Developing and validating a mobile photography training program (mobile photography) to improve attention skills in children with specific learning disabilities

Subject Areas : Psychology of Technology Communication

zhaleh Bahraini Motlagh ¹ , Maryam Asase ^{2 *} , Farnaz Abhar Zanjani ³ , Leila Kashani Vahid ⁴

1 - Department of Psychology, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 - Assistant Professor Department of Psychology, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 - Assistant Professor Department of Psychology, Iqbal Lahori Higher Education Institute, Mashhad, Iran.
4 - Assistant Professor Department of Psychology, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Received: 2025-06-18 Accepted : 2025-06-24 Published : 2025-06-28

Keywords: Mobile phone photography training program , (mobile photography), attention skills, learning disabilities.,

Abstract :

The aim of the present study was to develop and validate a mobile photography training program to improve the attention skills of children with specific learning disabilities. A mixed (qualitative-quantitative) method was used: semi-structured interviews for the qualitative part and a semi-experimental design with pre-test, post-test, and follow-up with a control group for the quantitative part. The qualitative population included professors from state and Azad universities in Shiraz in the fields of learning disabilities, art, and photography, selected via purposive sampling until saturation (13 participants). The quantitative population consisted of first-grade elementary students with specific learning disabilities in Borazjan, selected purposively (30 participants). The data collection tool for the quantitative part was continuous visual-auditory assessment software. Qualitative data were analyzed in three coding stages: main themes, sub-themes, and open codes. Quantitative data were analyzed using repeated measures analysis of covariance. The qualitative results revealed four main components of the training program: "Initial training in mobile photography," "Enhancing motivation and creating mental challenges," "Developing visual perception skills," and "Developing attention skills." Quantitative findings showed that the mobile photography training program had a significant and lasting impact on improving attention skills in children.Conclusion: The mobile photography training program is useful for strengthening attention skills in children with specific learning disabilities and can be effectively implemented in sch

References:

