Qualitative analysis of the components affecting Iran Contemporary Architecture; Emphasizing the period of transition from modernism to postmodernism

Subject Areas : History and theoretical foundations of architecture

Amir Davood Maslahatjoo ¹ , Maryam Ghasemi Sichani ^{2 *} , Vahid Ghobadian ³ , Bijan Abdolkarimi ⁴

1 - Department of Architecture, Shahrekord Branch, Islamic Azad University, Shahrekord, Iran.
2 - Department of Architecture, Isfahan (Khorasgan) Branch, Islamic Azad University, Isfahan, Iran.
3 - Department of Architecture, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
4 - Department of Philosophy, North Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Received: 2024-10-19 Accepted : 2025-01-12 Published : 2025-06-08

Keywords: Tradition, modernity, Postmodernism, Transition period, Iran Contemporary Architecture.,

Abstract :

The persistent interplay between tradition and modernity continues to shape Iranian society, a phenomenon made more complex by rapid socio-cultural transformations in the country’s contemporary era. Within this context, Iranian architecture has experienced substantial shifts, particularly evident in its transition from traditional paradigms to modernist and postmodernist approaches. The simultaneous influence of traditional values, modernist aspirations, and postmodernist critiques has resulted in a heterogeneous and often ambiguous architectural landscape, reflecting an ongoing crisis of identity not only in architectural forms but also at the societal level.

This study adopts a rigorous qualitative methodology to explore the historical and sociocultural factors influencing the evolution of contemporary Iranian architecture. Through historical analysis, the research identifies distinct transitional periods and exami dialectic between continuity and change. Data were collected through comprehensive literature reviews, archival documents, and close analysis of seminal architectural works from different eras.

A central component of the methodology is thematic coding, which was employed in the analysis phase. After collecting qualitative data, key segments of text were examined and open coding was applied to label meaningful units, allowing for the emergence of themes related to identity, hybridity, authenticity, contextualism, and adaptation. Axial coding was subsequently used to explore relationships and patterns among these themes, thus providing deeper insight into how various internal and external influences interact to shape the architectural discourse in Iran.

The findings reveal that, while there have been periodic attempts to return to local roots and cultural authenticity, the influence of global trends and postmodernist theories has complicated the pursuit and expression of a cohesive cultural identity in architecture. The ongoing tension between incorporating imported models and reinforcing indigenous traditions is highlighted as a key challenge.

Ultimately, this research underscores the importance of qualitative approaches and systematic coding in unpacking the multi-layered discourse of identity, offering a nuanced understanding of how contemporary Iranian architecture continues to navigate continuity, change, and the negotiation of meaning.

References:

ادیب، محمدحسین (1380). ایران و اقتصاد موج سوم، اصفهان: نشر مؤلف.
اسلامی ندوشن، محمدعلی (1399). ایران چه حرفی برای گفتن دارد؟، چاپ پنجم، تهران: شرکت سهامی انتشار.
اشرف، احمد (1391). هویت ایرانی به سه روایت، دوماهنامه بخارا، 4(66): 127-109.
بانی‌مسعود، امیر (1400). معماری معاصر در ایران از سال 1304 تا کنون، چاپ دوم، مشهد: کتابکده کسری.
بانی‌مسعود، امیر (1402). پست‌مدرنیته و معماری؛ بررسی جریان‌های فکری معماری معاصر غرب، چاپ هفتم، اصفهان: نشرخاک.
بهنام، جمشيد و جهانبگلو، رامين (1386). تمدن و تجدد (گفتگو)، چاپ سوم، تهران: نشر مركز.
پاکدامن، بهروز (1402). نگاهی کوتاه بر شیوه‌ها و گرایش‌های معماری در تهران، تهران: روشنفکران.
پيرنيا، محمدكريم (1373). پاي صحبت استاد مهندس پيرنيا، كيهان علمي، 6(8): 40-29.
جاویدصباغیان، مقداد و سیداحمدی زاویه، سید سعید (1392). درآمدی بر مطالعات تطبیقی هنر در مقام یکی از گونه‌های مطالعاتی حوزه پژوهش هنر، دوفصلنامه نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 4(12): 27-5.
چومی، برنارد (1400). معماری و انفصال، ترجمه حسام عشقی صنعتی و مرتضی نیک فطرت، تهران: انتشارات فکر نو.
حجت، عیسی (1384). هویت انسان ساز، انسان هویت پرداز (تأملی در رابزه هویت و معماری)، فصلنامه هنرهای زیبا، 6(24): 62-55.
حجت، عیسی (1401). سنت و بدعت در آموزش معماري، تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات.
حقدار، علی اصغر (1395). تحولات فرهنگی و سیاسی ایران معاصر، استانبول: نشر مؤلف.
حقیر، سعید و کامل¬نیا، حامد (1400). نظریه مدرنیته در معماری ایران، چاپ دوم، تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه.
خاتمی، سیدمحمد (1388). گفت و گوی تمدن ها، چاپ دوم، تهران: طرح نو.
دامیار، سجاد و ناری قمی، مسعود (1391). مطالعه تطبیقی مفهوم فضا در معماری بومی و معماری مدرن، فصلنامه معماری و شهرسازی، 17(1): 72-65.
دیبا، داراب (1393). کثرت دیدگاه های امروز معماری در جهان پرتلاطم، دوفصلنامه معماری و فرهنگ، 7(24): 12-3.
رهبری، مهدی (1386). نخبگان و شکل¬گیری گفتمان توسعه در ایران، مجله پژوهش حقوق و سیاست، 9(22): 66-41.
زيباكلام، صادق (1395). سنت و مدرنيته: ریشه‌یابی علل ناکامی اصلاحات و نوسازی‌ سیاسی در ایران عصر قاجار، چاپ نهم، تهران: نشر روزنه.
سلطان‌زاده، حسین (1396). هویت معماری، کتاب معماران ایران، جلد 1، تهران: انتشارات تیس، انجمن مفاخر معماری ایران.
شایگان، داریوش (1399). افسون‌زدگی جدید: هویت چهل‌تکه و تفکر سیار، چاپ يازدهم، ترجمه فاطمه ولیانی، تهران: فرزان روز.
شریعتی، علي (1347). نگاهي به تاريخ فردا، بي‌جا.
طهوری، نیر (1396). آموختن از هایدگر، فصلنامه کیمیای هنر، 6(25): 92-73.
عبدالکریمی، بیژن (1395). پرسش از پست مدرنیسم ایرانی، تهران: مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی.
قاسمی سیچانی، مریم (1382). معماری اصفهان در دوره پهلوی اول، دوفصلنامه معماری و فرهنگ، 6(16ـ15): 114-106.
قاسمی سیچانی، مریم (1383). معماری اصفهان در دوره پهلوی دوم، دوفصلنامه معماری و فرهنگ، 6(19ـ18): 121-115.
قبادیان، وحید (1400). مبانی و مفاهیم در معماری غرب، چاپ سي و ششم، تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.
قبادیان، وحید (1401). سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران، تهران: فكر نو.
گیدنز، آنتونی (1398). تجدد و تشخص: جامعه و هویت شخصی در عصر جدید، ترجمه ناصر موفقیان، چاپ یازدهم، تهران: نشر نی.
میرمیران، هادی (1389). موزه ملی آب ایران، فصلنامه شارستان، 7(27): 29ـ28.
هابرماس، یورگن (1392). مسائل مدرنیسم و مبانی پست‌مدرنیسم، (مجموعه مقالات)، ترجمه سیدعلی مرتضویان، چاپ چهارم، تهران‌: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌، سازمان چاپ و انتشارات‌.
Aureli, Pier Vittorio (2019). Intellectual Work and Capitalist Development: Origins and Context of Manfredo Tafuri’s Critique of Architectural Ideology. Past & Present Press.
Azizi, B., & EshaqZai, A. (2022). EXPLORING THE CHARACTERISTICS OF MODERNISM AND POST-MODERNISM: A REVIEW PAPER. Journal of Critical Reviews, 9(2), 57-65.
Deleuze, Gilles (2017). The fold: Leibniz and the Baroque. U of Minnesota Press. Badiou in Gilles Deleuze and the theater of philosophy.
Diba, D. (2012). Contemporary architecture of Iran. Architectural Design, 82(3), 70-79.
Diba, D., & Dehbashi, M. (2004). Trends in modern Iranian architecture. J Iran Archit Chang Soc.
Erjavec, A. (2024). Why Architecture in Post-Modern Times? Art, Philosophy, and Ideology, Brill.
Feizbahr, M., & Pourzanjani, P. (2023). The evolution of architectural styles: From modernism to postmodernism. Journal of Review in Science and Engineering.
Guba, Egon G. and Lincoln Yvonna S. (1994). Competing paradigms in qualitative research. Handbook of qualitative research, 2(163-194), 105.
Harries, P., Lipman, A., & Purden, S. (2024). Meaning in architecture: Post-Modernism, hustling and the big sell. In Environmental perspectives, Routledge.
Kamali, M. (2024). The interaction of history and modern thought in the creation of Iran's architecture by investigating the approaches of past-oriented architecture. Frontiers of Architectural Research, 13(3), 459-486.
Shirazi, M. R. (2018). Contemporary Architecture and Urbanism in Iran. Tradition, Modernity, and the Production of'Space-In-Between.

