کانت می‌گوید ارادۀنیک یعنی مطیع مطلق بودن در برابر وجدان. علی انسانی است دغدغه‌مند و معترض به ساختارهای متعرض به حقوق جامعه.منتقدجدی فساد، هویت باختگی و رواج بی‌تفاوتی در جامعه است و امیدوار به تعالی انسان و دگردیسی فکری و فرهنگی جامعه .

«انسان در دستگاه فکری کانت موجودی عاقل و صاحب فهم است.وجود این عنصر در انسان منشأ ویژگی‌هایی همچون اراده اختیار و وظیفه‌شناسی در او شده است.»(کانت، 1367: 106)

«علی همیشه از رسالت حرف می‌زد.فکر می‌کرد آدم هر کاری می‌کند مسئول است.»(میرصادقی،1384: 17)

یکی از چالش‌های اخلاقی پیش روی علی در این داستان، آنجا رخ می‌نماید که علی مابین انجام وظیفۀ اجتماعی خویش که از نظر خودش پایبندی به آرمان‌هاست، و زندگی شخصی‌اش، باید یکی را برگزیند. چرا که منیژه همسر او معتقد است که علی زندگی زناشویی و خانوادگی‌اش را رها کرده و به دنبال آرمان‌های خود مدام سپر بلای دوستانش شده و حتی به خاطر این موضوع رنج زندان را نیز به جان خریده است. در این جاست که وظیفه از نظر کانت به بوتۀ آزمایش گذاشته می‌شود .آیا این تصمیم علی مطابق با اخلاق کانتی است؟

« یادم نیست منیژه چه گفت انگار گفت علی کمی هم به فکر زندگی خودت باش که منوچهر و مهشید چنان کیسه‌ای به تنش کشیدند که از دخترک نازنین چیزی باقی نماند.نمی‌دانم چرا علی ساکت بود و از او دفاع نکرد. با اینکه حق با منیژه بود که به ترانه گفته بود که دوستانش همیشه علی را جلو می‌اندازند و سپر بلای خود می‌کنند.»(میرصادقی، 1384: 19)

کانت می‌گویدفعل اخلاقی بایدمطابق با تکلیف و وظیفه باشد و وظیفه یا بایستگی انجام یک کار،ضرورت احترام به قانون اخلاقی است.علی دچار مشکلات مالی است و این آرمان‌گرایی‌های اخلاقی او را از توجه و رسیدگی به زن و فرزندش بازداشته خاصه اینکه پنج سال هم زندان بوده و در این مدت منیژه افسار زندگی را به تنهایی در دست گرفته است.نیت علی این بوده که گام در راه تحقق آرمان‌هایش نهد . مطابق نظر کانت، این نیتِ نیکی است اما نتیجۀ چنین نیتی عملی است که سرانجام منجر به متلاشی شدن خانوادۀ علی می‌شود.کانت می‌گوید نتایج عمل هیچ ارزش نامشروطی به عمل نمی‌بخشدو نیت و ارادۀ نیک اهمیت دارد. پس باید کار علی را اخلاقی بدانیم.این با نظرِ کانت جور در می‌آید که عمل مطابق تکلیف اخلاقی در جامعه که اتفاقا با اصل تعمیم‌پذیری نیز همخوان است؛ به این معنا که می‌توان در جامعه همه را به صداقت، پاکی، مبارزه در راه آزادی و رفاه مردم، فراخواند و اقدامات او را کلیت بخشید تا همگان به آن عمل کنند و این می‌تواند یک قانون باشد. کارهای علی مطابق با امر مطلق کانتی‌اند که بدون نفع شخصی برای رفاه حال جامعۀ خود و بهبود زندگی آنها می‌کوشد.اما آسیبی که به خانواده علی رسیده است که به نظر می‌آید تاوان آرمان‌گرایی‌های خود اوست آیا کاری اخلاقی است؟می‌دانیم که نظریۀ کانت مقابل غایت‌گرایی است و نیت فاعل، فارغ از نتیجۀ عمل،در تعیین کار نیک اولویت و برتری دارد؛ اما آیا این چالشی است در برابر نظریۀ کانت که چگونه یک امر اخلاقی می‌تواند نتایج گاه غیر اخلاقی به بارآورد؟! آیا تباهی خانواده تاوانی است که یک آرمان‌گرا باید پرداخت کند تا در جهت آزادی جامعه‌اش گامی بلند برداشته باشد؟آیا در اینجا تعارض وظیفه رخ داده است؟این در حالی است که دوستان علی همه نفع شخصی خود و خانواده را اولویت قرار داده و به هر کار غیراخلاقی دست یازیده‌اند و دیگران را وسیلۀرسیدن به امیال خودکرده‌اند.