برزگر، ص.، بابایی، ه.، و رجب‌پور عزیزی، ز. (۱۴۰۱). اثربخشی آموزش مبتنی بر موسیقی بر توجه و تمرکز کودکان دارای اختلال یادگیری ویژه. در مجموعه مقالات پانزدهمین کنفرانس بین‌المللی روان‌شناسی، مشاوره و علوم تربیتی.
# دیره، ع.، و بحرینی مطلق، ژ. (۱۳۹۳). تاثیر عکاسی کردن کودکان پیش‌دبستانی بر ادراک دیداری آنها. در اولین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی.
# نریمانی، م.، ابوالقاسمی، ع.، و ایل بیگی قلعه‌نی، ر. (۱۳۹۷). تأثیر نقاشی‌درمانی بر کارکردهای اجرایی و هماهنگی دیداری-حرکتی کودکان مبتلا به اختلال خواندن. مطالعات ناتوانی، 50(8)، 1-8.
# Abo-Ras, Y. A., Hamouda, N. H., & El-Shafaei, R. A. (2018). The effect of memory training on children with learning difficulty. The Egyptian Journal of Otolaryngology, 34(3), 203–211.
# American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association
# Barry, J., & Higgins, A. (2021). PhotoVoice: An ideal methodology for use within recovery-oriented mental health research. Issues in Mental Health Nursing, 42(7), 676–681.
# Bekteshi, S., Monbaliu, E., McIntyre, S., Saloojee, G., Hilberink, S. R., & Tatishvili, N. (2023). Towards functional improvement of motor disorders associated with cerebral palsy. Lancet Neurology, 22(3), 229–243.
# Blair, J. (2020). Using the technique of mindfulness in people with learning disabilities. Learning Disability Practice, 23(4), 27–32.
# Buckley, J., Seery, N., Canty, D., & Gumaelius, L. (2022). The importance of spatial ability within technology education. In P. J. Williams & B. von Mengersen (Eds.), Applications of research in technology education: Helping teachers develop research-informed practice (pp. 165–182). Springer Nature Singapore.
# Deng, M., Cai, D., Zhou, X., & Leung, A. W. S. (2022). Executive function and planning features of students with different types of learning difficulties in Chinese junior middle school. Learning Disabilities Quarterly, 45(2), 134–143.
# Flores-Gallegos, R., Rodríguez-Leis, P., & Fernández, T. (2022). Effects of a virtual reality training program on visual attention and motor performance in children with reading learning disability. International Journal of Child-Computer Interaction, 32, 100394.
# Gencer, A. S., Doğan, H., & Bilen, K. (2020). Developing biomimicry STEM activity by querying the relationship between structure and function in organisms. Turkish Journal of Education, 9(1), 64–105.
# Hallahan, D. P., Pullen, P. C., Kauffman, J. M., & Badar, J. (2020). Exceptional learners. In L. Zhang (Ed.), Oxford research encyclopedia of education. Oxford University Press.
# Klapwijk, R., & Stables, K. (2023). Design learning: Pedagogic strategies that enable learners to develop their design capability. In D. Gill, D. Irving Bell, M. McLain, & D. Wooff (Eds.), Bloomsbury handbook of technology education (pp. 271–289). Bloomsbury Publishing.
# Lane, D., & Sorby, S. (2022). Bridging the gap: Blending spatial skills instruction into a technology teacher preparation programme. International Journal of Technology and Design Education, 32(4), 2195–2215.
# Lara Díaz, M. F., Beltrán Rojas, J. C., & Aponte Rippe, Y. (2024). Visual attention and phonological processing in children with developmental language disorder. Frontiers in Communication, 9, Article 1386279.
# Loftin, M. (2024). Visual impairment and learning disabilities. The National Center on Improving Literacy (NCIL).
# Sugimori, E. (2022). Mental-imagery-based mnemonic training: A new kind of cognitive training. Frontiers in Psychology, 12, Article 740829.
# Milasan, L. H., Bingley, A. F., & Fisher, N. R. (2022). The big picture of recovery: A systematic review on the evidence of photography-based methods in researching recovery from mental distress. Arts & Health, 14(2), 165–185.
# Milasan, L. H. (2024). ‘Taking pictures is like treasure hunting’: Exploring the therapeutic value of photography as a qualitative research method. International Journal of Qualitative Methods, 23, 1–20.
# Sigstad, H. M. H., & Garrels, V. (2021). A semi-structured approach to photo elicitation methodology for research participants with intellectual disability. International Journal of Qualitative Methods, 20, 16094069211027057.
# Snowling, M. J., Hulme, C., & Nation, K. (2020). Defining and understanding dyslexia: Past, present and future. Oxford Review of Education, 46(4), 501–513.
# Tourigny, L., & Naydenova, I. (2020). Using therapeutic photography techniques to increase the wellbeing of college students. Journal of Counseling and Psychology, 3(1), Article 4.
# Vänskä, N., Sipari, S., & Haataja, L. (2020). What makes participation meaningful? Using photo-elicitation to interview children with disabilities. Physical & Occupational Therapy in Pediatrics, 40(6), 595–609.
# Zhang, Y., & Hennebry-Leung, M. (2023). A review of using photo-elicitation interviews in qualitative education research. International Journal of Qualitative Methods, 22(1), Article 16094069231185456.
#

Full-Text:



Quarterly of Communications Psychology(CPQ) Summer 2025, Volume 2, Number 3, (pp. 72-88)

 

