Designing a visionary leadership model based on an Islamic approach in the educational system
Subject Areas :
Masoumeh Kooh Fallah
1
,
رمضان جهانیان
2
*
,
علیرضا محمدی نژاد گنجی
3
1 - Department of Educational Sciences, Faculty of Islamic Education, Islamic Azad University, Karaj Branch, Iran
2 - Department of Educational Sciences, Faculty of Islamic Education, Islamic Azad University, Karaj Branch, Iran
3 - استادیار گروه علوم تربیتی، واحد کرج، دانشگاه آزاد اسلامی، کرج، ایران
Keywords: Leadership, insightful leadership, Islamic approach, educational system.,
Abstract :
Purpose: This research was conducted with the aim of designing a visionary leadership model based on an Islamic approach in the educational system.
Method: The present research is an applied research in terms of its purpose and is qualitative in terms of data type using the content analysis approach. The statistical population includes 12 professors of educational sciences and educational management at Karaj universities from 2016 to 2023 as experts. The sampling method was purposive sampling. Although the data reached theoretical saturation from the tenth interview onwards, 12 interviews were conducted in order to ensure the completeness of the data. The data collection tool was a semi-structured interview, with questions designed based on the different components of the model, according to the strategy used. Regarding the reliability of the interviews, during the classification of the interviews, paying attention to the percentages reported by two coders is a method to determine the reliability of the analysis. In the current study, test-retest reliability (consistency index) was used to calculate the reliability of the interviews conducted.
Findings: After analyzing the interviews, 158 codes were extracted as initial codes and then by putting the corresponding extracted codes together, the main concepts were identified. Based on this, 25 concepts were identified and finally all the inferred concepts were placed in 5 main categories: strategic management, individual characteristics and skills, problem solving, human resource empowerment and infrastructure.
Conclusion: Senior education managers at macro levels should move away from the political atmosphere and any relationship-oriented environment, using comprehensive criteria and according to educational goals, to adopt a visionary leadership style in order to create achievable visions and mobilize forces to achieve them.
اخوان فرد، امیرحسین؛ عابدین‌زاده نیاسر، رحمان (۱۴۰۰)، سبک‌های رهبری، انتشارات محکامه.
برنجی، الهام؛ قاسمی زاد، علیرضا؛ مشایخ، پری و معتمد، حمیدرضا. (1401) بررسي و تفسير الگوي عوامل مؤثر بر سبك رهبري بصير در صنعت پتروشيمي، فصلنامه رهيافت هاي نوين مديرت جهادي و حكمراني اسلامي، 1 (3): 96-80.
تقوی دامغانی، سیدرضا .(1383). نگرش بر مدیریت اسلامی، تهران: امیرکبیر.
حقوردی، مریم. (۱۳۹۱)، مؤلفه‌های رهبری بصیر آموزشی، انتشارات دانشگاه امام صادق.
عمادی سرخی، سیده آمنه. ( ۱۴۰۲)، بررسی دیدگاه‌های کارشناسان پیرامون رهبری بصیر، آفاق علوم انسانی، 5(3): 87-66.
شوقی، بهزاد؛ شوقی، آزیتا (۱۳۹۱)، سبک‌های رهبری: مفاهیم تعاریف و نظریه‌ها، انتشارات رازهان. عباسی، مهناز. (1395). بررسی تاثیر رهبری بصیر بر رفتارهای اوایی کارکنان با در نظر گرفتن نقش میانجی گری انعطاف پذیری منابع انسانی (مطالعه موردی: اداره دارایی شهرستان شاهرود). پایان نامه کارشناسی ارشد، آزاد اسلامی واحد شاهرود، رشته مدیریت دولتی گرایش تحول.
عنایتی، ترانه؛ نیازآذری، کیومرث و حسینی، نرگس خاتون. (1401) . شناسایی ابعاد و مؤلفه های موثر بر سبک رهبری بصیر در دانشگاه های اسلامی، مدیریت در دانشگاه آزاد اسلامی، 11(2):614-591.
مهدی تقوایی، نازیا سادات ناصری، و الهام فریبرزی( ۱۴۰۳)، طراحی مدل توسعه منابع انسانی با رویکرد رهبری بصیر در اداره کل، مناطق و نواحی هفتگانه آموزش و پرورش مشهد: یک پژوهش آمیخته. آموزش و بهبود منابع انسانی، 5(2): 74-59.
Adeoye, M., & A., B. (2025). Transformational Leadership in Education: Harmonising Accountability, Innovation and Global Citizenship. Kharisma. Journal Administrasi dan Manajemen Pendidikan, 4(1), 14-30.
Alazmi, A. A., & Bush, T. (2024).). An Islamic-oriented educational leadership model: towards a new theory of school leadership in Muslim societies. Journal of Educational Administration and History, 56(3), 312-334.
AlSarhi, N. Z., & Salleh, L. (2014). The West and Islam perspective of leadership. International affairs and global strategy, 18(1). 131-150.
Anik, H., & Agus, A. (2020). Visionary Leadership for Implementing Quality Culture: Empirical Evidence in Indonesian Private Higher Education. Journal of Advanced Management Science, 8(4), 135-141.
Arar, K., & Sawalhi, R. (2023). Islamic-based educational leadership, Administration and Management: Challenging expectations through global critical insights. Taylor & Francis
Colette, M., & Taylor. (2014). Visionary leadership and its relationship to organizational effectiveness. Leadership & Organization Development Journal, 35(6), 566-583.
Connolly, M., & James, C. (2019). The difference between educational management and educational leadership and the importance of educational responsibility. Educational Management Administration & Leadership, 47(4), 504-519.
Dama, U., & Edi, W. (2016). Relationship Between Visionary Leadership of Principals And Teachers’ Performance of Early Childhood Education Institutions in Purworejo Sub District of Purworejo Regency. Central Java, Early Childhood Education Papers, 5(2), 70-74.
Folger, T. D. (2025). Measuring compassionate leadership in education: a validation study. International Journal of Leadership in Education, 17: 1-21.
Sashkin, M., & Sashkin, M. G. (2003). Leadership that matters: The critical factors for making a difference in people's lives and organizations' success. Berrett-Koehler Publishers.
Tony , B., & Derek, G. (2014). School leadership models: what do we know? School Leadership & Management, 34(5), 553-571.
Torlak, N. G., & Kuzey, C. (2019). Leadership, job satisfaction and performance links in private education institutes of Pakistan. International Journal of Productivity and Performance Management, 68(2), 276-295.
Westley, F., & Mintezberg, H. (2015). Visionary Leadership and Strategic Management. Strategic Management Journal, 31: 7-32.
Widodo, W., Irvandi , G., & Rahayu , P. (2023). A Mediation Model of the Effect of Visionary Leadership on Teachers’ Organizational Citizenship Behavior. International Journal of Learning, Teaching and Educational Research, 22(4), 104-124.
Xuetong, Y. (2019). Leadership and the rise of great powers, Princeton University Press.
فصلنامه رهبری و مدیریت آموزشی دانشگاه آزاد اسلامی‌واحدگرمسار سال نوزدهم، شماره 2، تابستان 1404 |
طراحی الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی
معصومه کوه فلاح1، رمضان جهانیان2، علیرضا محمدی‌نژاد گنجی3
چکیده:
هدف: این تحقیق با هدف طراحی الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی انجام شد.
روش: تحقیق حاضر از منظر هدف یک تحقیق کاربردی است و از نظر نوع داده، کیفی با استفاده از رویکرد تحلیل مضمون است. جامعه آماری شامل 12 نفر از اساتید رشته علوم تربیتی و مدیریت آموزشی دانشگاه های شهر کرج از سال 1395 تا 1402 به عنوان خبرگان می باشند. روش نمونهگیری، روش نمونهگیری هدفمند بوده است. گرچه از مصاحبه دهم به بعد دادهها به اشباع نظری رسید اما به منظور اطمینان از کامل بودن دادهها، 12 مصاحبه انجام شد. ابزار گردآوری داده ها با توجه به استراتژی مورد استفاده مصاحبه نیمه ساختار یافته بوده که سوالات آن بر مبنای اجزای مختلف مدل طراحی شده است. در رابطه با پایایی مصاحبه ها، در طول طبقهبندی مصاحبهها توجه به درصدهای گزارش داده شده توسط دو نفر کدگذار، روشی برای تعیین پایایی تحلیل است. در تحقیق کنونی از پایایی بازآزمون (شاخص ثبات) برای محاسبه پایایی مصاحبههای انجام گرفته استفاده شد.
یافته ها: پس از تحلیل مصاحبه ها، 158 كد به عنوان كدهاي اوليه استخراج گرديد و سپس با كنار هم قرار گرفتن کدهای متناظر مستخرج، مفاهيم اصلي شناسايي گردیدند. براین اساس تعداد 25 مفهوم شناسایی گردید و در نهایت کلیه مفاهیم استنباط شده در 5 مقوله اصلی مدیریت استراتژیک، ویژگی‌ها و مهارت‌های فردی، حل مسأله، توانمندسازی منابع انسانی و زیرساخت ها قرار گرفت.