«کودتا(کودتای28مرداد) به همشون ساخته چاق و بی‌حیثیت شدن جر و بحثمون شد. مسخره‌ام می‌کردن خیلی ایده‌آلیستی رفیق. گفتم می‌دونین چیکار می‌کنین؟می‌خندیدن.ما مثه تو ایده‌آلیست نیسیم، ما می‌خوایم خوب زندگی کنیم، کاری به کار کسی نداریم. بذار مردم هر چه می‌خوان بگن. بی‌شرفها، دیگه حرمت هیچ چیز رو نگه نمی‌دارن. فقط یه دهن بزرگ دارن برای نصیحت کردن و به زبون بزرگ برای معامله و یه دست دراز برای گرفتن». (میرصادقی،1384: 34).

گاه مخاطب با خود می‌اندیشد که شاید شکست و شدت ضربۀ حاصل از باخت غم‌انگیز در صحنۀ سیاسی و اجتماعی، برخی از فعالین سیاسی را به دهن‌کجی بر عقاید و باورهای پیشین خودشان واداشته است.آنها بعضاًچنان رفتار می‌کنند که گویا تعمدا قصد ثابت کردن این مسئله را دارند که باورهای ما به بن‌بستی سهمگین برخورده و بنابراین باید بر روی آن باورها خط بطلان کشید و راه متضادش را پیش گرفت و افکار زمین افتاده را لگدمال کرد.دوستان علی در بیراهۀ منفعت‌طلبی و قهر سیاسی و اجتماعی گرفتار آمده و انتخاب خود را کرده‌اند. اما علی هنوز پایبند به آن ارزش‌های پیشین مانده اما دستاورد چنین تفکری بیکاری و وضع نابسامان اقتصادی اوست. اگر چنین بن‌بستی را تعارض وظیفه قلمداد کنیم در تضاد با اخلاق کانت قرار خواهد گرفت؟ کانت تعارض وظایف اخلاقی را ممکن نمی‌داند زیرا احکام اخلاقی را پیشینی یعنی نشأت گرفته از عقل در نظر می‌گیرد.آیا این چالشی است در نظریۀ کانت؟

«اگر فردی دوست من باشد،وظیفۀ من کمک کردن به اوست.اما اگر او اسرار دولتی را به دشمن می‌فروشد،این عمل او مبنای تکلیف من برای طرد اوست.در اینجا ما دو الزام نداریم که به تعارض برخاسته باشند.یکی وظیفۀ کمک کردن به دوست و دیگری طرد جاسوس.به عقیدۀ کانت در اینجا فقط مبانی الزام‌ها به تعارض برخاسته‌اند.مبنایی که قوی‌تر است برمبنای دیگر غلبه می‌کند.تعیین کنندۀ وظیفۀ من یعنی طرد جاسوس است.بنابراین من فقط یک الزام دارم ودوالزام بر گردن من نیامده تا با هم تعارض کنند.»(اتکینسون،1394: 181)

در مورد رمان مورد بررسی ما باتوجه به توضیح بالا آزادی خواهی و تلاش برای رفاه اجتماعی و اعتراض نسبت به ساختار حاکم در مرتبه‌ای والاتر از تأمین مالی خانوادۀ علی قرار گرفته و در ظاهر به تعبیر کانت تناقضی میان دوالزام پدید نیامده است.اما اشکال کار اینجاست که چه کسی می‌تواند چنین ارزشی را تعیین کند به عبارت دیگر از کجا بدانیم کدام کار مبنای قوی‌تری است و اولویت دارد؟از کجا بدانیم وظیفه در قبال خانواده کمرنگ‌تر است؟ممکن است این ما را به سمت نسبی‌گرایی اخلاقی سوق دهد به این معنی که یک عمل از نظر یک شخص درست و مطابق با وظیفه است و از نظر فرد دوم عمل مطابق آن، نادرست است و وظیفه نیست. نسبی‌گرایی اخلاقی به تعبیر برخی ممکن است نقطۀ ضعفی در نظریۀ کانت باشد.ضمن آنکه تشخیص خوب و بد در امور اخلاقی و اجتماعی گاه خاکستری است و سفید وسیاهی در کار نیست بنابراین قضاوت امری است دشوار. منتقدان کانت معتقدندضمن اینکه نظریه اخلاقی وظیه‌گرای او عالی است اما انسان گاه ناگزیر است به اخلاق غایت‌گرا تکیه کند.