­ Developing and validating a mobile photography training program (mobile photography) to improve attention skills in children with specific learning disabilities
Zhaleh BahreiniMotlagh1, Maryam Asase =2, Farnaz AbharZanjani 3 , Leila KashaniVahid 4
1  Department of Psychology, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran. 2= Assistant Professor Department of Psychology, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.  3   Assistant Professor Department of Psychology, Iqbal Lahori Higher Education Institute, Mashhad, Iran. 4  Assistant Professor Department of Psychology, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
		Home Page: https://sanad.iau.ir/journal/cp                             URL:  https://sanad.iau.ir/Journal/cp/Article/1209850   DOI: https://doi.org/10.82548/S3JY-1E48
Article Information                          ABSTRACT
The aim of the present study was to develop and validate a mobile photography training program (mobile photography) to improve the attention skills of children with specific learning disabilities. The research method was a mixed (qualitative-quantitative) one, which was a qualitative method through semi-structured interviews and a quantitative method as a semi-experimental one with a pre-test, post-test and follow-up design with a control group. The statistical population in the qualitative part was professors of state and free universities in the fields of specific learning disabilities, art and photography in Shiraz, who were selected by purposive sampling and interviews to the saturation level of 13 people, and in the quantitative part, children with specific learning disabilities in the first grade of elementary school in Borazjan, who were selected by purposive sampling with a sample size of 30 people. The quantitative data collection tool was the continuous visual-auditory assessment software. Data analysis in the qualitative part was a coding method in three stages: coding of main themes, coding of sub-themes and extracted open codes, and the statistical method of analysis of covariance with repeated measures was used to analyze the data. Qualitative results showed that the main themes (axial coding) of the aforementioned program for children with specific learning disabilities were developed in four cases, including: "Initial training in taking pictures with a mobile phone camera", "Enhancing motivation and creating mental challenges", "Developing visual perception skills", and "Developing attention skills". The aforementioned program had a significant and sustainable effect on improving children's attention skills. Conclusion: The aforementioned program is useful for strengthening children's attention skills in schools. KEYWORDS: Mobile phone photography training program (mobile photography), attention skills, learning disabilities			Article History: Received; 2025/06/18 Accepted; 2025/06/24 Published; 2025/07/01
			Article Type: Research Article
			Subject Area: Psychology of Technology Communicationn
			=Corresponding Author:  Maryam Asase
			E-mail: [e-mail]
			ORCID: 0000-0003-0221-7089
Citation This Paper: BahreiniMotlagh, Zhaleh., Asase Maryam., AbharZanjani Farnaz., & KashaniVahid Leila. (2025). Developing and validating a mobile photography training program (mobile photography) to improve attention skills in children with specific learning disabilities. Quareterly of Communicatons Psychology, 2(3), pp. 72-88. [In Persian] https://doi.org/10.82548/S3JY-1E48

Publisher: Islamic Azad University Press, Iran             ISSN: 3092-6432                    ISSN (Online): 3092-6440

 

تدوین و اعتباریابی برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای بهبود مهارت توجه ِکودکان با اختلال یادگیری خاص
ژاله بحرینی مطلق1، مریم اساسه=2، فرناز ابهرزنجانی3، لیلا کاشانی وحید4
1  گروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. 2 =استادیارگروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. 3 استادیار گروه روانشناسی ، موسسه آموزش عالی اقبال لاهوری، مشهد، ایران.  4 استادیار گروه روانشناسی و آموزش کودکان استثنایی، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران.
	Home Page: https://sanad.iau.ir/journal/cp                             URL: https://sanad.iau.ir/Journal/cp/Article/1209850   DOI: https://doi.org/10.82548/S3JY-1E48
اطلاعات مقاله                              چکیده
تاریخ های مقاله: تاریخ دریافت؛ 28/03/1404 تاریخ پذیرش؛ 03/04/1404 تاریخ انتشار: 10/04/1404	هدف پژوهش حاضر، تدوین و اعتباریابی برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای بهبود مهارت توجه ِکودکان با اختلال یادگیری خاص بود. روش پژوهش آمیخته (کیفی-کمی) که روش کیفی از طریق مصاحبه نیمه­ساختاریافته و روش کمی به‌صورت نیمه آزمایشی با طرح پيش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری با گروه گواه بود. جامعه آماری در بخش کیفی استادان دانشگاه دولتی و آزاد در حوزه‌های اختلالات یادگیری خاص، هنر و عکاسی شهر شیراز که به روش نمونه‌گیری هدفمند و مصاحبه در حد اشباع 13 نفر انتخاب و در بخش کمی کودکان با اختلال یادگیری خاص دوره ابتدایی اول شهر برازجان که به روش نمونه‌گیری هدفمند حجم نمونه­ای برابر با 30 نفر انتخاب شدند. ابزار گردآوری اطلاعات کمی نرم‌افزار ارزیابی پیوسته دیداری – شنیداری بود. تحليل اطلاعات در بخش کیفی از روش کدگذاری در سه مرحله: کدگذاری مضامین اصلی، کدگذاری مضامین فرعی و كدهاي باز استخراج شده، و جهت تجزيه و تحليل داده‌ها از روش آماري تحلیل کواریانس با اندازه‌گیری مکرر استفاده شد. نتایج کیفی نشان داد، مضامین اصلی(کدگذاری محوری) برنامه مذکور برای کودکان با اختلال یادگیری خاص در چهار مورد تدوین شده که شامل: «آموزش اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه»، «تقویت انگیزه و ایجاد چالش ذهنی»، «رشد مهارت ادراک دیداری» و «رشد مهارت توجه» به دست آمد. آموزش برنامه مذکور بر بهبود مهارت توجه کودکان تأثیر معنادار و پایداری داشت. نتیجه‌گیری: برای تقویت مهارت‌های توجه ِکودکان در مدارس، برنامه مذکور کاربرد دارد. کلیدواژه‌ها: اختلال یادگیری، برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی)، مهارت‌ توجه.
نوع مقاله:  مقاله پژوهشی
حوزه موضوعی: روانشناسی ارتباطات فناوری
=نویسنده مسئول: مریم اساسه
رایانامه:  [e-mail]
ارکید: 0000-0003-0221-7089
ناشر: انتشارات دانشگاه آزاد اسلامی                        شاپا: 6432-3092                          شاپا الکترونیکی: 6440-3092
استناد به این مقاله: بحرینی مطلق، ژاله.، اساسه، مریم.، ابهر زنجانی، فرزانه.، و کاشانی وحید، لیلا. (1404). تدوین و اعتباریابی برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای بهبود مهارت توجه ِکودکان با اختلال یادگیری خاص. فصلنامه روانشناسی ارتباطات، 2(3)، صص. 72-88.   https://doi.org/10.82548/S3JY-1E48