نتیجه گیری: مدیران ارشد آموزش و پرورش در سطوح کلان بهتر است به دور از فضای سیاسی و هرگونه رابطه مداری با بهره گیری از معیارهای همه جانبه و طبق اهداف آموزشی به سبک رهبری بصیر روی بیاورند تا با ایجاد چشم اندازهای قابل حصول نیروهای را در جهت رسیدن به آن بسیج نمایند.
کلید واژه ها: رهبری، رهبری بصیر، رویکرد اسلامی، نظام آموزشی.
پذیرش مقاله: 27/6/ 1404 دریافت مقاله: 17/3/1404
مقدمه
آموزش فرایندی مادام العمر می باشد و توسعه یک جامعه به طور فزاینده ای بر پیشرفت و هدایت سیستم آموزشی بستگی دارد. پیشرفت تکنولوژی در عصر کنونی وارد عصر نوآوری مخرب (اختلال) شده است و این امر تاثیر بسیاری بر پارادایم های تفکر و کار داشته است و نیاز به داشتن نیروی انسانی توانمند در استفاده از فن آوری را به وضوح نشان می دهد که تاثیر زیادی بر مدیریت موسسات آموزشی داشته است و نیازمند رهبری صحیح سیستم آموزشی می باشد(گل افشانیو همکاران، 1398). از رهبران حوزه‌های آموزشی انتظار می‌رود که سبک‌های رهبری متناسب با انتظارات یا اهداف آموزشی داشته باشند. بنابراین، در نهایت، سبک های رهبری اعمال شده توسط رهبران، به ویژه در زمینه های آموزشی، واقعاً آنها را به عنوان رهبران حرفه ای منعکس می کند(ددی و ویلدان4، 2019). رهبری از اساسی ترین موضوعات در تحقیقات سازمانی و مدیریتی می باشد و شامل طیف گسترده ای از انواع شیوه های به حداکثر رساندن بازدهی سرمایه انسانی برای رسیدن به اهداف سازمانی می باشد. رهبری به عنوان یک بخش مهم از موتور محرکه در جوامع و سازمان ها محسوب می شود و در طول تاریخ به عنوان مهم ترین عامل در ساختار جوامع مطرح بوده است.
رهبران بصير افرادي هستند كه در درجه اول از قدرت تجسم، آينده نگري و تصوير پردازي نسبت به آينده برخور دارند (ساشكين و ساشكين5، ٢٠٠٣). از نظر کولتون6 (2014) رهبری بصیر به عنوان الهام بخش و انتقال دهنده چشم انداز به زیر دستان در راستای اهداف و اقدامات افراد و گروه ها برای هدایت بهتر سازمان تعریف می شود. رهبری بصیر با ایجاد و انتقال اهداف مورد انتظار و شناسایی موقعیت های فعلی و همچنین القای تعهد قوی برای آینده ای بهتر، نتایج مثبتی را برای یک سازمان به همراه می آورد. رهبري بصير با ايجاد ارزش ها، آگاهي، اعطاي اقتدار و مسئوليت به افراد، اتخاذ مديريت مشاركتي و ايجاد جو سازماني مناسب به تحقق سلامت سازماني، صداقت و قابل اعتماد بودن، عمل كردن به ارزش ها و نگرش ها در رفتارها، عمل كردن به ارزش ها در تصميم گيري و رفتار عادلانه در هر موقعيتي را تشويق مي كند (وستلي و مينتزبرگ7 ، ٢٠١٥).
رهبران بصیر در هدایت پیروان خود همه جوانب ممکن را در نظر می گیرد و از مهم ترین موارد در این زمینه ارزش ها و فرهنگ حاکم بر جامعه می باشد که می تواند تاثیر عمیقی در پیشبرد اهداف داشته باشد. در جامعه ایران ارزش ها و فرهنگ اسلامی جایگاه ویژه ای در رهبری در سازمان ها دارد و رهبری باید رویکرد خود را متناسب با ریکرد اسلامی همگام سازد. شیوه رهبری در اسلام مبتنی بر مبانی انسان شناسی استوار است و مبانی انسان شناسی در اسلام بر این ایده استوار است که عامل هستی برای تکامل انسان افریده شده است و انسان عصاره هستی و دارای شرافت و کرامت ذاتی است که باید استعداد های خود را برای نیل به سعادت استفاده کند و چنین اندیشه ای در تقابل با نظام سرمایه داری غربی می باشد که انسان را فقط به عنوان ابزاری برای نیل به اهداف مالی و دنیوی خود می پندارد. از این منظر نگاه استثماری به انسان در رویکرد اسلامی ممنوع می باشد(سرخی، 1402).
رهبری آموزشی به عنوان مقوله مهم در تمامی جوامع بوده است و حاکمان تمامی توان خود را در راستای آموزش متناسب با باور ها و فرهنگ های حاکم بر جامعه داشته اند. رهبر باید توانایی ایجاد موثرترین تغییر رفتار گروهی در جهت دستیابی به اهداف را داشته باشد(ددی و همکاران، 2019). رهبران آموزشی به عنوان عوامل تغییر باید بتوانند تمام عناصر موجود در موسسات آموزشی را در راستای تحولات سریع تکنولوژیکی و اجتماعی منطبق سازند و نیرو های انسانی خود را در راستای اهداف اموزشی بسیج کنند و متناسب با نیاز های حال حاضر و آینده برنامه ریزی کنند. رهبر بصیر آموزشی کسی است که از انرژی، تعهد، روحیه کارآفرینی و ارزش های والا برخودار می باشد(مل و مارینا8، 2019). رهبران بصیر افرادی هستند که تصاویری از آینده خلق می کنند و افرادی با بینش بالا و تلاشگر هستند تا احساسی از هدفمندی و جهت داری به پیروانشان بدهند. مؤلفه هاي نوآوري، موقعيت سنجي و پايش مداوم عملكرد به عنوان مهمترين مؤلفه يك رهبر بصير می باشد. مديريت مشاركتي، انعطاف پذيري و ارتقاء مداوم دانش كاركنان به عنوان مهمترين مؤلفه هاي يك مدير بصير می باشد. رهبری بصیر بر عملکرد مدیران و مولفه های مدیریت آموزشی و بخصوص اجرا و عملکرد آموزشی تاثیر دارد (الازمی و بوش9، 2022). رهبران بصیر مدار از قدرت تجسم، آینده نگری و تصویرپردازی نسبت به آینده برخوردار می باشند و هوش و ذکاوت این افراد بالاتر از سایر افراد است. جنبه های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و تکنولوژیکی محیط در تدوین چشم انداز های صحیح، واقع گرا و الهام بخش می باشد. چشم انداز موجب برانگیختگی و ترغیب افراد در جهت تحقق اهداف می شود.
رهبری بصیر در تمامی سطوح فردی، سازمانی و در سطح کلان قابل بحث می باشد(فلوگر10، 2025). قطعا رهبری بصیر به تنهای برای توسعه آموزش در میان چالش های انقلاب فن آوری و توسعه سریع جوامع امروزی کافی نمی باشد و نیازمند تدوین تفکر برای یک رهبری آموزشی مبتنی بر فرهنگ، ارزش و هنجار های جامعه می باشد تا بتواند چشم اندازی مناسب برای به حداکثر رساندن پیشرفت و تطابق آموزشی باشد. طراحی الگوی آموزشی در واقع فرایند سیستماتیک برنامه ریزی کلیه رویداد ها برای تسهیل یادگیری است. طراحی آموزشی فرایند پیش بینی و تجویز و تنظیم فعالیت ها و روش های آموزشی برای دستیابی به اهداف آموزشی با تهیه نقشه مشخص در مورد چگونگی دستیابی به اهداف آموزشی می باشد (نیازی، 1396).
در دهه های گذشته تلاش هاي زیادي از سوي مسئولان و دست اندرکاران نظام آموزشی براي بهبود و اصلاح نظام آموزشی کشور به عمل آمده که نتایج مثبت و مفیدي نیز بر جاي گذاشته است، اما با توجه به فرآیند یادگیری در کشور ایران و تغییرات فرهنگی قابل مشاهده، لزوم توجه به فرآیند های آموزشی به وضوح احساس می شود. در رویکرد های غربی رهبری انسان بیشتر بر منافع افراد استوار هست و کرامت و جایگاه انسان در سطح ابزاری برای رسیدن به اهداف سازمان ها و افراد تنزل پیدا کرده است. اما اسلام بالاترین جایگاه را برای انسان قائل شده است. سبک رهبری اسلامی مبتنی بر کرامت انسانی استوار است که از عناصر صفات، رفتار و اقتضـاء گرفته شده و جامع نظریات بشری به نوعی بالاتر از همه آنها است که در این زمینه آیات و روایـات بسیاری وجود دارد. اسلام به واسطه کمال خود برای همه شؤون مدیریت رهنمودهایی دارد که می تواند به عنوان اصول مدیریت به کـار گرفتـه شوند (نیازی، 1396). از منظر آیات قران رهبر باید ویژگی مانند ایمان به هدف و مکتب (بقره /285)، استقامت (هود/112)، همراه با مستضعفان (کهف/28)، قاطعیت در اصول (کافرون/6)، مسامحه در مسائل جزئی (آل عمران/156)، تواضع (حجر/88)، سوز (توبه/128)، سعه صدر (اشراح/1)، عدالت (بقره/124)، تربیت و تعلیم (جمعه/2)، پیشگام بودن (زمر/12)، سادگی (فرقان/41) و برداشتن قید و بند ها و خرافات (اعراف/157) را داشته باشد (گل‌افشانی، صالحی و ضامنی، 1398). رهبری اسلامی بیشتر مبتنی بر اصول کلی و حفظ انسجام و جایگاه اجتماعی همه افراد می باشد و اصول اخلاقی و انسانی مانند عدالت، حمایت از مستضعفان، استقامت، ایمان و بسیاری از موارد اجتماعی و اخلاقی در جهت تامین و هدایت تمامی افراد جامعه میباشد و این امر در نقطه مقابل سبک رهبری غربیست که بیشتر بر حمایت و حفظ منافع افراد ثروتمند و قدرتمند بنا نها شده است و نظام های آموزشی در جهت تطهیر سیستم سرمایه داری حرکت می کنند.