Full-Text:



E-ISSN:3060-6608

DOI        88

طراحی و برنامه ریزی در معماری و شهرسازی سال سوم ، شمارة اول، بهار 1403، صص 88-72

 

 

 

 

 

تاریخ پذیرش مقاله :        28/07/1403

 

تاریخ پذیرش مقاله :        23/10/1403

 

اميرداود مصلحت­جو¹

مريم قاسمي سيچاني² (نويسنده مسئول)

وحيد قباديان³

بيژن عبدالكريمي⁴

چکیده

 

تعامل مداوم میان سنت و مدرنیته همچنان جامعه ایرانی را شکل می‌دهد؛ پدیده‌ای که با دگرگونی‌های سریع اجتماعی و فرهنگی در عصر معاصر کشور، پیچیده‌تر شده است. در این بستر، معماری ایران دستخوش تغییرات چشمگیری شده که به ویژه در گذار از الگوهای سنتی به رویکردهای مدرن و پست‌مدرن نمایان است. تأثیر همزمان ارزش‌های سنتی، آرمان‌های مدرنیستی و انتقادات پست‌مدرنیستی، به منظره‌ای ناهمگون و اغلب مبهم در معماری منجر شده که بحران هویت جاری را نه تنها در فرم‌های معماری بلکه در سطح جامعه بازتاب می‌دهد. این پژوهش با اتخاذ رویکردی کیفی به بررسی عوامل تاریخی و اجتماعی-فرهنگی مؤثر بر تکامل معماری معاصر ایران می‌پردازد. با استفاده از تحلیل تاریخی، دوره‌های گذار کلیدی شناسایی و گفتمان میان تداوم و تغییر بررسی شده است. داده‌ها از طریق مرور منابع کتابخانه‌ای، اسناد آرشیوی و تحلیل آثار معماری از دوره‌های مختلف گردآوری گردیده‌اند. در مرحله تحلیل، کدگذاری تماتیک به عنوان بخش مرکزی روش‌شناسی مورد استفاده قرار گرفت. پس از گردآوری داده‌های کیفی، بخش‌های کلیدی متن شناسایی و کدگذاری باز برای برچسب‌گذاری واحدهای معنادار انجام شد و امکان ظهور مضامینی چون هویت، التقاط، اصالت، زمینه‌گرایی و سازگاری فراهم آمد. سپس، کدگذاری محوری به منظور بررسی روابط و الگوهای میان این مضامین به کار گرفته شد تا فهم عمیق‌تری از نحوه اثرگذاری عوامل درونی و بیرونی بر گفتمان معماری ایران حاصل شود. یافته‌ها نشان می‌دهد که با وجود تلاش‌ها برای بازگشت به ریشه‌ها و اصالت فرهنگی، گرایش‌های جهانی و تئوری‌های پست‌مدرن، روند دستیابی و بیان هویت منسجم معماری را پیچیده ساخته‌اند. تداوم کشمکش میان بهره‌گیری از الگوهای وارداتی و تقویت سنت‌های بومی، چالشی اساسی تلقی می‌شود. در نهایت، این پژوهش اهمیت روش‌های کیفی و کدگذاری نظام‌مند را در واکاوی گفتمان هویت نشان می‌دهد و درک ظریف‌تری از چگونگی حرکت معماری معاصر ایران میان تداوم، تغییر و چانه‌زنی معنایی ارائه می‌کند.

کلمات کلیدی: سنت، مدرنيته، پست‌مدرنيسم، دوره گذار، معماري معاصر ايران. 

 

1- مقدمه

در چند دهه اخیر معماری، ساختمان‌ها و عمارت‌های مختلفی با هزینه‌هـای فراوان سـاخته شده است؛ اما یا سازندگانش مدعی هویت‌مندی آن هستند یا منتقدانش آن را بی‌هویت می‌دانند. در چنین شرایطی، نبود معیارهای لازم و تعریف اساسی از مفهوم هویت باعث شده که روشنفکران و روشنفکرمآبان به طریقی یا داعیه‌دار آن باشد یا منتقدش. حتی گاهی نهادهای دولتی نیز در افسون این واژه گرفتار می‌شوند و هزینه‌های سرسام‌آور ساخت­وساز‌های خود را به دست معماران و طراحانی می‌سپارند که مبلّغ هویت‌مندی سازه‌های خود هستند؛ اما در پایان، اثری از دل خاک سر برمی‌آورد که نه هویت دارد و نه حتی ساختاری معمارانه. در معماری فعلی ایران ـ که (عموماً) برگرفته از نمونه‌های خارجی است ـ پرداختن به موضـوع هویت، در بهترین شرایط، بیهوده است. معماری ایران در دوره‌هایی چنان شکوفا بوده که اکنون می‌توان آن را صاحب هویت دانست. لکن تعریف و معیار این هویت گم شده است (سلطان­زاده، 1396). این چندگانگی و عدم قطعیت به نوعی باعث آن شده تا با از میان ­رفتن وحدت رَویه، سَویه کثرت، به سبب یکسان­سازی در تمامی یکه‌گی­ها و تنزل در محتوا و تغییر در مفهوم زمان و مکان و فواصل انتقادی و بروز هم­زمانی و تقلیل در مراتب، به تضعیف هویت بیانجامد (جاویدصباغیان و سیداحمدی زاویه، 1392). بسیارهویتی معماری امروز ـ که در نگاه وحدت­گرای جامعه به بی­هویتی تعبیر می­گردد ـ هم اکنون می­رود تا به بحرانی فرهنگی تبدیل گردد (حجت، 1384). اگرچه مدرنیسم، طرحی مدون و معین و غایتی مشخص برای جهان بعد از سنت ارائه می­کند، ليكن پست­مدرنیسم، فاقد این اصول تعیین­شده و مرزبندی­های روشن است. بر این اساس، نظریات پست­مدرنیسم و نقد آن از مدرنیسم، در مؤلفه­هاي عقلانيت، ايدئولوژي، كثرت­گرايي، تاريخ، رسانه، زبان و تكنولوژي، بررسی می­گردد. روايت تاريخ­نگر، ضمن پرهيز از افراط و تفريط دو روايت ناسيوناليسم رومـانتيك و مدرن و پست­مدرن، راه حل ميانه­اي براي بررسي و تحليل هويت ايراني برگزيده و بر آن است تا هم از نظر تحلیل و هم از لحاظ تاریخ، بین هویت تاریخی و فرهنگی ایرانی و هویت ملی ایرانی، تمایز قائل شود (اشرف، 1391). دفاع از پست‌مدرنیسم نیز تا حدود زیادی نشأت­گرفته از همین انگیزه­های سیاسی و اجتماعی، و دستاویزی برای نقد وضعیت موجود معماری است. حال از آن­جا که معنا دغدغه اصلی در معماری پست‌مدرن است (Harries et al., 2024) و محصول تکنولوژیک، عنصری مستقل از معنا و دلالت ایدئولوژیک است که می‌تواند مستقل از زمان، در خدمت مدرنیته باشد (دامیار و ناری قمی، 1391)، بی­راه نخواهد بود اگر عنوان شود سبک­ها در معماری دارای ارزش‌هایی هستند که بازشناسی آن­ها فارغ از زمان و مکان، باعث ماندگاری آثار معمـاری خواهد شد (قبادیان، 1401: 309). به عقیده هابرماس، کاربرد «پست» بیش­تر تداوم جریانی را ثابت می­کند؛ نه پایانش را (هابرماس، 1392). پست‌مدرنیسم نمونه‌ای پارادایمیک از سبكي است که هم پیشینه مدرنيته در معماری و هم ساخت مدلي یکپارچه و تقلیل‌دهنده از مدرنیسم را مورد نقد قرار می‌دهد (Erjavec, 2024). بدين تعبير، دگرگونی‌های مفاهیم در پست­مدرنیزاسیون، مجموعه عظیمی از نیروهای مادی را در بر می‌گیرند؛ که به تغییر ماهیت و کارکردهای فرهنگ (به شکل کلی) و متناظراً به فروپاشی الگوهای فرهنگ مدرن (به شکل خاص)، دامن می­زند. علل این تغییر و تحولات را می­توان ذیل موارد تکنولوژی، جهانی­شدن، مکاتب اجتماعی نوین، کثرت، یکسان­سازی، ادراکات تغییر­یافته، احساسات تقلیل­یافته، زمینه­گرایی و متن­نویسی، فضاهای استعلایی، بروز هم­زمانی و انعطاف مکانی، پویایی و پیچیدگی انتزاعی و تضاد زبانی و رسانه­ای خلاصه کرد (Deleuze, 2017). حال این سؤال مطرح است که اگر پست­مدرنیسم در معماری ـ به تبعیت از جامعه­شناسان و اقتصاددانان ـ به ­منزله یک ساخت واقعی و عینی اجتماعی و اقتصادی فهم شود، آیا واقعاً معماری پست­مدرن در ایران ـ صرف­نظر از بحث­های نظری روشنفکري ـ شکل گرفته است؟پاسخ اين پرسش، تابع دیدگاه دو گونه خواهد بود:

- معمارانی که تصور می­کنند هنوز در دوران معماری معاصر می­توان قائل به وجود ساخت­ها و هویت­های مستقل تاریخ­های بومی و قومی بود.

- معمارانی که فهمی خطی از تاریخ معماری دارند. گویی همه جوامع، از مسیر مشخصی عبور خواهد كرد؛ که همانا تاریخ غربی است. لذا سنت را در حاشیة مدرنیته و پست مدرنیته قرار می­دهند (عبدالکریمی، 1395).

با این تغییرات، یک دوران حیرانی آغاز می­شود؛ که طی آن، مخاطب ایرانی درست نمی­داند که جایگاه جدیدش کجا است و چه سامان و آینده­ای را باید پیش بگیرد (اسلامی ندوشن، 1399) و در اين رويارويي، انسان شريعت­مدار شرقي، مقهور شريعت انسان­مدار غربي گرديده و هر آن­چه دارد ـ از سنت­ها و باورها و رفتارها و گفتارهـا ـ در آزمايشگاه شناخت علمي غرب و با محك و معيار غرب، به سنجش­گري مي­گذارد. انسان غربي كه ـ به تازگي ـ ديانت را به كناري نهـاده، نيـازي به دين شـرقي ندارد؛. ليكن همتاي شـرقي، نيازمند علم و صنـاعت اوست و شرط اين بهره­مندي، گذشتن از سنت­ها و باورها! و چنين بود پايان كار جامعه سنتي! جامعه­اي كه انسان در آن غرق حكمت و ايمان بود و بي­خبر و بي­نياز از آن­چه كه در ديگر سوي جهان مي­گذشت، سر در كار خويش داشت (حجت، 1401: 13).