 

 

 

 

 

مقدمه

 

سال‌هاست‌ که‌ معلمان متوجه‌ این‌ حقیقت‌ شده‌اند که‌ در کنار برخی‌ از کودکان با نیازهاي ویژه¹ همچون کودکان ناشنوا و کم‌ توان ذهنی‌ کودکانی‌ هستند بااینکه‌ از قدرت بینایی‌ خوبی‌ برخوردارند اما پاره‌اي از نوشته‌‌ها و نمادهاي دیداري را به‌درستی درک نمی‌کنند (لارا و همکاران²، 2024) و یا در کودکان با نیازهاي ویژه باوجودآنکه‌ از بهره هوشی‌ متوسط‌ یا بالاتر از متوسط‌ بهره‌مند هستند با روش‌های معمول و متداول آموزشی‌ قادر به‌ درك و فهم‌ یادگیري برخی‌ از مطالب‌ درسی‌ نیستند (اسنولینگ و همکاران³، 2020)؛ بنابراین‌ این‌ قبیل‌ کودکان و دانش‌‌آموزان در گروه‌های متعارف افراد با نیازهاي ویژه جایی‌ نداشته‌ و عموماً در کنار همسالان خود در مدارس عادي حضور دارند (بوکلی و همکاران⁴، 2022)، اما اغلب‌ از نظر رشد و تحول زبان، ادراك بینایی‌، ادراك شنوایی‌ و فضایی‌ یا در یادگیري برخی‌ مطالب‌ درسی‌ مثل‌ خواندن، نوشتن‌ و حساب کردن با مشکل‌ اساسی‌ مواجه‌ می‌باشند (انجمن روان‌پزشکی آمریکا⁵، 2013) و در ادبیات مربوط به‌ این‌ دانش‌آموزان از اصطلاحات گوناگون، همچون اختلال جزئی‌ در کنش‌‌ها، اختلال در ادراك و پردازش اطلاعات، ناتوانی‌ در ادراك و یادگیري یا مشکلات یادگیري و کمبود مهارت توجه آن استفاده می‌‌شود (هالاهان و همکاران⁶، 2020).