متاسفانه نظام آموزش ایران نیز با وجود تلاش های چند دهه اخیر نتوانسته است محیط مناسب آموزشی مبتنی بر رویکرد اسلامی تامین کند و این امر در سایه نبود الگوی رهبری اسلامی می باشد که نتوانسته چشم اندازی متناسب با تحولات فناوری و پیشرفت علم در دنیا تدوین نماید. در این راستا نظام آموزشی ایران نیازمند تغییر و تحولات عمیق می باشد و برای تغییر رویکرد سنتی و نهادینه سازی سازمانی پیشرونده و آینده نگر، نیازمند شناخت مناسب تحولات علمی، اجتماعی، فرهنگی در جهت تطبیق آن با رویکرد اسلامی می باشد. با توجه به پیشرفت های سریع اجتماعی، رهبری آموزشی باید تسلط و شناخت کافی از تحولات اجتماعی و جهانی داشته باشند و تاثیرات هر یک ار تحولات را بررسی و با جهت دهی مناسب و بصیرانه روند آموزشی، زمینه تغییر و تحولات را در جهت نیل به اهداف آموزشی و همگام سازی آن با رویکرد اسلامی را فراهم سازند(دریایی، 1395).
در حال حاضر جامعه ایران به شدت دستخوش تغییر و تحولات اساسی شده است. قالب های ارزشی و فرهنگی که در ایران بیشتر مبتنی بر رویکرد اسلامی می باشد در معرض تهدید قرار گرفته اند و نظام آموزشی ایران نتوانسته است به وظایف خود که آموزشی مبتنی بر رویکرد اسلامی می باشد، دست یابد. نداشتن بصیرت در رهبری نظام آموزشی موجب شده است نظام آموزشی نتواند با تحولات اجتماعی و پیشرفت های تکنولوژی همراه با جامعه حرکت کند و این امر در سایه نبود آینده نگری و ترسیم چشم انداز مناسب برای نظام آموزشی می باشد. می توان گفت نداشتن الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی خلاء بزرگ در ترسیم چشم انداز مناسب می باشد. داشتن الگوی مناسب رهبری بصیر در نظام آموزشی موجب می شود تغییر و تحولات جوامع و تاثیر اجتماعی آن بررسی شده و متناسب با آن روند های آموزشی و اهداف آموزش ترسیم و با تطبیق با رویکرد اسلامی، نظام آموزشی را به بهترین شکل ممکن هدایت کرد و جامعه را از گزند دشمنان اسلام و ایران در امان نگه داشت. از این رو مقصود پژوهشگر بر این است تا با بررسی الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی، به عوامل و مؤلفه های آن دست پیدا کند. در ادامه برخی از مطالعات انجام شده در خصوص موضوع پژوهش آمده است:
فلوگر11(2025)، پژوهشی با عنوان اندازه گیری رهبری دلسوزانه در آموزش: یک مطالعه اعتبار سنجی، را انجام دادند. رهبری دلسوزانه یک زمینه مطالعاتی رو به رشد است، زیرا اعتقاد بر این است که محیط های کاری مثبت و سازنده را ترویج می کند. برای بهبود درک رهبری دلسوزانه و تأثیری که بر یک سازمان می گذارد، محققان نیاز به دسترسی به معیارهای قابل اعتماد رهبری دلسوزانه دارند که بتوان از آنها استنباط معتبری استخراج کرد. این مطالعه اعتبار سنجی توسعه شاخص رفتاری رهبر مهربان برای مربیان را توصیف می کند، که برای اندازه گیری رهبری دلسوزانه در آموزش PreK-12 طراحی شده است.
آدویو و باهارون12(2025)، پژوهشی با عنوان رهبری تحول آفرین در آموزش: هماهنگی پاسخگویی، نوآوری و شهروندی جهانی، را انجام دادند. این مقاله به بررسی ادغام رهبری تحول آفرین در محیط های آموزشی می پردازد، با تمرکز بر ایجاد تعادل در مسئولیت پذیری و نوآوری و در عین حال تقویت پایداری و شهروندی جهانی. هدف اصلی توسعه یک چارچوب نظری است که نشان می‌دهد چگونه رهبران آموزشی می‌توانند به طور موثر این عناصر را برای ارتقای نتایج دانش‌آموز و مشارکت جامعه هماهنگ کنند. یک طرح تحقیق کیفی، شامل مرور ادبیات و مطالعات موردی پنج مدرسه نمونه به کار گرفته شد. یافته ها نشان داد که رهبری تحول آفرین موفق شامل بازتعریف مسئولیت پذیری، ترویج شیوه های آموزشی نوآورانه و گنجاندن شهروندی جهانی در برنامه درسی است. چالش های کلیدی عبارتند از مقاومت در برابر تغییر، متعادل کردن فشارهای ارزیابی و اطمینان از توسعه حرفه ای کافی. با این حال، مدارسی که این گزارش استراتژی ها را اجرا می کنند، می توانند مشارکت دانش آموزان، عملکرد تحصیلی و مشارکت جامعه را بهبود بخشند. در نتیجه، رهبری تحول آفرین برای پیمایش پیچیدگی های آموزش مدرن ضروری است. این به مدارس قدرت می دهد تا در میان تقاضاهای مسئولیت پذیری رشد کنند و در عین حال نوآوری و آگاهی جهانی را تقویت کنند. این مقاله توصیه می‌کند که رهبران آموزشی روش‌های ارزیابی انعطاف‌پذیر را اولویت‌بندی کنند، روی توسعه حرفه‌ای مستمر سرمایه‌گذاری کنند و برای حفظ این ابتکارات، مشارکت‌های اجتماعی قوی ایجاد کنند. با اتخاذ این رویکرد جامع، مدارس بهتر می توانند دانش آموزان را برای تبدیل شدن به شهروندانی مسئول و متعهد در دنیایی که به طور فزاینده ای به هم پیوسته است، آماده کنند.
ستیوان13(2024)، پژوهشی با عنوان تصمیم گیری اخلاقی در رهبری آموزشی: بینش دانشمندان اسلامی، را انجام دادند. تصمیم گیری اخلاقی در رهبری آموزشی یک جنبه حیاتی برای تضمین حکمرانی موثر و پرورش جو مثبت مدرسه است. بینش های استخراج شده از دانشمندان اسلامی دیدگاه های ارزشمندی در مورد اصول اخلاقی ارائه می دهد که رهبران را در محیط های آموزشی راهنمایی می کند. این پژوهش به بررسی ملاحظات اخلاقی و فرآیندهای تصمیم گیری متاثر از آموزه های اسلامی در میان رهبران آموزشی می پردازد. هدف این پژوهش بررسی چگونگی آگاهی علمای اسلامی از شیوه های تصمیم گیری اخلاقی در رهبری آموزشی است. این مقاله به دنبال تحلیل چارچوب های اخلاقی مورد حمایت آموزه های اسلامی و کاربرد آنها در زمینه های آموزشی معاصر است. این مطالعه از رویکرد مرور ادبیات برای بررسی مقالات علمی، کتاب‌ها و متون اسلامی استفاده می‌کند که اصول اخلاقی مرتبط با رهبری آموزشی را مورد بحث قرار می‌دهند. این تحقیق بر ترکیب و تحلیل ادبیات موجود برای شناسایی مضامین، اصول و شیوه‌های کلیدی مورد حمایت دانشمندان اسلامی در هدایت تصمیم‌گیری اخلاقی در بین رهبران مدارس متمرکز است. یافته‌ها نشان می‌دهد که علمای اسلامی بر اصولی مانند عدالت (ادل)، رحمت (رحمه)، صداقت (صدق) و مسئولیت‌پذیری (مسئولیه) به‌عنوان پایه‌های رهبری اخلاقی در تربیت تأکید می‌کنند. فرآیندهای تصمیم‌گیری اخلاقی با آموزه‌های اسلامی هدایت می‌شوند که رفاه ذینفعان، عدالت در نتایج تصمیم‌گیری و پایبندی به هنجارهای اخلاقی را در اولویت قرار می‌دهد. بینش دانشمندان اسلامی دیدگاه‌های متفاوتی را ارائه می‌کند که بحث‌های معاصر را در مورد رهبری اخلاقی و حکمرانی در محیط‌های آموزشی غنی می‌کند.