اين پژوهش، با هدف تعيين و تحليل معماری معاصر ایران در گذر از دو دوره گذار سنت به مدرنيته و مدرنيسم به پست‌مدرنيسم، در مطالعه‌اي کیفی به شیوه تحليل تاريخي، به دنبال پاسخي به این پرسش است که معماري معاصر ايران در چه شرايطي، و متأثر از كدام عامل يا عوامل، تغيير پيدا کرده است؟ به نظر مي­رسد كه این معانی پرمدعا و تا حدی متناقض در توضیح پیرامون منطق و دلیل کاربرد فراگیر و شهرت آن و در کنار ابهام و سردرگمی حاصل از این واژگان، ناهم‌گونیِ آشوب‌برانگیزی را تفسیر مي­كند كه در پسِ اندیشه­های جهانی­اش، یک سرمشق، یک جوّ فکری و مجموعه‌اي­ از سنت­هایِ قریب‌الوقوعِ به­جامانده از باورها و شیوه‌های برخاسته از فرهنگ را تعيين مي‌نمايد؛ به رغم آن­که ـ خود ـ نامعین است. لذا ضروری است تا با مرور واقع­بینانه چرایی وقوع این امر تاریخی، در تفسیری همه­جانبه، چیستی عوامل این رویداد بحران­ساز، مورد تحلیل قرار گیرد.

2- مرور ادبيات تحقيق

با شروع جریان­های فرامدرن در معماری جهان ـ که هم­زمان با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران بود ـ دو موضوع به موازات هم، دوره جدیدی از معماری را در ایران به وجود آورد: یکی این­که اصولاً پس از پیروزی انقلاب اسلامی، معماران ایران سعی کردند معماری ایران را به سوی یک معماری با هویت مستقلِ متکی بر میراثِ گذشته خود هدایت کنند و دیگر آن­که مبانی معماری فرامدرن نیز توجه جدی به معماری گذشته سرزمین­ها را مطرح می­ساخت. این دو موضوع، آثاری در معماري ایران به وجود آوردند که سبک و سلیقه معماری فرامدرن را با توجه به عناصر معماری گذشته ایران (به خصوص معماری پس از اسلام) در خود داشت؛ ليکن برخورد آن با معماری گذشته ایراني، برخورد چنان عمیقی نبود. به­خصوص که عناصر کلیشه­ای معمـاری فرامدرن نیز به وفور در این آثار، به کار گرفته شده بود. به عبارت دیگر، معمـاری مدرن، پویایی خود را از دست داده و پس از قریب به يك قرن، دیگر حرف تازه و شیوه راه­گشای جدیدی برای عرضه نداشت؛ ولی بنا بر آن‌چه مشاهده مي‌شود اکثر ساختمان­های جدید، کماکان به سبک مدرن، طراحی و ساخته و از نظر کمیت، حضور سبک­های دیگر در مقابل معماری مدرن ـ چه در ایران و چه در سایر نقاط جهان ـ ناچیز و قلیل است؛ هر چند که این سبک­ها جدیدتر هستند و امروزه به عنوان سبک آوانگارد محسوب می­شوند و راه حل‌های نوین برای نیازها و معضلات کنونی ارائه می­کنند (قبادیان، 1401: 305). چنان‌كه رویارویی ایران با تمدن غرب، نوسازی سیاسی و اجتماعی را برای ایران به ارمغان آورد؛ كه این توسعه گسترده معماری، ریشه در فرهنگ ایرانی داشت. تحولات نوين ايران معاصر، باعث دگرگونی معماری، و در نهایت، ظهور معماری نوگراي ايراني گرديد؛ كه تا به امروز ادامه داشته است (Diba & Dehbashi, 2004). معماری معاصر ایران، هماهنگ با معماری غرب و تحت تأثیر آن، آثار برجسته­ای را در سبک­های متعدد معماری به وجود آورده است. در یکصد و بيست سالی که از عمر معماری معاصر ایران می­گذرد، ظهور و گسترش دو نوع معماری مشهود بوده است: یکی شیوع سبک‌های مبتذل و پیش­پاافتاده ـ که به خصوص از دهه 1330 شمسی تاکنون دوام داشته است ـ و نوع دوم، اثرات هر چند محدود معماری معماران توانمند این سرزمین، که در دوران مختلف تاریخ معاصر ایران ـ اعم از قاجاریه، پهلوی و دوره بعد از انقلاب اسلامی ـ آثار مهم، آموزنده و قابل تحسینی را از خود به جای گذاشته­اند. (اعتصام، ایرج، 7 دی 1400، مصاحبه شخصی). هم‌زمان که چشم معماران ایرانی بر ایده­های خارجی گشوده شد و ـ بعضاً ـ بدان متکی گردید، جریان هویت ملی ـ که طرف‌دارانی در میان روشنفکران و دولت­مردان یافته بود ـ تأکید داشت که معماری ایرانی باید با شرایط محلی و اقلیمی و مصالح بومی منطبق و با سنت، سازگار باشد (بانی­مسعود، 1400). جریان نوین معماری ایران تلاش داشت نوعی معماری بیافریند که در تداوم و تکامل معماری این سرزمین بوده و بتواند جایگاه شایسته­ای، در معماری معاصر جهان، به خود اختصاص دهد (میرمیران، 1389). ایران در مسیر تاریخ پرتلاطم خود از برهه­های سرنوشت­ساز متعددی گذر کرده است. مدرنیزاسیون دوره مهمی در تاریخ ایران است؛ که با دوره اول جنگ­های ایران و روس (1184 تا 1192هـ. ش.) آغاز و تا پایان عصـر سلطنت پهلوی (1304 تا 1357هـ.ش.) ادامه یافته است. این دهه­های پر آشوب، سرآغـاز سلسله­ای از تغییرات و تحولات اجتمـاعی و فرهنگی بوده است؛ که نتیجه آن، ظهور ایران مدرن مي‌باشد (بانی­مسعود، 1400). ظهور معماری مدرن به تحول بزرگی در تاریخ معماری جهانی منجر شد؛ چنان‌كه با تمركز بر ایده‌های جدید، جنبه‌هايي از سادگي، كاربرد و پیشرفت در معماری در سراسر جهان ایجاد كرد که بتواند بر اساس منطق و مصالح کارآمد، مورد استفاده قرار گيرد (Feizbahr & Pourzanjani, 2023). شروع تحولات مدرنیزاسیون در جامعه ایران، از اواسط دوران قاجار و هم‌زمان با ایجاد ارتباطات گسترده با جوامع اروپایی شكل گرفت. از آن زمان، معماری پایتخت (تهران) نیز به موازات تحولات معماری در غرب، چهره­ای متفاوت می­یابد؛ که تا به امروز ادامه دارد (پاکدامن، 1402: 80-52). دوران پست­مدرن، آغازگاه زمینه جدیدی در معماری گردید که ساختار ثبت‌شده‌اش، بیش­تر ترکیبی التقاطی بوده و در آن، حس واکنش به دوران خردگرایی قبل، بیش­تر از آن­که دربرگیرنده نظریه جدید و قابل تبدیل کالبدی گردد که حاوی نظرگاه فلسفی باشد، دستورالعملی در گفتمان­ها بوده است (ديبا، 1393)؛ چنان­چه پیرنیا نیز در این خصوص اذعان مي­دارد كه شاید بتوان در معماري معاصر ايران شیوه­ای را به نام شیوه انحطاط یا شیوه تهرانی نام برد؛ که از دوره قاجاریه و به­خصوص زمان ناصرالدین‌شاه، تقلید شد و به طور مثال در ساختمان شمس­العماره، با این­که از بناهای آلمانی تقلید شده بود، ولی پلان آن ایرانی است (پیرنیا، 1373). از اين روي بي­ارتباط نخواهد بود اگر گفته شود كه جامعه ايران، طي دوران طولاني ـ كه از آن با عنوان تاريخ معاصر نام برده مي­شود ـ تغيير رنگ داده است؛ اما تغيير ماهيت، هرگز! لیکن مقابله سنت و تجدد، عدم تعادلي را بر اثر مواجهه با امواج سهمگين پيشرفت جهان بيگانه و عقب­ماندگي جهان خودي در جامعه به وجود آورد و هنـوز وجود دارد، که ناشی از شيوه برخورد، كوتاهي و بي­توجهي ما، نسبت به تاريخ معاصر است (زيباكلام، 1399).