نقص در مهارت توجه یکی از مشکلات کودکان با نیازهاي ویژه است. توجه‌، یکی‌ از مهم‌ترین‌ فعالیت‌هاي ذهنی‌ است‌ و به‌تنهایی‌ یکی ‌از جنبه­­هاي اصلی‌ ساختار شناختی‌ است‌ که‌ در ساختار هوش، حافظه‌ و ادراك نیز نقش‌ مهمی‌ دارد و از طرفی‌ دیگر، توجه‌ با دیگر عملکردهاي شناختی‌ نیز در ارتباط است‌ براي مثال توجه‌ و حافظه‌ نمی‌توانند بدون یکدیگر به‌ کار روند زیرا حافظه‌ ظرفیت‌ محدودي دارد و‌ توجه‌ است که تعیین‌ می‌کند که‌ چه‌ چیزي باید رمزگذاري شود (لوفتین⁷، 2024). عملکرد توجه‌، جریانی‌ شناختی‌ می‌باشد که‌ قدرت انتخاب و تمرکز بر محرک‌ها و طریقه‌ عکس‌العمل‌ به‌ آنها را در شخص‌ به‌ وجود می‌آورد (مارکز و همکاران⁸، 2023). توجه‌ فرآیندي است‌ که‌ خیلی‌ بااهمیت‌ و پیچیده است‌ که‌ کارکرد بنیادي در زندگی‌ روزانه‌ اشخاص را متأثر می­کند و با گذشت‌ زمان، دانشمندان و پژوهشگران متوجه‌ شدند که‌ توجه‌ فرآیند واحدي نیست‌، بلکه‌ مجموعه‌ای از فرآیندهاي فرعی‌ توجه‌ را تشکیل‌ می‌‌دهند (ویسیل و همکاران⁹، 2023).

ازآنجایی‌که‌ میزان و حالت‌ توجه‌ از عوامل‌ اثرگذار بر یادگیري است‌، به‌گونه‌ای که‌ بدون توجه‌، فرصت‌ پردازش، ذخیره و فراخوانی‌ اطلاعات از فرد سلب‌ می­شود خوشبختانه‌ با آموزش شناختی‌ مناسب‌، می­توان توجه‌ را یاد داد و بهتر کرد (دینگ و همکاران¹⁰، 2022). در تأیید این‌ یافته‌ها ابوراس و همکاران¹¹ (٢٠١٨) نیز در پژوهشی‌ نشان دادند توان‌بخشی‌ شناختی‌ توجه‌ و حافظه‌ نقش‌ قابل‌ توجهی‌ بر کاهش‌ مشکلات یادگیري و بهبود توانایی‌ توجه‌ و حافظه‌ در کودکان مبتلا به‌ اختلال یادگیري دارند. هم‌چنین‌، نتایج‌ پژوهش‌ برزگر و همکاران (1401) حاکی از این داشت که آموزش هنری بر توجه و تمرکز کودکان دارای اختلال یادگیری تأثیر دارد. همچنین،‌ یکی‌ دیگر از عواملی‌ که‌ بر توجه‌ و ادارك دیداري کودکان داراي اختلال یادگیری خاص اثر می‌گذارد آموزش عکاسی‌ است و عکاسی‌ هنري است‌ که‌ هنرهاي دیگر را در کام خود فرومی‌برد (سیگستد و گارلز¹²، ۲۰۲۱). نگاه کردن جزیی از ویژگی هر فردی است، اما هنگام عکاسی‌ عمل کادربندي، انتخاب و گزینش‌ مطرح است که‌ تابع‌ چیزهایی‌ است‌ که‌ باز تولیدشان دیده می‌شود و فرد بازخورد عمل خود را می‌بیند و درصدد اصلاح آن برمی‌آید که این فرآیند تأثیر مثبتی بر مغز خواهد داشت (میلسان¹³، 2024).

عکاسی یکی از قالب‌های هنری وابسته به فناوری است که به‌دلیل سادگی و در دسترس‌بودن، کاربرد گسترده‌ای یافته است. دوربین، به‌عنوان ابزار ثبت نگاه کاوشگرانه هنرمند، همواره نقش کلیدی در ایجاد آگاهی و دقت بصری دارد. در سال‌های اخیر، با پیشرفت فناوری دوربین‌های تلفن همراه، امکان ثبت عکس‌های حرفه‌ای بدون نیاز به دوربین‌های گران‌قیمت فراهم شده است (توریگنی و نایدینوا¹⁴،2020). فرآیند عکاسی، زمانی که همراه با دقت و جستجوگری باشد، می‌تواند زمینه‌ساز تفکر، ایده‌پردازی و رشد خلاقیت در کودکان شود (ژانگ و همکاران¹⁵، 2023).