ونتر و پلسیس14(2024)، پژوهشی با عنوان بینش در مورد شیوه های رهبری در آموزش عالی آفریقای جنوبی، را انجام دادند. شرکت کنندگان رفتارهای مثبت، مؤثر و رفتارهای منفی و مخرب را تجربه کردند که پیچیدگی تجارب رهبری را از طریق تجارب متضاد برجسته می کرد. رفتارهای رهبری مثبت و مؤثر شامل مشارکت سازنده، حمایت دلسوزانه، امنیت روانی و رشد توانمند است. رفتارهای منفی و مخرب رهبری شامل ارتباطات و همکاری ضعیف، از بین رفتن یکپارچگی و توجه، مسائل حل نشده، مسخ شخصیت و اعمال سمی است.
آلازمی و بوش15 (2024)، پژوهشی با عنوان الگوی رهبری آموزشی اسلام‌گرا: به سوی نظریه‌ای جدید از رهبری مدرسه در جوامع مسلمان، را انجام دادند. در سال‌های اخیر، تحقیق در مورد رهبری آموزشی باعث قدردانی فزاینده‌ای از نقش مهمی شده است که اصول فرهنگی و اجتماعی می‌توانند در شکل‌دهی رویکردهای رهبری مدرسه داشته باشند. با در نظر گرفتن این موضوع، این مطالعه به بررسی مدل رهبری مدرسه مبتنی بر ارزشها و باورهای اسلامی می‌پردازد. به طور خاص، این مطالعه تلاش می‌کند تا یک مدل رهبری آموزشی اسلام‌گرا برای رهبران مدارس مسلمان ایجاد کند. این یک مطالعه اکتشافی است که در قالب یک پارادایم کیفی از فرآیند تفسیری و نظریه زمینه ای طراحی شده است. داده ها از بیست و چهار متخصص بین المللی در رهبری آموزشی اسلامی جمع آوری شد. دو موضوع اصلی مرتبط با مدل رهبری آموزشی اسلام‌گرا از تجزیه و تحلیل داده ها پدید آمدند، یعنی: (الف) تعلیم و تربیت اسلامی کل نگر، و (ب) پرورش رهبران الگوی مؤثر. علاوه بر این، محققان اظهار می‌دارند که روش‌هایی که باورهای اخلاقی و مذهبی مدیر مدرسه بر ذهنیت آنها تأثیر می‌گذارد، اهمیت زمینه را در شکل‌دهی رهبری مدرسه نشان می‌دهد.
آنیک و اگوس16 (2020) در پژوهشی با عنوان رهبری رویایی برای اجرای فرهنگ کیفیت: شواهد تجربی در آموزش عالی خصوصی اندونزی، نشان دادند که رفتار رهبری بصیر به عنوان یک جهت هدایت کننده، به عنوان عامل تغییر و به عنوان سخنگو بر فرهنگ کیفیت آموزش عالی تأثیر مثبت و معناداری دارد. رفتار رهبری بصیر به عنوان یک راهنما (کوچ) بر فرهنگ کیفیت آموزش عالی تأثیر منفی و معناداری دارد.
اسدزاده، سلیمانی، ستاری و خیرخواه (1402) در پژوهشی با عنوان طراحی الگوي شایستگی رهبري آموزشی درگروه هاي بالینی دانشگاه هاي علوم پزشکی، نشان دادند با حذف موارد تکراری 37 شایستگی در پنج دسته شایستگی (رهبري در آموزش بالینی، ارزیابی خود و ارزشیابی عملکرد آموزشی، توسعه مهارت هاي بـالینی دانشـجو، شایستگی فردي، منابع انسانی) بود که این مجموعه شامل 12 شایستگی رهبري بـالینی ، 5 شایسـتگی ارزیـابی و 7 شایسـتگی افزایش مهارت دانشجو، 10 شایستگی فردي و 2 شایستگی در منابع انسانی می باشد.
امینی و یاری حاج عطالو و دانشور (1401) در پژوهشی با عنوان دستاوردهاي رهبـري آموزشـی تحـول آفـرین مبتنـی بـر سـند تحـول بنیـادین آموزش و پرورش، پرداختند که نتایج این تحقیق نشان داد دستاوردهاي رهبري آموزشی تحول آفرین : شامل پیامدهاي آموزشی، پرورشی، مثبت اقتصادي، منفی اقتصادي، مثبت اجتماعی، منفی اجتماعی، و رشد توسعه اي حرفه همکاران و تعالی و کارآمدي مدرسه بودند؛ مؤلفه هاي بهبود کیفیت آموزش داراي اولویت و اول دسترسی به اهداف سازمانی، افزایش انگیزه خدمت بین در معلمان و منزلت اجتماعی بیشتر داري اولویت تا دوم هاي چهارم بودند.
نعمتی و شیربگی (1401) در پژوهشی با عنوان بازنمایی مفهوم «رهبری آموزشی» در مقالات منتشر شده ی مجلات حوزه علوم تربیتی، نشان داد که نقش اساسی سردبیران مجلات تخصصی و کمیسون های نظارت بر نشریات در وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای کنترل محتوای مجلات تخصصی مدیریت آموزشی و جلوگیری از گسترش بی رویه موضوعات به ورای مرزهای رشته را مورد تأکید قرار می دهد. همچینن سهم اساتید راهنما و مشاوران در دانشگاه ها و دست اندرکاران آموزش و پرورش را برای تشویق دانشجویان تحصیلات تکمیلی جهت تمرکز بر موضوعات رهبری آموزشی در مدارس در راستای مشروعیت بخشی بیشتر به حوزه مدیریت آموزشی را پررنگ تر می نماید.
چراغی، شریعتمداری، حمیدی فر و شوقی (1401) در پژوهشی با عنوان شناسایی و ارزیابی عوامل تاثیرگذار بر رهبری فضیلت گرا (مورد مطالعه: واحدهای دانشگاه آزاد اسالمی شهر تهران)، پرداختند که نتیجه این پژوهش نشان داد عوامل مدیریتی، عوامل رفتاری، عوامل ساختاری و عوامل زمینه ای به عنوان ابعاد تشکیل دهنده رهبری فضیلت گرا هستند. همچنین مؤلفه های تعهد سازمانی، جو سازمانی، راهبردهای مدیریتی به عنوان مؤلفه های اثرگذار بر رهبری فضیلت گرا شناسایی شده و وضعیت تمام مؤلفه های مذکور، مطلوب ارزیابی شد.
عنایتی، نیازآذری و حسینی (1401) در پژوهشی با عنوان شناسایی ابعاد و مؤلفه های موثر بر سبک رهبری بصیر در دانشگاه های اسلامی، پرداختند که نتایج این تحقیق نشان دهنده استخراج 146 کد در کدگذاری باز 3 مقوله فرعی و یک مقوله اصلی در کدگذاری محوری است که در قالب مدل پارادایمی شامل بصیرت، انتقال بصیرت و توانمندسازی قرار گرفته اند. نتیجه گیری: رهبران بصیر نقش مهمی در همگام نمودن افراد در سازمان و منسجم کردن تلاش های آنان در جهت تحقق چشم انداز دارند. پژوهش فوق می تواند چشم انداز جدیدی در راستای تغییر سیاست های کلی مدیران و مسئولان دانشگاه های اسلامی ایجاد کند.
احمدیان و رحیمی (1401) در پژوهشی با عنوان سنجش ادراک معلمان از سبک رهبری بصیر و اثر آن بر بهزیستی روانشناختی: نقش میانجی استحکام ذهنی، نشان دادند میانگین ادراک معلمان از سبک رهبری بصیر (3/56) بالاتر از حد متوسط (3)، میانگین بهزیستی روانشناختی (82/65) بالاتر از حد متوسط (63) و میانگین استحکام ذهنی (45/93) بالاتر از حد متوسط (42) است. ضرایب تحلیل مسیر متغیرها نشان داد اثرات کل رهبری بصیر روی بهزیستی روانشناختی 0.96، رهبری بصیر روی استحکام ذهنی 0.05 و استحکام ذهنی روی بهزیستی روانشناختی 0.95 بود.
برنجی، قاسمی زاد، مشایخ و معتمد (1401) در پژوهشی با عنوان بررسي و تفسير الگوي عوامل مؤثر بر سبك رهبري بصير در صنعت پتروشيمي، نشان دادند که مي توان عوامل مؤثر بر رهبري بصير را در دو مضمون رهبري استراتژيك و قابليت سازي خلاصه نمود. مضمون رهبري استراتژيك خود داراي مضمون سازمان دهنده و هفت مضمون پايه پيشرفت جمعي(گرايش تيمي، پرورش ديگران و بسترسازي)، كاريزماتيك (خودمديريتي و اعتبار) و تفكر استراتژيك (فعال استراتژي و با بصيرت) خلاصه مي شود. مضمون قابليت سازي نيز داراي دو مضمون سازمان دهنده و چهار مضمون پايه نتيجه گرا، بهينه كننده منابع، دانش درون كاركردي و دانش برون كاركردي مي باشد.