3- مدرنیته، پست‌مدرنیته و جریان معماری

مفاهیم هویت، فرهنگ، سنت و تاریخ، کلیدی برای شناخت معماری معاصر ایران است؛ كه در واكنشي تاريخ‌نگر، با احیای مفهوم ایراني‌بودن، به درک پیچیده‌ای از جوهر میراث معماري ايراني تبدیل مي‌شود (Diba, 2012) و مدرنیسم، ترکیبی فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فلسفی و نماد دوره‌ای است که در آن، عرصه‌های زندگی دینی و مادی‌گرایانه از هم جدا می‌شود؛ تا بتوان مدرنیسم را مخالف سنت دانست. در مقابل، پست مدرنیسم به دلیل فضای انتقادی، دارای ابهام مفهومی است؛ كه در واكنش به تلاش مدرنیسم در ایجاد موج و تغییرات نوين، به عنوان یک جنبش فکری گسترده، ظهور و توسعه یافته؛ به نحـوي که بسیاری از حوزه‌های فکـری و علمی را تحت تأثیر قـرار داده است (Azizi & Eshaq Zai, 2022). در دوران حاکمیت معماری مدرن ـ که دستورالعمل­ها و روش­ها و ایده­های نو و بدعت­های معمـاران پیش­گام و صاحب­نام به منزله بیانیه مشترک معماری مدرن، گستره جهان را درنوردید ـ معماریِ کارکردگرای مدرن مطابق با صورت‌های دیکته‌شده از سوی معماران مدرن، همه جا را پر کرد و سیطره خود را بر جهان اعلام داشت (طهوری، 1396). هویت مـدرن به عنوان فصل مشترک جريان معماري معاصر ايران و جهان، گسست­ها و شکاف­هایی را ایجاد کرد؛ که منابع سنتی غنی و پُربار معماری ایرانی نیز قادر به پُرکردن آن نباشند. خاصه آن­که معماری عاری از هر نوع هویت و تشخص، دستورالعمل معماری مدرن (بین­الملل) بود. بدین ترتیب، پس از کودتای 28 مرداد، روشنفکران ایرانی با تکیه بر برداشتی رمانتیک از تشیع و جایگاه روحانیت شیعی، به بومی­گرایی روی آوردند و پارادایم خود را از سکولاریسم و غرب­گرایی، به رنسانس اسلامی و بازگشت به خویشتن⁵، تغییر دادند. پیامد شتاب جامعه سنتی به سمت مدرنیته و افزون بر آن تأثیرات رویکرد پست‌مدرنیستی بر جامعه موجود و شتاب و تنوع تغییراتی که جامعه در حال گذار ایران تجربه می­کند و تحولات ساختاری و نهادی ملازم با آن ابعاد پیچیده و مهمی به مسائل ایران بخشیده است؛ كه از طرفی باعث آن شده تا گذار جامعه به سوی مدرنیته و تغییرات ساختاری بدون فهم انگاره­های فکری عاملیت سنتی و یا به عبارتی عدم هم­سازی بخشی از جامعه ایران با فرایند مدرنیزاسیون، آسیب­های فراوانی را به وجود آورد و از سوی دیگر، نظاره­گر اشاعه افکاری پست­مدرنیستی و به عبارتی تئوری نفی فراروایت­هایی است که ذهن ایرانی را بین سه رویکرد سنت­گرایی، مدرنیسم (که در نیمه راه تجدد به­سرمی­برد) و رویکـرد پسامدرنیستی، گرفتار کرده و نوعی افکار التقاطی و سیال غیرقابل اتکاء، در ذهن اعضای جدید جامعه به وجود آورده و جامعه را در نوعی بی­هنجاری، دچار بحران هویت نموده است. این نشانه­ها، قرائنی از ابهام واقعیتی است که روشن­گـر جنبه نمادین و دوپهلوی غرب، به مثابه پایان و آغاز دوباره است: پویایی و تکنیک­زدگی، خلأ فقر وجود و تجلی آیین عرفانی فرقه­های گوناگون، تحمیق همگانی و دگرزدایی جدید و مجازی­سازی، افسون­زدایی و افسون­زدگی! ما به عصر «پست» گام نهاده­ایم (شایگان، 1399: 23). ورود ایران به عصر جدید و ایجاد شکاف و انقطاع در سیر طبیعی تاریخ و سنت که با خشونتی همراه با شکست­های خارجی و استعمار همراه بود، ایران را وارد دورانی کرد که به رویارویی بزرگ میان سنت و مدرنیته انجامید. در حالی که سنت و مدرنیته از نظر بنیادهای فلسفی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی با یکدیگر دارای تعارض ماهوی است، چنین تعارضی، همه جامعه را در اشکال مختلف ذهنی و عینی دربرگرفت (رهبری، 1386). حال آن­که تحولات شگرفی که پس از رنسانس (نوزایش) در اروپا ـ تحت عنوان مدرنیته شکل گرفت ـ به نحوی بنیادین، سرشت زندگی روزمره اجتماعی را متحول ساخت و حتی بر شخصی­ترین جنبه­های تجربه نیز اثر گذاشت. از این رو، دگرگونی‌هایی که نهادهای مدرن پیش می­آورد، به طور مستقیم با زندگی فردی و لاجرم با هویت فردی، تلاقی نمود. در واقع یکی از جنبه­های بارز مدرنیته، ارتباط درونی فزاینده بین دو حد نهایی تأثیرات بیرونی و درونی بود: از یک سو تأثیراتی فردی و از سوی دیگر تأثیراتی جهان­شمول (گیدنز، 1398: 58-54). حال آن­که آغاز مدرنیته جهانی، پایان فلسفه سنتی بود (حقدار، 1395: 122).

4- جریان معماری در ایران معاصر

شاید در مطالعات تاریخ معاصر ایران، مهم­تر از جدال میان سنت⁶ و مدرنیته⁷، ستیز میان مدرنیته و پست­مدرنیته⁸ باشد. چالش مواجهه و تقابل سنت و مدرنیته، به طور قابل‌توجهی بر جامعه، فرهنگ و گفتمان معماری معاصر ايران تأثیر گذاشته است. این رويكرد تاریخی، چارچوبی برای بررسی تأثیرات معماری سنتی بر معماری معاصر ایران از دیدگاه‌ها و رویکردهای مختلف ارائه می‌دهد؛ که بر ویژگی تعیین‌کننده گفتمان تاريخ‌گراي معماری معاصر دلالت دارد. روشی منحصر به فرد و تحلیل‌محور؛ كه در به‌دست‌آوردن بینشی در مورد خلق آثار معماري معاصر ايران در ایجاد رابطه‌ای سازنده بین معماری گذشته‌گرا، مفاهیم نوآورانه معماری و اندیشه معاصر، به نقد دیدگاه سنت‌گرايي می‌پردازد (Shirazi, 2018)؛ و در کنار تحلیل مؤلفه‌های تأثیرگذار آن‌ها بر معماری، به ارتباط مؤثري با دستاوردهای تاریخی دست می‌يابد؛ که در آن، نقش تاریخ هم‌افزايي ارزش‌های جدید به نیازهای آگاهانه معماری بوده است. نگرشي كه در طول تاریخ تغییر مي‌يابد؛ و در نهایت، به چالشي در بازيابي مسیری مناسب در میان دیدگاه‌ها و بازتفسیرهای گوناگون و برقراری ارتباط سازنده با تاریخ و اندیشه‌هاي نوگراي معاصر منجر مي‌شود (Kamali, 2024). این جهش فلسفی اندیشه و روش فکری، در دورانی که مدرنیته ـ خود ـ هنوز کودکی نوپا به شمار می‌آمد، منجر به پیدایی شکافی در فرهنگ و هویت معماری این سرزمین گردید؛ که تا به امروز با آن دست به گریبان بوده است و این نقصان را هویدا نمود که به جز معدودی، هیچ حرف قابل طرحی در هیچ­کدام از زمینه­های فکری پست­مدرن معماری معاصر ایران وجود نداشته باشد. مدرنیته، دوران رشد خود را طی نکرده، به انتهای مسیر خود رسیده بود. گویی ایران و ایرانی و فرهنگ آن، از میان سنت، به­یک­باره قدم ­به دوران پسا ـ ­سنتی گذاشت که از قضای تقارن روزگار، پست­مدرن نام دارد و از بد اتفاق، ریشه در مغرب­زمینی داشت که همواره در طول تاریخ معاصر ایران، مورد نکوهش و سرزنش جامعه مذهبی و سنتی ایران قرار می­گرفت. مضافاً آن‌که از عصر روشنگری به بعد، معماری، ابزار ایدئولوژیک سرمایه­داری گرديد و دیگر امیدی نبود که اهداف متعالي داشته باشد (Aureli, 2019). بدین ترتیب، هژمونی نگاه بورژوای حاکم و حرکت دیالکتیکی مدرنیته، به ­صورتی کنایه­آمیز، تغییر جهت داد و علیه محرک اصلی خود یعنی بورژوازی، به جریان افتاد؛ که هنوز مشق مدرنیته و تجدد را سیاه نکرده، از آن فارغ­ شده بود. در این میان، روشنفکرانی که تا دیروزِ دوران سنت، جامعه و فرهنگ را مورد نقد قرار می‌دادند، خود در مظان انتقاد قرار گرفتند و پیکان اشارت مماشات، به سوی آنان نشانه رفت؛ تا پارادوکس ایرانی مسلمان مدرن را در عصیان و گسست میان التقاط و تقلید، و پیوند و تألیف میان آن­چه که هست و آن­چه که بايد باشد، بنمایاند. تا آن‌جا که این چندگانگی و عدم قطعیت، به همه حیطه‌های انسانی راه می­یابد و در نهایت این نظام­ها، در واقعیت نانظام­های شناختی نوظهور، به عاملی برای ازهم­پاشی ساختارهای ادراکی و دانشی بشر تبدیل شده و نوعی احساس دلتنگی و حرمان نسبت به فراروایت­های موجود، پدید می­آورد. از اين رو، با فروپاشی وفاق عمومی و پایان سبک­های ملی و باور مدرنیستی، این هویت پست­مدرن است که مرزهـای هویت ملی را متزلزل می­کند و هویت اصیل اعضا را به زیر سؤال می­برد. تا آن­جا که شیوه­های ناپایدار ـ متکثر و پراکنده ـ افراد را به ارتباط با یکدیگر ترغیب می­کنند و اصالت، بی­اهمیت و بی­ربط می­شود و هویت، در حد کلمات، تقلیل می­یابد (بانی­مسعود، 1402). و فرهنگ صنعتي ـ تكوين نيافته ـ محيط نهادي مرتبط با صنعت را دچار هرج و مرج مي‌نمايد. حال این سؤال مطرح است که آیا ایران، بدون عبـور کامل از مرحله مدرنیسم وارد عصر فـرامدرنیسم شده است؟ آن­چـه در عمل مشـاهده می­شود، پرش از وضع موجود به جامعه فراصنعتی است؛ که این پرش زودهنگام، هزینه و عوارض اجتماعی، سیاسی و اقتصادی خاص خود را خواهد داشت (ادیب، 1380: 104)؛ به نحوي كه معماران و روشنفکران فلسفه­زده اين عصر، یا عیناً به بازتولید فرم­های غربی می­پردازند و یا با استعانت از نظریات فلاسفه ایرانی، بر این تصورند تا با ایجاد فرم­هایی که در غرب نظیر ندارند، تفکر خود را به جامعه، القاء نمایند (حقیر و کامل­نیا، 1400). چراکه از يك سو به مدرنيته و مدرنيزاسيون و فرهنگ جهاني وابسته­اند و از ديگر سوي، دل‌بسته بر شخصيت فرهنگي ايراني. بنابراين، جامعه ايراني ديگر آن ايراني قديم نخواهد بود؛ ولي مي­تواند ايراني جديد باشد (بهنام و جهانبگلو، 1386: 37-35). مع­ذلک، از آن­جا که جامعه ایرانی هنوز جامعه سنتی و ماقبل مدرن است، بی آن­که نهادهای مدرن در آن شکل گرفته باشد و بی آن­که جامعه، تجربه راستینی از مدرنیته، عقلانیت جدید، دموکراسی و ... داشته باشد ـ بی­جهت ـ شاخصه­های اصلی تفکر غربی را در خود تسری داده و تاریخ غرب را با تاریخ بومی و محلی جوامع غیر غربی یکسان گرفته، رواج بحران معنا یا نیهیلیسم غربی و دیگر شاخصه­های نظام معنایی پست­مدرن در جـوامع فـراصنعتی غربی به جـامعه سنتی و مـاقبل صنعتی، به وضعیت موجود جامعه معاصر، بدل گشته است. بدین ترتیب، پس از مشروطیت و به ویژه در دوره پهلوی اول، بر اثر تغییرات به­وجودآمده در ساختار سیاسی، اجتماعی فرهنگی و اقتصادی کشور، دگرگونی­های زیادی تابع جریان­های حاکم بر کل معماری ایران (اعم از سنتی، باستان­گرایی، ملی­گرایی و نئوکلاسیک مدرن)، در معماری و شهرسازی ایران، به وقوع می­پیوندد (قاسمی سیچانی، 1382). پس از آن، و هم­زمان با اوج و اقتدار جهانی نهضت مدرنیسم، تحولات بی­شماری به تبعیت از آن اتفاق می‌افتد؛ که در طول تاریخ معماری ایران بی­سابقه است: معماری ایرانی ـ که در طول هزاران سال، با فرهنگ، اقلیم، جامعه، دین و انسان ایرانی پیوند یافته بود ـ دست­خوش تغییرات می­شود و معماری مدرن وارداتی از غرب و سبک بین­الملل، جای آن را می­گیرد و رویارویی بین سنت و مدرنیته در ایران، آغاز می­گردد (قاسمی سیچانی، 1383). اپیستمه پسانوگرايي در ايران (1985ـ1969م. / 1364ـ1348هـ.ش.) مقارن بود با دوره جمهوری ­اسلامی. حال آن­که سال‌ها قبل از تولد این مکتب، معمـاران نوگرای ایرانی دست به آفـرینش ابنیه مهمی ـ در تاریخ معمـاری ایران ـ زده بودند. در جایی­که عصر، عصر روشنگری و دوره مدرن در جریان رخداد بود؛ یادواره­های ارزشمند سیحون، شهر نوین دیبا، برج ­ـ­ نماد امانت و بسیـاری دیگر ـ همه و همه ـ از این دست بودند. اگرچه جنکس مرگ معمـاری مدرن را به سال 1351/1972 اعلام کرد، اما این به معنای پایان این معماری نبود. در واقع، معماری مدرن به عنوان یک سبک پیش­رو در این سال پایان یافت؛ ولی کماکان اکثر ساختمان­های جدید، به سبک مدرن ساخته می­شدند. حال آن­که با پیروزی انقلاب اسلامی (1357/1979)، اقتدار معماری مدرن، کم­رنگ گردید و با پایان نئوکلاسیک، فصل تازه­ای از معماری با نام پست­مدرن آغاز شد.