«اشکالی که پویمن از کانت می‌گیرد؛عدم کارآمدی آن در موقعیت‌های پیچیده است.مثل آنجا که فرد برای نجات فرزند بیمار خود ناچار به دزدی از داروخانه است.»(اترک،1389: 25)

گاه میان وظایف برتری دادن دشوار است .کانت می‌گوید عمل خیر باید حتما مطابق امر مطلق باشد ضمن آنکه امر ناپسند همیشه و به طور مطلق ناپسند است و این به نتیجه و غایت کار ارتباطی پیدا نمی‌کند. در این مورد مثال معروفی که اخلاق‌گرایان می‌زنند همان است که اگر برای نجات جان فردی ناچار به دروغ گفتن باشیم آیا این درست است؟کانت می‌گوید انسان در هیچ شرایطی نباید دروغ بگوید و این به نتیجۀ عمل او بستگی پیدا نمی‌کند.

«تکالیف و وظایف اخلاقی ناشی از حقوق دیگر انسان‌ها، دستورها و اوامر مطلق هستند.ولی تکالیف و وظایف اخلاقی ناشی از فضیلت، اوامر مشروطند.»(اترک،1389: 28)

«کانت وظیفه را به وظیفۀ حق و وظیفۀ فضیلت تقسیم می‌کند و می‌گویدبرخی از وظایف ناشی از حقوق دیگران است و درواقع یک اجبار خارجی را ناشی از حق دیگری بر ما وارد می‌کند.کانت این را وظیفۀ حق می‌نامد.در مقابل آن وظیفۀ فضیلت قرار دارد که ناشی از حق دیگران نیست پس اجباری بیرونی و خارجی در کار نیست بلکه اجباری از جانب خود فرد به عنوان موجودی آزاد است.انسان با ارادۀ آزاد تصمیم می‌گیرد برای کسب فضایل انسانی خود را ملزم به وظلیفی کند که عقل عملی به او دستور می‌دهد.»(فردید،1402: 25) 

 با این توضیح کاری که علی در رمان شبچراغ می‌کند را می‌توان اینگونه توضیح داد علی برای فضیلت اخلاقی که به دنبال آن می‌رود یعنی آرمان‌گرایی و مبارزه و نقد فساد جامعه، اجباری بیرونی ندارد در حقیقت او برای فضیلت می‌جنگد. در سویی دیگر در برابر همسر و فرزندش اجبار خارجی دارد که ناشی از حق دیگری بر اوست یعنی وظیفه و حقی که در قبال همسر و فرزندش دارد. اما هنوز نمی‌دانیم برتری کدام بر دیگری کار اخلاقی به شمار می‌رود؟این مطلق‌گرایی اخلاقی هنوز راهگشای مسائل پیچیدۀ زندگی نیست و در بزنگاه‌هایی که نیاز به تصمیمی جدی است وانهادن یکی وبرتری دادن دیگری دشوار به نظر می‌آید.شرایط زندگی و نیات افراد همواره با هم منطبق نخواهند شد.

«علی می‌گفت من اینم دروغی نمی‌خوام کسی رو با خودم همراه کنم درست می‌گفت خودش بود برای همین خاطرش را می‌خواستم .کلک تو کارش نبود.اما حالا مگه می‌شود همین جور بود؟یکرنگ و بی‌شیله پیله و کله شق؟می‌شد؟ میان این همه آدم هفت خط ببر و بدوز می‌شد آدم فقط رنگ خودش را پس بدهد؟» (میرصادقی،1384: 32)  

این موضوع را در بخش دیگری از رمان به شکل دیگری می‌بینیم آنجا که علی و مجید به خانۀابراهیم می‌روند تا ابراهیم که حالا به نوایی رسیده و زندگی مجللی دارد برای علی کاری دست و پا کند که البته او کار را نمی‌پذیرد.در آنجا علی با یکی از همکاران قدیمی‌اش روبرو می‌شود که او هم حالا با تغییر فضای سیاسی و اجتماعی جامعه نان را به نرخ روز خورده و متمول شده و با فخر با علی سخن می‌گوید .در این میانه بین او و علی جدلی رخ می‌دهد.