شهرابی فراهانی، خسروی بابادی و خورشیدی (1399) در پژوهشی با عنوان شناسایی یآموزش یرهبر یالگو مد رانی مدارس (مطالعه موردی: دوره اول ابتدایی شهر تهران) پرداختند که نتایج این تحقیق نشان داد الگوی ارائه الگوی رهبری آموزشی مدیران مدارس دوره اول ابتدایی شهر تهران دارای 248 شاخص، 39 مؤلفه و 5 بعد است. ابعاد و مؤلفه های بدست آمده عبارت اند از: بعد اعتقادی (شامل مؤلفه های ارزشی، تجسم گرایی، جامعیت، تعمق و انعطاف پذیری)، بعد ساختار کار و محیط (شامل مؤلفه های ارزیابی آموزشی، نظارت آموزشی، مدیریت بر فرایند یاددهی-یادگیری، رشد و توسعه حرفه ای، گفتمان آموزشی و مدلسازی)، بعد سبک رهبری (شامل مولفه های اداری/مدیریتی، مشارکتی، تحولی، توزیعی، تعاملی، آزادمنشانه، هیجانی، آموزشمدار، اخالقی و اقتضایی)، بعد توانایی سازمانی و کاری رهبر (شامل مؤلفه های تعیین جهت، تجزیه و تحلیل و قضاوت، مدیریت بهبود، توانایی سازمانی، فرهنگ سازمانی، جو سازمانی، ارتباطات اثربخش، اقتدار حکمتی) و بعد ویژگی های شخصی، عقلی و عاطفی رهبری (شامل مؤلفه های نفوذ، بصیرت، چالش پذیری، الهام بخشی، روحیه بخشی، مصمم بودن، حساسیت، تفکر واگرا، عالیق و انگیزه های شخصی و ارزشمداری) است.
با توجه به خلاء تلاش های علمی پژوهشی در خصوص الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی در ایران، هدف اصلی این پژوهش شناسایی ابعاد و مولفه های الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی بوده است.
روش تحقیق
تحقیق حاضر از منظر هدف یک تحقیق کاربردی است و از نظر نوع داده این تحقیق کیفی با استفاده از رویکرد تحلیل مضمون است. خبرگان این تحقیق در بخش کیفی شامل 12 نفر از اساتید رشته علوم تربیتی و مدیریت آموزشی دانشگاه های شهر کرج از سال 1395 تا 1402 به عنوان خبرگان می باشند. در این پژوهش منظور از خبرگان تمام کسانی هستند که در زمینه رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی تجربه لازم را داشتند. خبرگان تحقیق دارای تحصیلات کارشناسی ارشد و دکتری، سوابق تخصصی و مدیریتی بیش از 5 سال، آشنا با مسائل رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی و علاقه مند به موضوع تحقیق بودند. روش نمونهگیری، روش نمونهگیری هدفمند بوده است. در این پژوهش بر اساس روش نمونه گیری نظری با خبرگان مصاحبه شده است. به منظور جمعآوری دادهها با 12 نفر از خبرگان رشته علوم تربیتی و مدیریت آموزشی مصاحبه انجام شد تا دادههای جمع آوری شده از گوناگونی لازم برخوردار باشد. گرچه از مصاحبه دهم به بعد دادهها به اشباع نظری رسید اما به منظور اطمینان از کامل بودن دادهها، 12 مصاحبه انجام شد. انتخاب نمونهها تا جایی ادامه یافت که کفایت و اشباع دادهها ایجاد شد و برای پژوهشگر مشخص گردید که نمونههای بعدی، اطلاعات متمایزی را در اختیارش قرار نمی‌دهد. ابزار گردآوری داده ها با توجه به استراتژی مورد استفاده مصاحبه نیمه ساختار یافته بوده که سوالات آن بر مبنای اجزای مختلف مدل طراحی شده است. در رابطه با پایایی مصاحبه ها، در طول طبقهبندی مصاحبهها توجه به درصدهای گزارش داده شده توسط دو نفر کدگذار، روشی برای تعیین پایایی تحلیل است. میزان (درصد) توافق درون موضوعی دو کدگذار (۶۰ درصد یا بیشتر) در مورد یک مصاحبه (کنترل تحلیل) نیز روشی برای پایایی تحلیل است (كواله، ۱۹۹۶). در تحقیق کنونی از پایایی بازآزمون (شاخص ثبات) برای محاسبه پایایی مصاحبههای انجام گرفته استفاده شده است.
یافته‌ها
در این مرحله با كنار هم قرار گرفتن کدهای متناظر مستخرج از جداول 12 گانه، مفاهيم اصلي شناسايي مي‌گردند که در واقع ترکیبی از چند کد است. براین اساس تعداد 25 مفهوم شناسایی گردید.
جدول1.یافته‌های به دست آمده از مصاحبه در مورد الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی
مفاهیم فرعی | مفاهیم اولیه | متن برخی از مصاحبه ها |
مدیریت استراتژیک | چشم انداز و فن بیان | به نظر من رهبری بصیر باید چشم انداز برای آینده داشته باشد و همچنین تواند این چشم انداز را به صراحت بیان کند اگر فن بیان نداشته باشد نمی‌تواند موفق باشد(2) رهبرانی که از بصیرت برخوردار نیستند برای فردای خود نیز هیچ برنامه‌ای ندارند و برای همین نمی‌توانند بر حوزه مدیریت خود تسلط کافی داشه باشند(1) |
آینده نگری | رهبران بصير افرادي هستند كه در درجه اول از قدرت تجسم، آينده نگري و تصويرپردازي نسبت به آينده برخوردارند(4) | |
تفکر استراتژیک | اگر تفکر استراتژیک در یک رهبر وجود نداشته باشد بدون شک بصیرت او نیز زیر سوال می‌رود بدون تفکر استراتژیک کار پیش نخواهد رفت(3) | |
رفتار گروهی و کار تیمی | بنده خودم تجربه این را دارم که اگر کار گروهی و تیمی در یک سازمان انجام شود هداف زودتر محقق می‌شود(5) رهبران با بصیرت همان ابتدای کار ا تشویق کار تیمی و گروهی سعی می‌کنند همه افراد را در رسیدن به هدف درگیر کار کنند(6) | |
تعامل با منابع انسانی | متاسفانه رهبران در سازمان‌ها هیچ تعاملی با کارکنان ندارند و حتی برای ملاقات آنها هم شخص باید ساعت‌ها پشت در منتظر بماند و این هیچ سنخیتی با بصیرت و رهبر ندارد(8) رهبر با بصیرت باید با خضوع و فروتنی و سعی کند با همه کارکنان ارتباط نزدیک برقرار کند تا بتواند مشکلات آنها را درک کند(7) | |
تاکید بر شایسته سالاری | به طور کلی مدیران اگر شایسته سالار نباشند و فقط به روابط توجه کنند معمولاً راندمان سازمان بسیار پایین خواهد آمد در آموزش نیز همین گونه است(8) شایسته سالاری در هر سازمانی منجمله نظام آموزشی باید از سوی رهبران رعایت شود حتی اگر معلمان نیز با تکیه بر شایسته سالاری استخدام نشوند، در کیفیت آموزش تاثیر گذار خواهد بود(9) | |
ویژگی‌ها و مهارت‌های فردی | توانمندی فردی | یک رهبر با بصیرت باید توانمند باشد و بتواند با این توانمندی تمامی وظایف خود را به خوبی انجام دهد معمولا این رهبران با توکل به خدا که دارند می‌توانند توانمندی خود را نشان دهند(10) آنها از چنان توانمندی برخوردارند كه با توجه به جوانب اقتصادي، سياسي، فرهنگي و تكنولوژيكي محيط اقدام به تدوين چشم اندازي صحيح، واقع گرا و الهام بخش براي سازمانشان مي نمايند(6) |
انعطاف پذیری | رهبر بصیر بدون شک از انعطاف پذیری بالایی باید برخوردار باشد تا بتواند در برابر مشکلاتی که به وجود می‌آید راه حل‌های درست را انتخاب کند(11) رهبران به ویژه در نظام آموزشی متاسفانه مر قانون هستند و انعطاف پذیری خاصی ندارند البته که باید قانون را رعایت کرد ولی اگر انعطاف پذیر نباشید ار خیلی پیش نمی‌رود(12) | |
ایمان و توجه به خدا | اگر ایمان وجود داشته باشد بدون شک بصیرت نیز پشت سر آن خواهد آمد هبری که ایمان و توکل به خدا ندارد نمی‌تواند با عدالت و فروتنی رفتار کند و همین امر باعث می‌شود در رسیدن به اهداف سازمان دچار مشکل شود(7)