 

 

تصوير 1. کرونولوژی دوران گذار در ایران معاصر

5- مباني و پيشينه تحقيق

خانه مادر، اولین ساختمان ساخته­شده به سبک پست­مدرن و نماد این معماری است. این خانه را رابرت ونتوری در سال 1962 میلادی در نزدیکی شهر فیلادلفیا در ایالت پنسیلوانیا در ایالات متحده، برای مادرش ساخته است. ونتوری در طرح خود از نمادهایی هم­چون بام شیب­دار، پنجره، قوس سر در ورودی، و لوله دودکش استفاده کرده است؛ که در غرب (از جمله آمریکا)، از نمادها و نشانه­های خانه شمرده می­شود و در نگاه اول، این خانه را به عنوان یک خانه مسکونی، مشخص می­کند. نکته حائز اهمیت در خانه مادر ونتوری این است که وحدت و یکپارچگی از طریق حذف المان­های مختلف ساختمان، به دست نيامده و همه تناقضات و پیچیدگی­های خانه، در توجه به رویکرد انسان­مدارانه پست­مدرنیستی به وجود آمده است (قبادیان، 1400).

 

تصویر 2. تحلیل ژئومتریک خانه مادر ونتوری

Geometry Analisis of Vanna Venturi House, Philadelphia, PA;  Design by Kimberly Elam © 2020 Pennsylvania Academy of the Fine Arts

در معماری پست­مدرن، عمدتاً مبنای توجه، به معماری تاریخی و بومی به­روزشده (که از آن با نام بوم­گرایی یاد می­شود)، معطوف بوده است. معماری سبک پست­مدرن در ایران، پس از انقلاب اسلامی مورد توجه تعدادی از معماران مطـرح کشور قرار گرفت. دلیل استقبال از این سبک در ایران را می­توان در توجه جهانی معماری پست­مدرن به عنوان یکی از دو سبک آوانگارد در جهان و تأکید معماری پست­مدرن بر فرهنگ، تاریخ و هویت انسان، منطبق با موارد مطرح­شده همگون با مسائل انقـلاب اسلامی در ایران، عنـوان نمود. با توجـه به نگاه به گذشته و احیاء و به­روزنمـودن نمـادهای معمـاری تاریخی ایران، این سبک را می­توان ادامه سبک نوگرای ایرانی در دوره پهلوی دوم قلمداد کرد. بدین تعبیر، ویژگی­های معماری پست­مدرن عبارتند از:

1.       به­روزنمودن شیوه­های اصفهانی، تهرانی و یا معماری بومی.

2.       تلفیق معماری گذشته با معماری مدرن برای عملکردهای مدرن.

3.       استفاده از مصالح سنتی در نما (مانند آجر، کاشی و چوب) و هم­چنین، تزئینات سنتی.

4.       استفاده از مصالح مدرن در نما (مانند سنگ پلاک، بتن و فلز).

5.       به­کارگیری فن­آوری و امکانات مدرن (قبادیان، 1401).

در چند دهه اخیر معماری، ساختمان‌ها و عمارت‌های مختلفی با هزینه‌های فراوان ساخته شده است؛ اما یا سازندگانش مدعی هویت‌مندی آن هستند یا منتقدانش آن را بی‌هویت می‌دانند. در چنین شرایطی، نبود معیارهای لازم و تعریف اساسی از مفهوم هویت باعث شده که روشنفکران و روشنفکرمآبان به طریقی یا داعیه‌دار آن باشد یا منتقدش. حتی گاهی نهادهای دولتی نیز در افسون این واژه گرفتار می‌شوند و هزینه‌های سرسام‌آور ساخت­وساز‌های خود را به دست معماران و طراحانی می‌سپارند که مبلّغ هویت‌مندی سازه‌های خود هستند؛ اما در پایان، اثری از دل خاک سر برمی‌آورد که نه هویت دارد و نه حتی ساختاری معمارانه. در معماری فعلی ایران که (عموماً) برگرفته از نمونه‌های خارجی است، پرداختن به موضـوع هویت، در بهترین شرایط، بیهوده است. معماری ایران در دوره‌هایی چنان شکوفا بوده که اکنون می‌توان آن را صاحب هویت دانست. لکن تعریف و معیار این هویت گم شده است (سلطان­زاده، 1396). مفهوم هویت برای انسـان سنتی (مذهبی) باوری است واحد و الهی؛ که به مدد ایمان به غیب شکل می­گیرد و سازنده و پردازنده پندار، کردار و رفتار او است. درحالی­که انسان مدرن (سکولار)، خود به مدد خود، هویت متکثر و اکتسابی خویش را در جامعه ساخته است. در نگاه سنتی هویت انسان مقدم بر وجود اوست و در نگاه مدرن وجود انسان مقدم بر هویت­اش. بسیارهویتی معماری امروز که در نگاه وحـدت­گرای جامعه، به بی­هویتی تعبیـر می­گردد، هم اکنون می­رود تا به بحـرانی فرهنگی تبدیل گردد (حجت، 1384). این چندگانگی و عدم قطعیت به نوعی باعث آن شـده تا با از میان ­رفتن وحدت رَویه، سَویه کثرت، به سبب تنزل در محتوا و تقلیل در مـراتب، به تضعیف هویت بیانجامد و در یکسان­سازی تولیدات عینی و ذهنی، تمامی هویت­ها و یکه­گی­ها را از بین برده و با ازبین­رفتن این فواصل انتقادی و تغییر مفهوم زمان و مکان و بروز هم­زمانی، ایجاد بحران هویت نماید (جاویدصباغیان و سیداحمدی زاویه، 1392).