«على گفت به زمانی تو یکی از این مدرسه‌های تو سری خورده جنوب شهر، سرکار درس ریاضی می‌دادین منم ادبیات. اگه یادتون باشه به روز تو دفتر نشسته بودیم و از سرما می‌لرزیدیم. وقتی یکی گفت چرا بخاری‌های مدرسه‌های شمال شهر و روشن کردن و اینجارو نکردن و گفت کاش می‌تونست خودشو به اون مدرسه‌ها منتقل کنه، شما به اون پریدین که تمایلات خرده بورژوایی داره. گفتین حاضرین با هر فلاکتی بسازین و هر جا که به وجود شما بیشتر احتياج باشه، درس بدین.» (میرصادقی،1384: 47)

آقای اسماعیلی معتقد است زمانه عوض شده و باید به فراخور حال و احوال به رنگ روز درآمد.او در شمال شهر چند مدرسه دارد و پیش از این درگیری لفظی با علی از او می‌خواهد که در یکی از همین مدارس مشغول شود که علی این دورنگی او را برنمی‌تابد.آقای اسماعیلی که زمانی در جنوب شهر حاضر به تحمل هر فلاکتی بود تا با نظام سرمایه و سودجویی مستبدان مبارزه کند؛ امروز به فراخور حال و احوالش انتخابی غیر اخلاقی کرده و درست برعکس آنچه ادعایش را داشت در شمال شهر معلم که نه بلکه دلالی سودجوست.کار او مطابق نظر کانت به خاطر نیت نادرستش به قطع غیر اخلاقی است.

«علی می‌گفت چی شده چرا همه انقد کلاش شدن؟نادرست و کلاهبردار چرا همه به جون هم افتادن؟دارن همدیگرو می‌چاپن؟»(میرصادقی، 1384: 36)

در بخش دیگری از داستان نیز که از زبان جمشید روایت می‌شود؛ جمشید که زمانی همراه علی و دوستان دیگرش با روحیه‌ای انقلابی و مبارز در راه آزادی می‌جنگید حال بخشی از ساختاری شده بود که پیش از این‌ها منتقد آن بود.جمشید به عنوان ممیزی فیلم می‌دید و بخش‌هایی که به او دیکته شده بود را سانسور می‌کرد.ضمنا با هنرپیشۀ زنی (میترا)رابطه داشت درحالیکه به علی گفته بود رابطۀ آنها تنها کاری و محدود است. او در دروغ و دغل غرق شده است.

 « چه چیزی را می‌خواستم از علی پنهان کنم؟شرمندگی مثل عارضه‌ای وجودم را می‌گرفت و هر لحظه که می‌گذشت، بیشتر از خودم دلزده ام می‌کرد. بوی گند دماغم را پر کرده بود. بدجوری خودم را گرفتار کرده بودم.به قول پیرمرد استاد سابقم که اتفاقی در یک رستوران دیدمش شغل ابرومندی نیست جوان .هر روز در تالارهای تاریک نشستن و به عنوان ممیزی فیلم دیدن و با آدم‌های کلاشی هم‌کلام شدن شغل آبرومندی نبودگرچه برای مزایایش خیلی‌ها سرو دست می‌شکستند.» (میرصادقی،1384: 112)

انتخاب جمشید در این میانه به روشنی کاری غیر اخلاقی است.چراکه جمشیددر وهلۀ نخست آگاهانه با نیت نادرست وارد بازی کثیفی شده است که وجدانش را مدام می‌آزارد اما طمع مزایای کاری که می‌کند و یا غرق‌شدن در این تباهی او را مجالی برای رهایی نمی‌دهد.پس نیت نادرست جمشید او را واداشته است به کاری که فضیلت و خیری در آن نیست.او و دوستانش در انتخاب آزاد برای اخلاق‌مدار بودن رد شده‌اند.