| |
وفاداری | رهبري بصير نيازمند افرادي است كه از لحاظ معنوي، روحي، احساسي و فيزيكي متوازن باشند و از همه مهمتر اینکه وفادار باشد(12) رهبرانی که نسبت به سازمان و منابع تحت تسلط خود وفاداری ندارند بدون شک از رهبران بصیر نیستند و همین امر باعث می‌شود منابع آنها هدر رود و به اهداف مورد نظر نرسند(11) | |
اخلاق مدار | تعهد به ارزشها و اخلاقیات ويژگي برجسته رهبران بصير است. آنها احساسي از صداقت و اخلاق را بروز مي دهند، انرژي زايي مي كنند، و احساس معنوي را در محيط كار به وجود ميآورند(8) رهبران بصير به جاي درگيرشدن در بازيهاي سياسي و فساد برانگيز قدرت، تعالي و كمال مييابند و تبديل به رهبران اخلاقي ميشوند(5) | |
عدالت محور | رهبران بصیر با اجرای عدالت در بین ارکنان می‌توانند خود را بین آنها محبوب کنند و همین امر باعث می‌شود کارکنان با راندمان بالا مشغول به انجام وظیفه شوند(7) بدون شک نبود عدالت در یک سازمان به ویژه در نظام آموزشی باعث دلسردی کارکنان خواهد شد همین امر باعث می‌شود رهبر سازمان نیز زیر سوال قرار گیرد(9) | |
مسئولیت پذیر | رهبر بصیر کسی است که با استفاده از توانایی‌های شخصی و مهارت‌های ادراکی و به ویژه مسئولیت پذیری به ایجاد و خلق یک تصویر از آینده می‌کند(4) به طور کلی اگر مدیر یا رهبری مسئولیت پذیر نباشد نسبت به داف و کارکنان و آینده سازمان بی‌تفاوت خواهد بود و همین امر باعث می‌شود سازمان به بیراهه رود(6) | |
حل مسأله | مهارت حل مسئله | یک رهبر بصیر با قدرت بالا و اعتماد به نفس بالا همواره برای مشکلات خود ه حل ایجاد می‌کند و همین امر باعث می‌شود مسیر پیشرفت را سریع تر طی کند(7) رهبر بصير بايد خصوصيات حل مسأله داشته باشد و آن را به پيروان منتقل نمايد(9) |
جلسات با افراد کارآمد خلاق | آنها نوآور و خلاق هستند و مدام در پي ايجاد تغيير هستند. رهبران بصير چشم اندازهاي شگفت آوري از آينده را خلق مي كنند و آنها را با خلاقیت و روحيه بخشي به پيروان انتقال مي دهند(9) رهبرانی که با بصیرت می‌باشند همواره به دنبال افراد کارآمد و خلاق هستند تا امور مربوطه را به او بسپارند(11) | |
اهمیت دادن به خلاقیت | یک رهبر با بصیرت اگر با یک فرد خلاق در بین کارکنان خود مواجه شد باید به او اهمیت بدهد تا خلاقیت او باعث شود دیگران نیز تحت تاثیر او به سمت خلاقیت روی آورند(6) در مورد رهبر با بصیرت می توان به هوش، انگیزه ، عتماد به نفس و خلاقيت اشاره کرد(10) | |
توانمندسازی منابع انسانی | ایجاد انگیزه در کارکنان | اگر در یک سازمان یا نظام آموزشی در کارکنان انگیزه لازم وجود نداشته باشد به هیچ عنوان اهداف سازمان محقق نمی‌شود این وظیفه رهبر و مدیر سازمان است رهبری که بصیرت داشته باشد می‌تواند چنین انگیزه ایجاد کند(11) بنده تجربه این را دارم که با بسته‌های تشویقی ساده مانند اضافه کار میتوان انگیزه لازم را در بین افراد ایجاد کرد این یک ویژگی خاص رهبر بصیر است(12) |
تقویت اصول رفتاری اسلام در کارکنان | دینداری و تقویت اصول رفتاری در یک رهبر بصیر از اهمیت بالایی برخوردار است یک رهبر زمانی از بصیرت برخوردار است که بتواند بر اساس اصول اسلام رهبری کند(7) بصیرت زمانی کامل می‌شود که یک رهبر بتواند به طور کامل با اصول و منش اسلامی سازمان خود را رهبری کند(11) | |
تمرکز بر نیازها و انگیزه‌ها | یک رهبر بصیر با چشم انداز تیزبینی که دارد می‌تواند نیازها و انگیزه‌های منابع انسانی خود را پیش بینی کند و بر آنها تمرکز کند(7) اینکه شما فقط در مسند رهبری بخواهید قوانین را اجرا کنید کاری از پیش نخواهید برد باید بدانید چگونه میتوان انگیزه در بین کارکنان ایجاد کرد و نیازهای آنها چیست این بصیرت یک رهبرخواهد بود(3) | |
ارائه پاداش و مزایا | در رهبری ارائه پاداش و مزایا می‌تواند بسیار ر اهمیت باشد زیرا می‌تواند انگیزه لازم را برای کارکنان ایجاد کند که این موضوع به صیرت رهبر برمی‌گردد(5) | |
بازخورد گرفتن از کار | اگر یک رهبر روند انجام وظایف کارکنان را زیر نظر نداشته باشد حتی یک رهبر معمولی هم نیست چه برسد به اینکه بصیرت داشته باشد بصیرت رهبر در این است که بداند شخصی وظیفه‌اش را چگونه انجام می‌دهد و آیا راندمان او بالا هست یا خیر(9) ما در دانشگاه هم در یک دوره‌ای برای اساتید نظرسنجی قرار می‌دادیم به همین امر باعث شده بود کیفیت کار آنها بالاتر رود(11) | |
زیرساخت ها | سیستم جذب مبتنی بر ایمان و تعهد | به نظر من اگر یک رهبر با بصیرت باشد ولی ساختار مناسب نباشد کاری از پیش نخواهد برد کی از این‌ها این است که سیستم استخدام باید طوری باشد که افراد با ایمان و تعهد و با اخلاق وارد سازمان شوند(10) من معتقدم اگر قرار باشد بصیرت یک رهبر در سازمان کاری از پیش ببرد باید نظام استخدام و جذب نیرو مورد بازبینی قرار گیرد و هر شخصی وارد سازمان نشود(7) |
تدوین برنامه مدون متناسب با رویکردهای اسلامی | در وزارتخانه باید برنامه‌های تدوین شده متناسب با رویکردهای اسلامی در نظر گرفته شود(3) به نظر من در دانشگاه‌ها و سازمان‌ها باید از یک برنامه کاملاً اسلامی در تقویت برنامه‌های سازمان استفاده کرد برای این کار استفاده از حوزه‌ها می تواند بکار آید(1) | |
هدف گذاری برای آینده | چشم انداز و هدف گذاری در آینده زمانی می‌تواند تاثیرگذاری بالایی داشته باشد که از وزارتخانه و سازمان مبدا این کار انجام شده باشد رهبری با بصیرت تاثیرگذار است ولی بستر مناسب بسیار مهم است(11) اگر هدف گذاری سازمانی وجود نداشته باشد، رهبران نیز نمی‌توانند تاثیر آنچنانی داشته باشند و نیرو و انرژی آنها هدر خواهد رفت(12) | |
تخصیص بودجه مناسب | ما باید برای اجرای یک رهبری با بصیرت که لازمه هر سازمانیست بودجه مناسب تخصیص دهیم این بودجه می‌تواند برای ایجاد بستر لازم، ایجاد سیستم پاداش و غیره هزینه شود(1) |
پس از اتمام مصاحبه ها، فرایند کدگذاری باز آغاز شد، کدهای مصاحبه های انجام شده با 12 نفر از خبرگان و متخصصان طی کدگذاری باز استخراج شد و در مرحله بعد این کدهای مشترک به انضمام کدهای بااهمیت از دید پژوهشگر به عنوان کدهای نهایی مشخص شدند. برای طبقه بندی دقیق مفاهیم بین مقوله ها باید هر مفهوم، بعد از تفکیک برچسب خورده و داده های خام به وسیله بررسی دقیق متن مصاحبه ها و یادداشت های زمینه ای مفهوم سازی شوند. در مرحله اول پس از مصاحبه با 12 نفر از خبرگان ، 158 كد به عنوان كدهاي اوليه استخراج گرديد و سپس با كنار هم قرار گرفتن کدهای متناظر مستخرج ، مفاهيم اصلي شناسايي گردیدند. براین اساس تعداد 25 مفهوم شناسایی گردید و در نهایت کلیه مفاهیم استنباط شده در 5 مقوله اصلی زیر جای گرفت:
1) مدیریت استراتژیک
2) ویژگی‌ها و مهارت‌های فردی
3) حل مسأله
4) توانمندسازی منابع انسانی
5) زیرساخت ها.