تفکر پست­مدرن در معماری نيز بر حرکت به سوی نوعی بی­ارجاعیِ غیرخطیِ انتزاعی و فرم­های مختصر، و با تکیه بر فروریختن ارگان سنتی مسلط بر معماری، شکل مي­گيرد؛ كه این اندیشه، با انتقاد از فراروایت­های (دینی، فلسفی، اومانیسم و ...) مدرنیسم، کانون و منشأ تغییر را در درون خود جستجو می­کند و در نگرشی بنیادی ـ که دارای برنامه­ای برای آغاز تحولی بنیادین از طریق تغییر پیش­فرض­های فرد در مورد خود و دیگران است ـ با ابزار شـالوده­شکنی و نظریه­پردازی خودانعکاسی، باورهای ذهنی را مورد انتقاد و ارزیابی قرار می­دهد و با ردّ هرگونه ایدئولوژی و تقلیل تفکر به امری سطحی، هویت (معماری) را شریک سلطه (اجتماعی) نموده و آن را از آزادی (هنری) دور می­نماید. حال از آن­جا که محصول تکنولوژیک، عنصری مستقل از معنا و دلالات ایدئولوژیک است ـ که می­تواند مستقل از زمان، در خدمت مدرنیته باشد ـ بی­راه نخواهد بود اگر عنوان شود سبک­ها در معماری دارای ارزش­هایی هستند که بازشناسی آن­ها فارغ از زمان و مکان، باعث ماندگاری آثار معماری خواهند شد (قبادیان، 1401). بدين ترتيب، معماران ـ كه اغلب رابطه بین تئوری و فرهنگ را درک نمی­کنند ـ تئوری را به عنوان ابزاری برای رسیدن به فرم یا توجیه فرايند عملی معماری، به كار مي­گيرند (چومی، 1400). اگرچه مدرنیسم، طرحی مدوّن و معیّن و غایتی مشخص برای جهان بعد از سنت ارائه می­کند؛ علي­رغم آن­كه پست­مدرنیسم، فاقد این اصول تعیین­شده و مرزبندی­های روشن است. بر این اساس، بنیاد مدنیت و فرهنگ ـ كه با طوفانی در نوزایش و اصلاح­گری، لرزیده و لحظه لحظه لرزان­تر شده، به رغم همه سخت­گیری­ها و تمهیداتي که برای نگاهبانی از آن به کار رفته، عاقبت فرو مي­ريزد؛ تا بر ویرانه­های آن، بنایی تازه بنیاد شود (خاتمی، 1388: 203). ولی عمدتاً آن­چه پس از انقلاب (57) در شهرهای بزرگ ایران ـ بالاخص تهران ـ به عنوان سبك پست­مدرن ساخته شد، تقلید از معماری غرب بود و خصوصیات بومی و محلی خاص هر نقطه در ایران مورد توجه واقع نشد. یعنی یک تقلید صرف از مجلات معماری صورت گرفت و به معانی و اصول فکری معماری پست­مدرن توجه نشد. اگرچه، معمارانی چون شیخ­زین­الدین، کلانتری و صفامنش ـ که معماری دوره قاجار را عمدتاً الگو قرار داده­اند ـ بیش­تر به اصول و مبانی پست­مدرن نزدیک هستند.

دوره دوم معماری جمهوری اسلامی را می­توان به عنوان دوره شکوفایی معماری پست­مدرن در ایران نام برد. در این دوره، بناهای بسیاری به سبک پست­مدرن طراحی و احداث شد. ویژگی­های سبک پست­مدرن در این دوره عبارت است از:

1.       توجه به زمینه­های فرهنگی و اجتماعی و قواعد معماری تاریخی و بومی.

2.       به­روزنمودن نمادها و مفاهیم معماری گذشته برای عملکردهای سنتی و مدرن.

3.       به­کارگیری نظم هندسی و تقارن محوری در طرح بنا.

4.       استفاده از آجر یا سنگ در نما.

5.       استفاده از کاشی لعاب­دار و تزئینات انتزاعی.

6.       به­کارگیری فن­آوری و امکانات مدرن (قبادیان، 1401).

در طی دو دهه گذشته، ترکیب احجام و مصالح و شکل­دهی بعضی از طرح­های معماران ایرانی، زیبایی جدیدی در صنعت ساختمان ارائه کرده است که از نظر شکلی، قرابت بسیار زیادی با ساختمان­های دیکانستراکشن در غرب دارد. ولی در اغلب آن­ها، آن­چه که بعضاً بیان نشده، مفاهیم نظری و شرح و تحلیل آن است. در ایران، معماران معدودی طرح­های خود را در چارچوب معماری دیکانستراکشن مطرح کرده­اند. از آن­جا که سبک دیکانستراکشن را به نوعی می­توان ادامه سبک پست­مدرن در معماری برشمرد، طرح مبانی فکری معماری دیکانستراکشن نیز حائز اهمیت خواهد بود. این مبانی در ایران، کمتر مورد بحث و شرح قرار گرفته و مهم­تر آن­که، انتقال این مبانی به شکل معماری، در اکثر پروژه­ها مورد نقد و تحلیل واقع نشده است.

معماری دیکانستراکشن در ایران از نیمه دهه 1360 شمسی، ابتدا در طرح­ها و پایان­نامه­های دانشجویان معماری ظاهر شد. پس از آن، در نمای چند مغازه لوکس در شمال شهر تهران، پدیدار گشت و نهایتاً، تعداد انگشت­شماری ساختمان ـ به تبعیت از شکل معماری دیکانستراکشن ـ طراحی و اجرا گردید. ویژگی­های این سبک در ایران را می­توان به شرح زیر عنوان نمود:

1.       ایجاد احساس تعلیق، ناپایداری و پویایی.

2.       استفاده از سطوح و خطوط مورب و کج و معوج.

3.       هم­جواری نمادهای نامربوط در کنار یکدیگر.

4.       تداخل احجام و سطوح معلق در یک ترکیب هنرمندانه (قبادیان، 1401).

معماران سبک دیکانستراکشن، به دنبال ارائه شکل کالبدی از مفروضات و شناخت انسان از خود و پیرامون خود و محیط خود می­باشد؛ که این شناخت، تنها با اتکاء به علم و فلسفه صورت می­گیرد. لذا معمار امروز، به منظور حفظ حضور خود در ورطه فرهنگ جهانی معاصر، باید ضمن آشنایی کامل با علم و فلسفه روز، قادر باشد محیط مصنوع را با استفاده از آن دانش و اگاهی، تفسیر نموده، آن را به صورتی خلاق و هنرمندانه، نشان دهد (قبادیان، 1400: 162). در معماری دیکانستـراکشن، سعی بر این است که برنامه و مشخصات طرح، مورد مطالعه و وارسی دقیق قرار گیرد. هم­چنین، سایت و شرایط فیزیکی و تاریخی آن و محیط اجتماعی و فرهنگی­ای که سایت در آن قرار گرفته نیز بازبینی موشکافانه شود. در مرحله بعد، تفسیرهای مختلف از این مجموعه مطرح می­شود و در نهایت، کالبد معماری به صورتی طراحی می­گردد که در عین برآورده­نمودن خواسته­های عملکردی پروژه، تناقضات و تباینات بین موضوعاتِ مورد اشاره و تأویل­های مختلف آن، ارائه گردد. لذا، شکل کالبدی، به صورت یک مجموعه چندمعنایی، ابهام­برانگیز، متناقض و متزلزل ارائه خواهد شد؛ که خود، طرح زمینه را برای تفسیر و تأویل بیش­تر آماده نماید. در این میان، طراح ساختمان باید منعکس­کننده آن جهان متکثری باشد که به قرائت­ها و تفسیرهای مختلف از طرح، اجازه بروز می­دهد. ایده فرم تابع عملکرد، شیوه­ای زمینه­ای از روند شکل­گیری قرائت­های متفاوت از فرم در پیچیدگی­های تضادگونه معماری است؛ که از دل خصوصیات مکانی و تقابل­های برنامه­محور، به شکلی انعطاف­پذیر بر یکدیگر منطبق شده، و در رویدادی خودانعکاسی، اجازه بروز می­یابد؛ درحالی­که ـ کماکان ـ هویت خود را حفظ نموده است. اگر چه جنکس مرگ معماری مدرن را به سال 1351ش./1972م. اعلام کرد، اما این به معنای پایان این گونه معماری نبود. در واقع، معماری مدرن به عنوان یک سبک پیش­رو در این سال پایان یافت؛ ولی کماکان اکثر ساختمان­های جدید، به سبک مدرن طراحی و ساخته می­شوند. امروزه از نظر کمیت، حضور سبک­های دیگر در مقابل معماری مدرن ـ چه در ایران و چه در بخش وسیعی از سایر نقاط جهان ـ ناچیز و قلیل است؛ هرچند که این سبک­ها جدیدتر بوده و راه حل­های نوین برای نیازها و معضلات کنونی ارائه نمایند؛ معماری معاصر ایران نیز با سابقه­ای بیش از یک و نیم قرن، هماهنگ با معماری معاصر غرب و تحت تأثیر آن، آثار برجسته­ای را در سبک­های متعدد معماری به وجود آورده است. پست­مدرنيسم، آغازگاه زمینه جدیدی در معماری گردید؛ که ساختار ثبت­شده آن، بیش­تر ترکیبی التقاطی بوده و در آن، حس واکنش به دوران خردگرایی پيشين، بیش­تر از آن­که در بر گیرنده نظریه جدید و قابل تبدیل کالبدی گردد که حاوی نظرگاه فلسفی باشد، دستورالعملی در گفتمان­ها بوده است (دیبا، 1393). به اعتقاد قبادیان، معماری پست­مدرن معمولاً التقاطی از سبک­های معماری در زمان­ها و مکان­های مختلف است. چنان­چه پیرنیا نیز در این خصوص اذعان مي­دارد كه شاید بتوان در معماري معاصر ايران شیوه­ای را به نام شیوه انحطاط یا شیوه تهـرانی نام برد؛ که از دوره قاجـاریه و به خصوص زمـان ناصرالدین­شاه، تقلیـد شد و به طور مثال در ساختمان شمس­العماره، با این­که از بناهای آلمانی تقلید شده بود، ولی پلان آن ایرانی است (پيرنيا، 1373). از اين روي بي­ارتباط نخواهد بود اگر گفته شود كه جامعه ايران، طي دوران طولاني ـ كه از آن به عنوان تاريخ معاصر نام برده مي­شود ـ تغيير رنگ داده است؛ اما تغيير ماهيت نداده است. لیکن مقابله سنت و تجدد، عدم تعادلي را بر اثر مواجهه با امواج سهمگين پيشرفت جهان بيگانه و عقب­ماندگي جهان خودي در جامعه به وجود آورد و هنوز وجود دارد، که ناشی از شيوه برخورد، كوتاهي و بي­توجهي ما، نسبت به تاريخ معاصر است (زيباكلام، 1395: 22).