«در اخلاق قبل از کانت سوال این بود که انسان چگونه عمل کند تا به سعادت برسد؟ در فلسفه کانت این سوال به این صورت مطرح می شود که: انسان چگونه عمل کند تا تکلیف خود را انجام داده باشد.»(افضلی،1392: 3)

در بند نخست داستان که توسط مجید روایت می‌شود نحوۀ آشنایی او با علی را می‌خوانیم که به دوران مدرسه بازمی‌گردد.پدر مجید قصاب است و تمایل چندانی ندارد که پسرش ادامه تحصیل دهد؛ بنابراین بعداز کلاس ششم، مجید را از مدرسه بیرون می‌آورد و در دکان قصابی که شغل معهود و خانوادگی آنهاست به کار می‌گُمارد. در این میانه علی مدام مجید را تشویق به بازگشت به مدرسه می‌کند.مجیدبرسر دوراهی قرار گرفته یا باید در دکان قصابی وردست پدرش باشد و یا به دبیرستان بازگردد برای ادامه تحصیل و در راه رشد فکری خود گام بردارد. اینجا به لحاظ آموزه‌های کانت نیت نیک در درجۀ نخست اهمیت قرار دارد فارغ از نتیجۀ کار. مجیدتمایل دارد به مدرسه بازگردد ضمن آنکه این تصمیم بر اساس امر مطلق کانتی باید بر اصل تعمیم‌پذیری استوار باشد تا بتوان آن را کار خیر خواند.پس جدا از اینکه مجید در انتهای داستان چگونه از آرمان‌های جوانی‌اش فاصله گرفته؛این تصمیم او بر مبنای نظر کانت کاری اخلاقی است.

«اگر آن روز بلند نمی‌شدم و علی را کنار خودم جا نمی‌دادم چه می‌شد؟زندگی‌ام بی‌شک شکل دیگری به خودش می‌گرفت و به راه دیگری می‌رفت.به راهی که آن وقت‌ها به نظرم تنها راهی بود که بچه‌هایی از تیرو تبار من می‌رفتند.»(میرصادقی،1384: 12)

مجید امروز نویسنده‌ای شده که پس از مواجهه با علی به گذشته‌اش بازمی‌گردد و می‌داند که اگر به تشویق علی به مدرسه بازنگشته بود، امروز به حتم پشت دخل قصابی ایستاده بود و به مکاتب ادبی و مسائل سیاسی و اجتماعی کاری نداشت. هرچند مجید در انتهای روایت خود به دلیل آنچه که از آن به آفت‌زدگی و تباهی در زندگی‌اش یاد می‌کند؛ معتقد است که لایق چنین جایگاهی نیست و ای کاش نادان باقی می‌ماند.

«تقصیر تو بود علی که زندگی مرا به این طرف کج کردی. اگر پشت پیشخوان قصابی ایستاده بودم هیچگاه به دام صیاد شاه ماهی‌ها نمی‌افتادم. تقصیر تو بود که همه‌اش از رسالت حرف می‌زدی.»(میرصادقی،1384: 25)

اما مطابث آموزه‌های کانت امر اخلاقی اگر با نیت نیک و مطابق امر مطلق باشد فارغ از نتیجۀ عمل، اخلاقی و درست است.پس اینجا با نتیجۀ کار که شاید پشیمانی مجید از کج شدن راهش به سمت آگاهی و دانش که مسلما رنج نیز باخود به همراه دارد؛ این امر اخلاقی زیر سوال نمی‌رود. 

«ما با کانت در این موافقیم که اراده خوب، یکی از خیرهای ذاتی است، ولی موافق نیستیم که تنها خیر بالذات باشد. اراده نیک ممکن است جزء لازم و ضروری هر عمل خوب اخلاقی تصور شود، ولی در اینکه شرط کافی برای خوبی اخلاقی چیزی باشد، محل تردید است. به نظر می‌رسد اراده نیک هم مانند دیگر فضایل و خیرهاست که وقتی فی‌نفسه و جدا از نتایج آنها در نظر می‌گیریم، خیر هستند، ولی وقتی با نتایجی که در پی دارند و برای غایاتی که به‌کار می‌روند در نظر می‌گیریم، ممکن است شرّ باشند.»(اترک،1392: 326)