مقولات اصلی و فرعی در جدول زیر آمده است:
جدول 2. مقولات اصلی و فرعی مربوط به الگوی رهبری بصیر
مفهوم اصلی | مفاهیم فرعی | مفاهیم اولیه |
الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی | مدیریت استراتژیک | چشم انداز و فن بیان |
آینده نگری | ||
تفکر استراتژیک | ||
رفتار گروهی و کار تیمی | ||
تعامل با منابع انسانی | ||
تاکید بر شایسته سالاری | ||
ویژگی‌ها و مهارت‌های فردی | توانمندی فردی | |
انعطاف پذیری | ||
ایمان و توجه به خدا | ||
وفاداری | ||
اخلاق مداری | ||
عدالت محور | ||
مسئولیت پذیر | ||
حل مسأله | مهارت حل مسئله | |
جلسات با افراد کارآمد خلاق | ||
اهمیت دادن به خلاقیت | ||
توانمندسازی منابع انسانی | ایجاد انگیزه در کارکنان | |
تقویت اصول رفتاری اسلام در کارکنان | ||
تمرکز بر نیازها و انگیزه‌ها | ||
ارائه پاداش و مزایا | ||
بازخورد گرفتن از کار | ||
زیرساخت ها | سیستم جذب مبتنی بر ایمان و تعهد | |
تدوین برنامه مدون متناسب با رویکردهای اسلامی | ||
هدف گذاری برای آینده | ||
تخصیص بودجه مناسب |
شکل1. الگوی مفهومی طراحی شده بر اساس مقولات اصلی و فرعی
بحث و نتیجهگیری
آموزش و پرورش به عنوان یکی از نهادهای موردنیاز آموزشی کشور برای اینکه در صحنه بین المللی نقش آفرینی نمایند، باید از سیستم رهبری و مدیریتی قوی برخوردار باشند. نقش و اهمیت رهبری در نظام آموزشی، دلیل واضح برای دستیابی به مدلی مناسب، برای سبک رهبری بصیر در سیستم آموزشی کشور است. بدیهی است داشتن مدل مناسب در این زمینه اولین گام در شناسایی عوامل مؤثر برای آموزش شیوه های مناسب جهت تحقق و تقویت رهبری در مدارس است. هدف پژوهش حاضر طراحی الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی بود. پس از جمع آوری دادهها از مصاحبه‌هایی که با خبرگان به دست آمد مشخص شد، عوامل الگوی رهبری بصیر مبتنی بر رویکرد اسلامی در نظام آموزشی عبارتند از: مدیریت استراتژیک، ویژگی‌ها و مهارت‌های فردی، حل مسأله، توانمندسازی منابع انسانی و زیرساخت ها.
در پژوهش اسدزاده منیر و همکاران (1402)، معلوم شد الگوي شایستگی رهبري آموزشی درگروه هاي دانشگاه هاي علوم پزشکی در پنج دسته شایستگی (رهبري در آموزش، ارزیابی خود و ارزشیابی عملکرد بالینی آموزشی، توسعه مهارت های دانشـجو، شایستگی فردي، منابع انسانی) قرار گرفتند. همچنین پژوهش امینی و همکاران (1401) نشان داد دستاوردهاي رهبري آموزشی تحول آفرین شامل پیامدهاي آموزشی، پرورشی، مثبت اقتصادي، منفی اقتصادي، مثبت اجتماعی، منفی اجتماعی، و رشد توسعه اي حرفه همکاران و تعالی و کارآمدي مدرسه بودند که مؤلفه هاي بهبود کیفیت آموزش داراي اولویت اول و دسترسی به اهداف سازمانی، افزایش انگیزه خدمت در بین معلمان و منزلت اجتماعی بیشتر داري اولویت های دوم تا چهارم بودند. در پژوهش چراغی و همکاران (1401)، نیز معلوم شد عوامل مدیریتی، عوامل رفتاری، عوامل ساختاری و عوامل زمینه ای به عنوان ابعاد تشکیل دهنده رهبری فضیلت گرا هستند. در همین راستا پژوهش عنایتی و همکاران (1401)، نیز نشان داد رهبران بصیر نقش مهمی در همگام نمودن افراد در سازمان و منسجم کردن تلاش های آنان در جهت تحقق چشم انداز دارند. در پژوهش احمدیان و رحیمی (1401) ، نیز معلوم شد سبک رهبری بصیر بر بهزیستی روانشناختی، تأثیر داشته است. پژوهش برنجی و همکاران (1401)، نیز نشان داد که میتوان عوامل مؤثر بر رهبري بصير را در دو مضمون رهبري استراتژيك و قابليت سازي خلاصه نمود. پژوهش عباسیان اسفرجانی و همکاران (1399)، نیز نشان داد مؤلفه آموزشی ، مؤلفه پرورشی و مؤلفه اجرایی و مالی بر عملکرد مدیران تأثیرگذار بوده است و همه مؤلفه های متغیر رهبری بصیر بر عملکرد مدیران به لحاظ آماری معنادار بوده است. پژوهش سرگلزائی و کیخا (1399)، نیز نشان داد رهبری بصیر به عنوان یکی از عوامل مهم در بهبود ارتقای کیفیت مدیریت بهینه ارتباط با مشتری و آوای سازمانی کارکنان دانشگاه محسوب می شود. پژوهش گل افشانی و همکاران (1398)، نیز نشان داد رهبری بصیر بر استقلال دانشگاهی دانشگاه های علوم تربیتی کلان منطقه یک تاثیر مثبت و معناداری داشته است.
در تبیین نتایج میتوان گفت بصیرت به عنوان مهمترین مؤلفه مطرح شده سبک رهبری بصیر در این پژوهش، کلید رهبری است و اولین مرحله پاسخ به نیاز تجدید خط مشی و یا تحول تکمیلی سازمان می باشد و ابزاری حیاتی است که در آموزه های دینی بسیار به آن توجه شده و بدون آن رهبری نظام آموزشی با شکست روبه رو خواهد شد. رهبری که از بصیرت برخوردار باشد می‌تواند با خلق تصاویری واقعی، تحقق پذیر، جذاب و دلپذیر و منطبق بر اصول اسلامی در انتقال آن به پیروان و همچنین توانمندسازی آنها در جهت تحقق اهداف اقدام کند، مهارت واقعی یک رهبر بصیر آموزشی در توانایی او در تعامل مثبت با پیروان در مسیررسیدن به مأموریت های مدارس و تأمین یک آینده خوب برای آنها میباشد. رهبران بصیر نقش مهمی در همگام نمودن افراد در سازمان و منسجم کردن تلاشهای آنان در جهت تحقق چشم انداز دارند. رهبر با استفاده از ارزشهای اسلامی، طرز تلقی و رفتارهایی که لازمه انگیزش درونی خود و دیگران است بقای چشم انداز را فراهم می‌کند، چشم انداز را در قلب افراد جای می‌دهند، به طوریکه احساس عمیقی نسبت به آن پیدا می‌کنند.
رهبری بصیر در نظام آموزشی نقشی حیاتی و تحول‌آفرین دارد. رهبران بصیر کسانی هستند که نه تنها وضعیت فعلی را درک می‌کنند، بلکه آینده‌ای مطلوب و الهام‌بخش را برای نظام آموزشی ترسیم کرده و دیگران را برای رسیدن به آن بسیج می‌کنند. رهبران بصیر، چشم‌اندازی روشن از آینده مطلوب نظام آموزشی ارائه می‌دهند. این چشم‌انداز به همه ذینفعان جهت می‌دهد و تلاش‌ها را در یک راستا متمرکز می‌کند. رهبری بصیر چشم‌انداز الهام‌بخش، امید و انگیزه را در جامعه آموزشی زنده نگه می‌دارد و آنها را برای عبور از چالش‌ها و رسیدن به اهداف بزرگتر تشویق می‌کند. نظام آموزشی به طور مداوم با تغییرات سریع در جامعه، فناوری و نیازهای بازار کار روبرو است. رهبران بصیر، این تغییرات را پیش‌بینی کرده و نظام آموزشی را برای انطباق و حتی پیشگامی در نوآوری هدایت می‌کنند. آنها فضایی را ایجاد می‌کنند که در آن معلمان و دانش‌آموزان تشویق به خلاقیت، آزمایش ایده‌های جدید و پذیرش تغییر می‌شوند. این امر به روزرسانی مداوم برنامه‌های درسی، روش‌های تدریس و فناوری‌های آموزشی را تسهیل می‌کند. رهبران بصیر، یادگیرنده را در مرکز نظام آموزشی قرار می‌دهند و بر توسعه مهارت‌های ضروری برای آینده (مانند تفکر انتقادی، حل مسئله، همکاری، خلاقیت) تمرکز می‌کنند. آنها اهمیت توانمندسازی معلمان را درک کرده و برای ارتقای دانش، مهارت‌ها و انگیزه آنها سرمایه‌گذاری می‌کنند، چرا که معلمان کلید اجرای هر چشم‌اندازی هستند(نیازی، 1396). رهبران بصیر با برقراری ارتباط مؤثر، چشم‌انداز خود را به گونه‌ای تبیین می‌کنند که مورد پذیرش و درک مشترک جامعه آموزشی قرار گیرد. آنها با ایجاد حس تعلق و هدف مشترک، همکاری بین معلمان، مدیران، دانش‌آموزان و سایر بخش‌ها را تقویت می‌کنند. رهبران بصیر، صرفاً به حل مشکلات فوری نمی‌پردازند، بلکه با نگاهی بلندمدت، استراتژی‌هایی را برای توسعه پایدار و آینده‌نگرانه نظام آموزشی تدوین می‌کنند. آنها منابع (مالی، انسانی، زمانی) را بر اساس چشم‌انداز ترسیم شده، به صورت استراتژیک تخصیص می‌دهند تا بیشترین تأثیر را در دستیابی به اهداف بلندمدت داشته باشند. رهبران بصیر، شاخص‌های روشنی برای سنجش میزان دستیابی به چشم‌انداز تعیین می‌کنند و بر اساس آن، نظام آموزشی را ارزیابی و پاسخگو نگه می‌دارند. این ارزیابی‌ها به آنها کمک می‌کند تا نقاط قوت و ضعف را شناسایی کرده و در صورت نیاز، استراتژی‌ها و برنامه‌های خود را اصلاح و بهبود بخشند(سرخی، 1402).