جدول 1. معماری سبک پست­مدرن: مفاهیم و مضامین

سبک معماری	پست­مدرن
دوره	اواخر دهه 1960 میلادی / 1340 شمسی
منبع الهام	هویت انسان
فلاسفه	ژاک دریدا، ژیل دلوز، ژان فرانسوا لیوتار، میشل فوکو.
نظریه و نظریه­پرداز اصلی	چارلز جنکس: فرم، تابع دیدگاه جهانی.
مانیفست	کمتر، خسته­کننده است! [Less is Bore!] (روبرت ونتوری: 1968م.)
لغات کلیدی	فرهنگ، تاریخ، سنت، کثرت گرایی، التقاط، هنر مردمی، سبک بومی.
سبک پیرو	دیکانستراکشن
بنای شاخص معماری	خانه مادر ونتوری [1962م.]
معماران شاخص جهانی	رابرت ونتوری، چارلز جنکس، پیتر آیزنمن، دانیل لیبسکیند، زاها حدید، فیلیپ جانسون.
معماران شاخص ایرانی	حسین شیخ­زین­الدین، ایرج کلانتری، محمدرضا جودت، کامران صفامنش، هادی میرمیران، فرهاد احمدی.

6- روش تحقيق

روش تحقیق حاضر از نوع کیفی است؛ و از آن­جا که پژوهش در حالت کیفی، تاریخی است، شیوه تحليل پژوهش در قالب تاريخي انجام يافته است. از آن­جا که در فاصله دو زمان مشخص در گذشته، رویدادهایی به‌وقوع پیوسته و ابزاری تکمیل گشته است، بنابراین تلاش محقّق در روش تاریخی بر آن بوده است تا حقایق گذشته را از طریق جمع‌آوری اطلاعات، ارزشیابی و بررسی صحّت داده­ها، ترکیب دلایل مستدل و تجزیه و تحلیل آن­ها، به صورتی منظّم و عینی، ارائه و نتایج پژوهشی قابل ارائه و دفاع، در راستاي اهداف تحقیق، استنتاج نمايد. این پژوهش، به دنبال بازنمايي هدفمند وقایع تاریخی، در گردآوری داده­ها و اطلاعات، از مطالعات کتابخانه‌ای (منابع اسنادی و استنادی) و میدانی (مشاهده و مصاحبه)، استفاده کرده است. تأكيد پژوهش بر آرا و نظريات آن دسته از اساتید و متخصصین معماری است که هم به صورت آکادمیک و هم به صورت حرفه­ای، مشغول به فعالیت مي­باشند. لذا بدين منظور، داده­هاي كيفي در قالب مصاحبه­های نیمه ساختاریافته، گردآوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته­اند؛ كه پاسخ­ها در مصاحبه 17 ام، به بالاترين سطح اشباع رسیده، محتوای داده­ها پس از کدگذاری و پالایش، در طبقه­بندی­های معنادار، دسته­بندی و با طبقه محوری كرونولوژي معماري معاصر ايران، مرتبط گردیده­اند. میانگین توافقِ 90.37 درصد، نشان از قابلیت اعتماد نسبتاً کامل و پوشش سطح معيار بیش از 0.6 کاپا، قابلیت اعتبـار را ایده­آل توصیف می­کند. بدين ترتيب شاخص کیفیت تحقیق، مورد قبول، روایی و پایایی کیفی، مورد تأیید و نتیجه تحقیق، با بررسی چهار معیار كيفي گوبا و لينكلن (باورپذيري، انتقال­پذيري، تأييدپذيري و اطمينان­پذيري)، قابل ارزیابی و تفسیر است.

 

 

جدول 2. جمع­بندی روش تحقیق و تحلیل داده­ها به تفکیک سؤالات مصاحبه

پرسش مصاحبه	روش جمع­آوری اطلاعات	روش تحلیل اطلاعات
بنا بر یک تقارن تقویمی (کرونولوژیک)، دو دوره گذار از سنت به مدرنیته و گذار از مدرنیسم به پست­مدرنیسم را در معماری ایران متأثر از چه عواملی می­دانید؟	مطالعه اسنادی و استنادی، مصاحبه نیمه ساختاریافته؛	تحلیل توصیفی ـ علّی

 

7- بحث و يافته­ها

پس از انجام چهار گام اساسی ـ فراخوانی داده­ها، گروه­بندی اطلاعات، ایجاد پوشه­های فرعی و تخصیص متغیرها به اسناد در کدگذاری فایل­های مصاحبه، نرم­افزار MaxQDA ـ به عنوان رايج­ترين و شناخته­شده­ترين نرم­افزار تحليل پژوهش­هاي كيفي ـ به منظور ارائه جداول و مدل­هاي مفهومي (تئوري-كد، كد-ماتريكس و مدل سلسله­مراتبي)، مورد بهره­برداري قرار گرفته است. شاخص­ترين اين مدل­ها، مدل تئوري-كد با محوریت کدهای انتخابی مقوله پسن‌مدرنيسم مي­باشد. تئوري-كد معادل بصری روابط میان مفاهیم است؛ که با یک محور مرکزی آغاز می‌شود و این محور، در واقع همان مسئله‌ای است که باید حل شود و یا ایده‌ای است که مورد تحلیل و بررسی‌ قرار می­گیرد. از مدل تئوري-كد می­توان برای اتخاذ تدابیر یا تعیین پیامدها و راهبردها و یا تأثیرات فرعی دسته‌بندی‌ها یا رویدادها و رسیدن به سطوح پایین‌تری از جزئیات، استفاده کرد. این امر کمک می‌کند تا بتوان با دقت در پیچیدگی‌های جزئی مسئله، راه‌حل‌های موجود و مسیر تصمیم­گیری را به یک تصویر بزرگ و جامع، تغییر داد. در ادامه، با توجه به اهميت متغيرهاي ميانجي در اتخاذ تدابير و راهبردهاي تئوري داده­بنياد و ارائه راهكارهاي مطلوب بر مبناي چالش­هاي موجود، و بر اساس كدهاي نهايي مستخرج از مجموع 17 مصاحبه، مانيفست كرونولوژي معماري معاصر ايران در گذر از دوران گذار ارائه مي­گردد.

تصوير 3. مدل تئوري-كدهاي محوري مدرنيته و پست مدرنيته

 

 

 

 

 

جدول 3. کد- ماتریکس توزیع فراوانی کدهای طبقه محوری كرونولوژي

8- مانيفست كرونولوژي معماري معاصر ايران در گذر از دوران گذار

کرونولوژی دوره معاصر ایران، مقطع­بندی مسیر پرتلاطم تاریخ معاصر ـ از آغاز مشروطیت تا دوره جمهوری اسلامی ـ است؛ که به لحاظ تاریخی، با شناخت آن می­توان نقاط مبدأ، مرجع، اوج و عطف معماری معاصر را صورت­بندی تاریخی نمود:

o       دوره گذار اول: گذار سنت به مدرنیته؛ که به عنوان نقطه اوج مدرنیزاسیون در توالی تاریخی دوره قاجاریه به دوره پهلوی اول، به وقوع پیوست.

o       دوره گذار دوم: گذار مدرنیسم به پست­مدرنیسم؛ که به عنوان نقطه عطف دوران معاصر و در توالی تاریخی دوره پهلوی دوم به دوره جمهوری اسلامی، شکل گرفته است.

بنـابراین، شناخت کرونولوژیک معماری معـاصر، تعیین سیستماتیک یک صورت­بندی تـاریخی در تعیّن هویت­بخشی به معماری است! که می­تواند در ارتقاء دانش و آموزش تاریخ نظری معماری ایران، حائز اهمیت باشد.

9- نتيجه­گيري

پست­مدرنیسم، وجه غالب باور فرهنگی زمانه­ای است که تمامی كنش­ها را ـ دوباره ـ قالب­ریزی می­کند و حاوی انگاره­های متمایزی از تجربه و شرایط در عمیق­ترین سطوح یا تمامی آن چیزی است که می­توان درباره جهان معاصر دانست؛ تا آن­جا که قدرت متمرکز، جای خود را به کثرت گسسته داده، جلوه­اي از معاصريت هويت را آشكار مي­كند. این پژوهش، با تأكيد بر بازخواني گاه­شناسي⁹ معماري معاصر ايران در گذر از دو دوره گذار (سنت به مدرنيته و مدرنيسم به پست­مدرنيسم)، به روش کیفی آميخته، انجام و با بهره­گیری از رهیافت نظریه داده­­بنیاد، مورد تحليل و تفسير قرار گرفته است. داده­های پژوهش در قالب 17 مصاحبه نیمه­ساختاریافته، طبقه­بندی و محتوای پاسخ­ها، با استفاده از نرم­افزار تحلیل کیفی MaxQDA نسخه 2020 ، مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. به منظور استخراج مقوله­های اصلی و فرعی، از پرسشنامه­ای بر پایه اهداف پژوهش، استفاده شد. محتوای فایل­های مصاحبه، در سه مرحله کدگذاری (باز، محوری و انتخابی)، استخراج و پس از پالایش، با یکدیگر ادغام و در نهایت، در طبقه­بندی­های معنادار، دسته­بندی گرديد. مراحل کدگذاری، در قالب جداول نظام­یافته، گزارش و مقدار فراوانیِ متناظر با هریک از کدها، ارزیابی، محاسبه و ارائه شد. بررسی شاخص­های به­ دست آمده حاکی از آن است که آزمون روایی و پایایی، مورد تأیید است. لذا، با تکیه بر یافته­ها و نتایج حاصل، به نظر می­رسد جریان مدرنیسم در بستر حاکم پست­مدرنیسم، وضعیت موجود را با ایجاد بحران­های فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، علمی، تاریخی و فلسفی، به چالش کشیده و به سبک زندگی قالب دوره معاصر مبدل شده است. حال آن­که در این میان، کسب مهارت نقد و پرسش­گری به مثابه اندیشه انتقـادی، شناخت و نگـرش فلسفی و اصلاح آموزش و شیوه­های آموزشی و به­کارگیری مناسب و درست از مدیا و رسـانه، می­تواند نقش مهمی در معرفی این هنجار نوین، ایفا نماید. با تأكيد بر اين نکته که به لحاظ ساختاری، هیچ چارچوب مدرنی جداي از مدرنیسم نمی‌توان برای پست‌مدرنیسم در نظر گرفت. بنابراین، در پاسخ به سؤال پژوهش كه معماري معاصر ايران متأثر از كدام عامل يا عوامل و در چه شرايطي تغيير يافت؟ اذعان می­گردد ریشه فهم تحولات معماری، در توانایی شناخت گفتمان تاریخی میان هویت­های پیشین و هویت معاصر نهفته است. از این رو، تفکر مدرن (مدرنیته)، تفکر پست­مدرن (پست­مدرنیته) و شناخت و آگاهی از بنیان­های فلسفی، لازمه موفقیت در معماری معاصر ایران است. البته توجه به این نکته حائز اهمیت است که تحقق این امور، بدون بازشناسی مفاهیم و مضامین معماری گذشته ایران و تعریف معیار استفاده بهینه از فرهنگ و تکنولوژی غربی، و بازآموزی مؤلفه­های تأثیرگذار تاریخی ـ اجتماعی و سیاسی مقطع معاصر، میسر نخواهد بود. حال آن­که مسیر رسیدن به گفتمان تاریخی هویت در معماری معاصر ایران، مستلزم دقت، توجه و عنایت به این تدابیر و راهبردها است.