6- نتیجه‌گیری: در رمان شبچراغ مطابق آموزه‌های اخلاقی کانت کاری که دوستان علی وقتی او به زندان افتاده در غیابش انجام داده‌اند غیراخلاقی و منفعت‌طلبانه است و تشخیص آن آسان می‌نماید چراکه دوستان علی دیگران را وسیلۀ رسیدن به اهدافشان قرار داده‌اند و ضمناً عمل آنها با اصل تعمیم‌پذیری و عینیت و ضرورت و اطلاق نمی‌خواند.بنابراین تشخیص نیت آنها و عملشان مطابق نظریۀ کانت راحت است اما در مورد شخصیت اصلی داستان یعنی علی تشخیص عمل اخلاقی گاه دشوار و پیچیده می‌گردد به سبب آنکه ممکن است پژوهشگر را به دام نسبی‌گرایی بیاندازد. انسان موجود پویایی است و آموزه‌های مطلق کانت ممکن است در تمام موارد پاسخ‌گوی نیازهای او نباشد.پس در نتیجه گاه متوسل به غایت‌گرایی خواهد شد و گاه به نسبی‌گرایی اخلاقی دچار. یکی از دیرین‌ترین مثال‌های ادبی مخمصۀ اخلاقی وضعیت شخصت آنتیگونه است در نمایشنامه‌ای از سوفوکل با همین نام.دختری که در تقاطع دو نظام اخلاقی متفاوت گرفتار می‌آید: نظامی که می‌گوید برادر کشته شده در جنگ را باید با حرمت دفن کرد و نظامی که می‌گوید جسد کسی که دشمن ملت نامیده شده باید به خود واگذاشت.درچنین موقعیتی به لحاظ اخلاق کانتی سردرگمی و پریشانی حاصل خواهد شد و شاید انسان به نسبی‌گرایی اخلاقی گرفتار آید. در مقایسه با زمان خلق آنتیگونه تصادم نظام‌های اخلاقی در جهان موجود بیشتر شده و به نظر می‌رسد پیچیدگی وضعیت‌های بشری و معضل‌های اخلاقی افزون گشته است .مثالی دیگر از این دست سربازی است که میان جنگیدن برای وطن و پرستاری از مادر بیمارش، مستاصل مانده است. به نظر می‌رسد این انتظار از یک اصل اخلاقی که بتواند همه مشکلات اخلاقی را حل کند یک انتظار بی‌جاست. در جهانی که پر از تعارضات اخلاقی است، انتظار حل تمام مشکلات با یک اصل اخلاقی نوعی ایده‌ال‌طلبی است. اگر یک نظریه اخلاقی بتواند اکثر مشکلات اخلاقی را حل کند، یک نظریه کارآمد و مفید خوانده می‌شود.نظریۀ اخلاقی کانت نیز انصافاً بسیاری از مشکلات اخلاقی را حل و ما را در چگونگی رفتار با دیگر انسان‌ها راهنمایی می‌کند اما یک نکتۀ دیگر را نیز نباید از نظر دور داشت و آن اینکه فقر و استبداد، تمام نظام‌های اخلاقی را برهم خواهند ریخت.بنابراین قواعد و قوانین در این جوامع معنای دیگری خواهند یافت.

فهرست منابع:

اترک، حسین (1392) وظیفه‌گرایی اخلاقی کانت،تهران:پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

اترک، حسین.(1389). "وظیفه‌گرایی‌اخلاقی، اخلاق در علوم و فن‌آوری"، سال پنجم (شماره‌های1و2) ص35-27.

اتکینسون، آر.اف (1394) درآمدی بر فلسفۀ اخلاق، ترجمۀ سهراب علوی‌نیا،تهران:انتشارات هرمس.

افضلی، فهیمه.(1392). "وظیفه‌گرایی در فلسفۀ اخلاق‌کانت"، دانشگاه امام خمینی قزوین، ص15-1.

امیدپور،مهرداد، و فدایی‌مهربانی، مهدی.(1397)." ایده‌آلیسم وروانیدن روشنگری" ، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی،دورۀ48 (شمارۀیک) ص96-77.

چوپانی، یدالله.(1388)." آراءفلسفی و اخلاقی امانوئل کانت و تحلیل اجمالی آن"، پیک نور، سال هشتم (شمارۀسوم) ص13-3.

حاجتی‌شورکی، محمد، و عارفی،عباس.(1393). "وظیفه‌گرایی اخلاقی کانت در بوتۀ نقد و بررسی"، معرفت اخلاقی، سال پنجم (شمارۀاول) ص36-17.