این پژوهش نیز در مراحل انجام با محدودیت‌هایی روبرو بود که یکی از آنها دشواری جلب رضایت مصاحبه شوندگان جهت مصاحبه بود. با توجه به نتایج پژوهش پیشنهاد می‌شود برنامه هایی جهت توسعه ی قابلیت ها و توانمندیهای مدیران در حوزه رهبری بصیر تدوین و اجرا شود. همچنین ضرورت داشتن بصیرت در مدیران عالی و ارشد آموزشی ازجمله مهمترین ضروریات مطرح شده در این بخش و پذیرش مسئولیت در سطوح بالای مدارس است. پیشنهاد می‌شود، برنامه های آموزشی برای تقویت تفکر استراتژیک و همه جانبه برای این دسته مدیران تدوین و اجرا شود. همچنین با توجه به اهمیت تفکر سیستمی در توانمندسازی پیشنهاد می‌شود مدیران رده بالای آموزش و پرورش در سیاستگذاری ها از نگاه جزءنگر پرهیز نموده و تفکر سیستمی را که در قرآن و اسلام به عنوان تفکر حاکم بر این جهان تأکید دارد، داشته باشند. پیشنهاد می‌شود این پژوهش در مدارس استان های دیگر نیز انجام شود و نتایج با نتایج این پژوهش مقایسه شود.
منابع
اخوان فرد، امیرحسین؛ عابدین‌زاده نیاسر، رحمان (۱۴۰۰)، سبک‌های رهبری، انتشارات محکامه.
برنجی، الهام؛ قاسمی زاد، علیرضا؛ مشایخ، پری و معتمد، حمیدرضا. (1401) بررسي و تفسير الگوي عوامل مؤثر بر سبك رهبري بصير در صنعت پتروشيمي، فصلنامه رهيافت هاي نوين مديرت جهادي و حكمراني اسلامي، 1 (3): 96-80.
تقوی دامغانی، سیدرضا .(1383). نگرش بر مدیریت اسلامی، تهران: امیرکبیر.
حقوردی، مریم. (۱۳۹۱)، مؤلفه‌های رهبری بصیر آموزشی، انتشارات دانشگاه امام صادق.
عمادی سرخی، سیده آمنه. ( ۱۴۰۲)، بررسی دیدگاه‌های کارشناسان پیرامون رهبری بصیر، آفاق علوم انسانی، 5(3): 87-66.
شوقی، بهزاد؛ شوقی، آزیتا (۱۳۹۱)، سبک‌های رهبری: مفاهیم تعاریف و نظریه‌ها، انتشارات رازهان. عباسی، مهناز. (1395). بررسی تاثیر رهبری بصیر بر رفتارهای اوایی کارکنان با در نظر گرفتن نقش میانجی گری انعطاف پذیری منابع انسانی (مطالعه موردی: اداره دارایی شهرستان شاهرود). پایان نامه کارشناسی ارشد، آزاد اسلامی واحد شاهرود، رشته مدیریت دولتی گرایش تحول.
عنایتی، ترانه؛ نیازآذری، کیومرث و حسینی، نرگس خاتون. (1401) . شناسایی ابعاد و مؤلفه های موثر بر سبک رهبری بصیر در دانشگاه های اسلامی، مدیریت در دانشگاه آزاد اسلامی، 11(2):614-591.
مهدی تقوایی، نازیا سادات ناصری، و الهام فریبرزی( ۱۴۰۳)، طراحی مدل توسعه منابع انسانی با رویکرد رهبری بصیر در اداره کل، مناطق و نواحی هفتگانه آموزش و پرورش مشهد: یک پژوهش آمیخته. آموزش و بهبود منابع انسانی، 5(2): 74-59.
Adeoye, M., & A., B. (2025). Transformational Leadership in Education: Harmonising Accountability, Innovation and Global Citizenship. Kharisma. Journal Administrasi dan Manajemen Pendidikan, 4(1), 14-30.
Alazmi, A. A., & Bush, T. (2024).). An Islamic-oriented educational leadership model: towards a new theory of school leadership in Muslim societies. Journal of Educational Administration and History, 56(3), 312-334.
AlSarhi, N. Z., & Salleh, L. (2014). The West and Islam perspective of leadership. International affairs and global strategy, 18(1). 131-150.
Anik, H., & Agus, A. (2020). Visionary Leadership for Implementing Quality Culture: Empirical Evidence in Indonesian Private Higher Education. Journal of Advanced Management Science, 8(4), 135-141.
Arar, K., & Sawalhi, R. (2023). Islamic-based educational leadership, Administration and Management: Challenging expectations through global critical insights. Taylor & Francis
Colette, M., & Taylor. (2014). Visionary leadership and its relationship to organizational effectiveness. Leadership & Organization Development Journal, 35(6), 566-583.
Connolly, M., & James, C. (2019). The difference between educational management and educational leadership and the importance of educational responsibility. Educational Management Administration & Leadership, 47(4), 504-519.
Dama, U., & Edi, W. (2016). Relationship Between Visionary Leadership of Principals And Teachers’ Performance of Early Childhood Education Institutions in Purworejo Sub District of Purworejo Regency. Central Java, Early Childhood Education Papers, 5(2), 70-74.
Folger, T. D. (2025). Measuring compassionate leadership in education: a validation study. International Journal of Leadership in Education, 17: 1-21.
Sashkin, M., & Sashkin, M. G. (2003). Leadership that matters: The critical factors for making a difference in people's lives and organizations' success. Berrett-Koehler Publishers.
Tony , B., & Derek, G. (2014). School leadership models: what do we know? School Leadership & Management, 34(5), 553-571.
Torlak, N. G., & Kuzey, C. (2019). Leadership, job satisfaction and performance links in private education institutes of Pakistan. International Journal of Productivity and Performance Management, 68(2), 276-295.
Westley, F., & Mintezberg, H. (2015). Visionary Leadership and Strategic Management. Strategic Management Journal, 31: 7-32.
Widodo, W., Irvandi , G., & Rahayu , P. (2023). A Mediation Model of the Effect of Visionary Leadership on Teachers’ Organizational Citizenship Behavior. International Journal of Learning, Teaching and Educational Research, 22(4), 104-124.
Xuetong, Y. (2019). Leadership and the rise of great powers, Princeton University Press.
[1] - دانشجوی دكتری مدیریت آموزشی، گروه علوم تربیتی، واحد كرج، دانشگاه آزاد اسلامی، كرج، ایران. m.koohfallah@iau.ir
[2] - استاد گروه علوم تربیتی، واحد كرج، دانشگاه آزاد اسلامی، كرج، ایران. (نویسنده مسئول) ramezan.jahanian@kiau.ac.ir
[3] - استادیار گروه علوم تربیتی، واحد كرج، دانشگاه آزاد اسلامی، كرج، ایران. a.mohammadinejadganji@iau.ir
[4] - Dedi Prestiadi, Wildan
[5] - Sashkin, M., & Sashkin
[6] - Kolton
[7] -Westley, F., & Mintezberg
[8] - Mel & Marina
[9] - Alazmi., & Bush
[10] - Folger
[11] - Folger
[12] - Adeoye, M. A., Baharun
[13] - Setiawan
[14] - Venter, B. G., du Plessis
[15] - Alazmi, A. A., & Bush
[16] - Anik and Egos
Designing a visionary leadership model based on an Islamic approach in the educational system
Masoumeh Kouh Fallah, Ramezan Jahaniyan, Alireza Mohammadinejad Ganji
Abstract:
Purpose: This research was conducted with the aim of designing a visionary leadership model based on an Islamic approach in the educational system.
Method: The present research is an applied research in terms of its purpose and is qualitative in terms of data type using the content analysis approach. The statistical population includes 12 professors of educational sciences and educational management at Karaj universities from 2016 to 2023 as experts. The sampling method was purposive sampling. Although the data reached theoretical saturation from the tenth interview onwards, 12 interviews were conducted in order to ensure the completeness of the data. The data collection tool was a semi-structured interview, with questions designed based on the different components of the model, according to the strategy used. Regarding the reliability of the interviews, during the classification of the interviews, paying attention to the percentages reported by two coders is a method to determine the reliability of the analysis. In the current study, test-retest reliability (consistency index) was used to calculate the reliability of the interviews conducted.
Findings: After analyzing the interviews, 158 codes were extracted as initial codes and then by putting the corresponding extracted codes together, the main concepts were identified. Based on this, 25 concepts were identified and finally all the inferred concepts were placed in 5 main categories: strategic management, individual characteristics and skills, problem solving, human resource empowerment and infrastructure.
Conclusion: Senior education managers at macro levels should move away from the political atmosphere and any relationship-oriented environment, using comprehensive criteria and according to educational goals, to adopt a visionary leadership style in order to create achievable visions and mobilize forces to achieve them.
Keywords: Leadership, visionary leadership, Islamic approach, educational system.