تصوير 4. مدل سلسله­مراتبی طبقه محوري كرونولوژي

مآخذ        

1.       ادیب، محمدحسین. (1380). ایران و اقتصاد موج سوم. اصفهان: نشر مؤلف.

2.       اسلامی ندوشن، محمدعلی. (1399). ایران چه حرفی برای گفتن دارد؟ (چاپ پنجم). تهران: شرکت سهامی انتشار.

3.       اشرف، احمد. (1391). هویت ایرانی به سه روایت. دوماهنامه بخارا، 4(66)، 127-109.

4.       بانی‌مسعود، امیر. (1400). معماری معاصر در ایران از سال 1304 تا کنون (چاپ دوم). مشهد: کتابکده کسری.

5.       بانی‌مسعود، امیر. (1402). پست‌مدرنیته و معماری؛ بررسی جریان‌های فکری معماری معاصر غرب (چاپ هفتم). اصفهان: نشرخاک.

6.       بهنام، جمشيد و جهانبگلو، رامين. (1386). تمدن و تجدد (گفتگو) (چاپ سوم). تهران: نشر مركز.

7.       پاکدامن، بهروز. (1402). نگاهی کوتاه بر شیوه‌ها و گرایش‌های معماری در تهران. تهران: روشنفکران.

8.       پيرنيا، محمدكريم. (1373). پاي صحبت استاد مهندس پيرنيا. كيهان علمي، 6(8)، 40-29.

9.       جاویدصباغیان، مقداد و سیداحمدی زاویه، سید سعید. (1392). درآمدی بر مطالعات تطبیقی هنر در مقام یکی از گونه‌های مطالعاتی حوزه پژوهش هنر. دوفصلنامه نامه هنرهای تجسمی و کاربردی، 4(12)، 27-5.

10.       چومی، برنارد. (1400). معماری و انفصال (ترجمه حسام عشقی صنعتی و مرتضی نیک فطرت). تهران: انتشارات فکر نو.

11.       حجت، عیسی. (1384). هویت انسان ساز، انسان هویت پرداز (تأملی در رابزه هویت و معماری). فصلنامه هنرهای زیبا، 6(24)، 62-55.

12.       حجت، عیسی. (1401). سنت و بدعت در آموزش معماري. تهران: دانشگاه تهران، مؤسسه انتشارات.

13.       حقدار، علی اصغر. (1395). تحولات فرهنگی و سیاسی ایران معاصر. استانبول: نشر مؤلف.

14.       حقیر، سعید و کامل‌نیا، حامد. (1400). نظریه مدرنیته در معماری ایران (چاپ دوم). تهران: مؤسسه چاپ و انتشارات دانشگاه.

15.       خاتمی، سیدمحمد. (1388). گفت و گوی تمدن ها (چاپ دوم). تهران: طرح نو.

16.       دامیار، سجاد و ناری قمی، مسعود. (1391). مطالعه تطبیقی مفهوم فضا در معماری بومی و معماری مدرن. فصلنامه معماری و شهرسازی، 17(1)، 72-65.

17.       دیبا، داراب. (1393). کثرت دیدگاه های امروز معماری در جهان پرتلاطم. دوفصلنامه معماری و فرهنگ، 7(24)، 12-3.

18.       رهبری، مهدی. (1386). نخبگان و شکل گیری گفتمان توسعه در ایران. مجله پژوهش حقوق و سیاست، 9(22)، 66-41.

19.       زيباكلام، صادق. (1395). سنت و مدرنيته: ریشه‌یابی علل ناکامی اصلاحات و نوسازی‌ سیاسی در ایران عصر قاجار (چاپ نهم). تهران: نشر روزنه.

20.       سلطان‌زاده، حسین. (1396). هویت معماری، کتاب معماران ایران، جلد 1. تهران: انتشارات تیس، انجمن مفاخر معماری ایران.

21.       شایگان، داریوش. (1399). افسون‌زدگی جدید: هویت چهل‌تکه و تفکر سیار (چاپ يازدهم؛ ترجمه فاطمه ولیانی). تهران: فرزان روز.

22.       شریعتی، علي. (1347). نگاهي به تاريخ فردا. بي‌جا.

23.       طهوری، نیر. (1396). آموختن از هایدگر. فصلنامه کیمیای هنر، 6(25)، 92-73.

24.       عبدالکریمی، بیژن. (1395). پرسش از پست مدرنیسم ایرانی. تهران: مرکز پژوهشهای ایرانی و اسلامی.

25.       قاسمی سیچانی، مریم. (1382). معماری اصفهان در دوره پهلوی اول. دوفصلنامه معماری و فرهنگ، 6(15ـ16)، 114-106.

26.       قاسمی سیچانی، مریم. (1383). معماری اصفهان در دوره پهلوی دوم. دوفصلنامه معماری و فرهنگ، 6(18ـ19)، 121-115.

27.       قبادیان، وحید. (1400). مبانی و مفاهیم در معماری غرب (چاپ سي و ششم). تهران: دفتر پژوهش‌های فرهنگی.

28.       قبادیان، وحید. (1401). سبک‌شناسی و مبانی نظری در معماری معاصر ایران. تهران: فكر نو.

29.       گیدنز، آنتونی. (1398). تجدد و تشخص: جامعه و هویت شخصی در عصر جدید (ترجمه ناصر موفقیان، چاپ یازدهم). تهران: نشر نی.

30.       میرمیران، هادی. (1389). موزه ملی آب ایران. فصلنامه شارستان، 7(27)، 29ـ28.

31.       هابرماس، یورگن. (1392). مسائل مدرنیسم و مبانی پست‌مدرنیسم (مجموعه مقالات، ترجمه سیدعلی مرتضویان، چاپ چهارم). تهران‌: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی‌، سازمان چاپ و انتشارات‌

32.       Aureli, P. V. (2019). Intellectual work and capitalist development: Origins and context of Manfredo Tafuri’s critique of architectural ideology. Past & Present Press.

33.       Azizi, B., & EshaqZai, A. (2022). Exploring the characteristics of modernism and post-modernism: A review paper. Journal of Critical Reviews, 9(2), 57-65.

34.       Deleuze, G. (2017). The fold: Leibniz and the Baroque. University of Minnesota Press.

35.       Diba, D. (2012). Contemporary architecture of Iran. Architectural Design, 82(3), 70-79. https://doi.org/10.1002/ad.1406

36.       Diba, D., & Dehbashi, M. (2004). Trends in modern Iranian architecture. J Iran Archit Chang Soc.

37.       Erjavec, A. (2024). Why architecture in post-modern times? Art, philosophy, and ideology. Brill.

38.       Feizbahr, M., & Pourzanjani, P. (2023). The evolution of architectural styles: From modernism to postmodernism. Journal of Review in Science and Engineering.

39.       Guba, E. G., & Lincoln, Y. S. (1994). Competing paradigms in qualitative research. Handbook of qualitative research, 2(163-194), 105.

40.       Harries, P., Lipman, A., & Purden, S. (2024). Meaning in architecture: Post-modernism, hustling and the big sell. In Environmental perspectives. Routledge.

41.       Kamali, M. (2024). The interaction of history and modern thought in the creation of Iran’s architecture by investigating the approaches of past-oriented architecture. Frontiers of Architectural Research, 13(3), 459-486. https://doi.org/10.1016/j.foar.2024.01.003

42.       Reza Shirazi, M. (2018). Contemporary architecture and urbanism in Iran. Cham: Springer. https://doi.org/10.1007/978-3-319-72185-9

 

---

[1]  دانش­آموخته دكتري تخصصي گروه معماری، واحد شهرکرد، دانشگاه آزاد اسلامی، شهرکرد، ایران.

[2]  دانشيار گروه معماری، واحد اصفهان (خوراسگان)، دانشگاه آزاد اسلامی، اصفهان، ایران. ([e-mail])

[3]  دانشيار گروه معماری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

[4]  دانشيار گروه فلسفه، واحد تهران شمال، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.

این مقاله، برگرفته از رسـاله دکتری امیرداود مصلحت­جو با عنوان « تحلیل دیالکتیک هویت معمـاری معـاصر ایران؛ با تأکید بر خوانش انتقادی پست­مدرنیسم»، به راهنمایی دکتر مریم قاسمی­سیچانی و مشاوره دکتر وحید قبادیان و دکتر بیژن عبدالکریمی، در دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرکرد انجام پذیرفته است.

[5]   اشاره به بخشي از سخنراني شریعتی (1347)؛ مبني بر اين‌كه با ایجاد رنسانس اسلامی و اصلاح دینی، می­توان عوامل انحطاطی را از خود دور کرد.

[6]  Tradition

[7]  Modernity

[8]  Post-Modernism

[9]  Chronology