رهنما،‌تورج.(1393). "میرصادقی‌ازپیشگامان داستان‌نویسی جدید در ایران"،بخارا،شمارۀ99،تهران.

شعوری، تلی، و فرشید، سیما.(1391). "بررسی رمان هاواردزاند اثر ای.ام.فاستر از دیدگاه اخلاقی مارتا سی.نازبام"، علمی تفسیر متون(دهخدا)، دورۀ4 (شمارۀ11) ص196-177.

فردید،قاسم، اکبری،احمد، و غفوری‌نژاد،محمود.(1402)."بسط نظریه وظیفه گرایی کانت در تحلیل تعارضات وظایف در گزاره‌های اخلاقی(مورد مطالعه اتانازی)"، اخلاق در علوم و فناوری. سال هجدهم (شمارۀ یک) ص27-23.

کانت، امانوئل (1367) تمهیدات،ترجمۀ غلاملی حداد عادل، مرکز نشر دانشگاهی تهران.

کانت، ایمانوئل (1369) بنیاد مابعدالطبیعه اخلاق، ترجمه حمید عنایت و علی قیصری، تهران:‌ انتشارات خوارزمی.

کریمی،فرزاد، و واردی،زرین‌تاج.(1395)."ایده‌آلیسم در مجموعه داستان یوزپلنگانی که با من دویده‌اند"،انجمن ترویج زبان و ادب فارسی.1151-1135.

کورنر، اشتفان (1380)، فلسفۀ کانت، ترجمۀعزت الله فولادوند،تهران:انتشارات خوارزمی.

میرصادقی، جمال (1384) شبچراغ،تهران:نشر اشاره.

 

 

References:

 Books:

Atkinson, R.F. (2014) An introduction to the philosophy of ethics, translated by S. Alavinia,Tehran. Hermes Publishing.(in Persian)

Atrak, H (2012) Kant's moral Obligationism, Tehran: Research Institute of Islamic Sciences and Culture (In Persian)

Kant, I (1988) Preparations, translated by Gh. Haddad Adel, Tehran University Publishing Center.(in Persian)

Kant, I. (1990). The metaphysical foundation of ethics; Translated by Hamid Enayat and Ali Kayseri; Tehran: Kharazmi Publications(in Persian)

Koerner, Ashtafan (2010), Kant's Philosophy, translated by Ezzatullah Foladvand, Tehran: Kharazmi Publishing House.

Mirsadeghi, J. (1384) Shabcharagh, Tehran: Izhar Publishing Hous

Articles:                   

Afzali, F. (2012). Determinism in Kant's moral philosophy, Imam Khomeini Qazvin University Journal, pp. 1-15. .(in Persian)

Atrak, H. (2008). Ethical Obligationism, Ethics in Science and Technology, Year 5 (Issues 1 and 2), pp. 27-35. .(in Persian)

Choupani, Y. (2009). Immanuel Kant's philosophical and moral opinions and their brief analysis, Peyke Noor , eighth year (third issue), pp. 3-13

 Fardid, Q., Akbari, A.,& Ghafourinejad, M. (2023). Expanding Kant's theory of duty in the analysis of duty conflicts in moral propositions (the case of euthanasia), ethics in science and technology. 1402; Year 18, number one, pp. 23-27.(in Persian)

Karimi, F.,& Vardi, Z. (2015). Idealism in the story collection of leopards who ran with me, Association for the Promotion of Persian Language and Literature. 1135-1151 .(in Persian)

Omidpur, M.,& FadaeiMehrbani, M. (2017).Idealism and Enlightenment Enlightenment, Law and Political Science School , Volume 48 (Number One) pp. 77-96.( .(in Persian) Rahnama, T. (2013). "Mirsadeghi, one of the pioneers of new story in Iran", Bokhara, No. 99, Tehran.(in Persian) Shorki, M.,&Arefi,A. (2014). Kant's moral obligationism in critique and review, Marafet Ethical , fifth year (first issue), pp. 17-36. .(in Persian Shouri, T.,& Farshad, S. (2012). Review of the novel Howardzand by A. M. Foster from the moral point of view of Martha C. Nazbaum, Scientific Quarterly of Tafsir Motoon (Dehkhoda), Volume 4 (Number 11), pp. 177-196. .(in Persian)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                                                                  

---

[1]  . [e-mail]

---