 هنگامی‌ که‌ یک‌ فرد تلاش می‌‌کند با علاقه‌ و اشتیاق و جستجوگري با دوربین‌ خود تصاویري از محیط‌ اطراف زندگی‌ خود ثبت‌ کند، ممکن‌ است‌ با چیزهاي جدیدي روبرو شود که‌ تاکنون به‌ آنها دقت‌ نکرده است‌ و این‌ نگاه جدید، سبب‌ یادگیري و زایش‌ ایده‌هاي نو یا خلاقیت‌ در ذهن‌ وي می‌شود و باعث‌ شیوه جدیدي از دیدن و رشد درك بصري شود (باری و هیگینز¹⁶، 2021).

با توجه با مطالب مطرح‌شده، می­توان گفت دانش‌آموزان با اختلال ناتوانی یادگیری ویژه نیازمند مداخلات روان­شناختی هستند. مطالعات بسیاری (برزگر و همکاران، 1401؛ نریمانی و همکاران، 1397؛ میلسان و همکاران¹⁷، ۲۰۲2) به درمان‌های هنری و مشکلات ادراکی این دانش‌آموزان با روش‌های یکپارچگی حسی، برنامه‌های ادراکی حرکتی پرداخته‌اند، اما مطالعات اندکی به تأثیر عکاسی‌درمانی با تلفن‌ همراه بر مهارت‌های ادراك دیداري و توجه‌ این دانش‌آموزان پرداخته است و از این حیث نوآوری پژوهش حاضر و همچنین پر کردن خلاء پژوهشی در این زمینه را پر خواهد کرد. حال این سؤال پیش می‌آید که تدوین‌ و اعتباریابی برنامه‌ آموزش عکاسی‌ با تلفن‌ همراه (موبایل‌ گرافی‌) دارای چه ویژگی‌های است؟ آیا برنامه‌ آموزشی مذکور می‌تواند بر بهبود مهارت توجه‌ کودکان با اختلال یادگیری خاص تأثیرگذار باشد؟

بر همین اساس، سؤالات پژوهش حاضر عبارت‌اند از:

1. مؤلفه‌ها و محتوای اصلی برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای کودکان با اختلال یادگیری خاص کدام‌اند؟  

2. آیا برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) موجب بهبود مهارت توجه در کودکان با اختلال یادگیری خاص می‌شود؟  

3. آیا اثربخشی این برنامه آموزشی در مؤلفه‌های توجه متمرکز و توجه مداوم نیز معنادار و پایدار است؟

فرضیه پژوهش:

اجرای برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) موجب بهبود معنادار مهارت توجه در کودکان با اختلال یادگیری خاص می‌شود.

ادبیات و پیشینه پژوهش

 پژوهش‌های مختلفی به نقش هنرهای تجسمی مانند نقاشی، موسیقی و عکاسی در بهبود مهارت‌های ادراکی و توجهی کودکان با اختلالات یادگیری اشاره داشته‌اند. برای نمونه، دیره و بحرینی مطلق (1393) در پژوهشی نشان دادند که آموزش عکاسی می‌تواند بر بهبود ادراک دیداری کودکان پیش‌دبستانی تأثیرگذار باشد. همچنین، در پژوهش سیگستد و گارلز ، (2021) مشارکت کودکان دارای ناتوانی یادگیری در پروژه‌های عکاسی، باعث بهبود تمرکز و توجه آنها شد. در مطالعه توریگنی و نایدنووا ، (2020) نیز استفاده از تکنیک‌های عکاسی‌درمانی، منجر به افزایش انگیزش و عملکرد بصری دانش‌آموزان دانشگاهی گردید.

وانسکا و همکاران (2020) با بهره‌گیری از روش photo-elicitation در کار با کودکان دارای ناتوانی یادگیری دریافتند که این روش مشارکتی موجب بهبود پردازش ادراکی و افزایش دقت در مشاهده می‌شود. اگرچه این مطالعات مؤید اثرگذاری عکاسی بر رشد ادراکی و شناختی است، اما بیشتر آن‌ها فاقد یک بسته آموزشی ساختارمند و تلفیق‌شده با ابزارهای فناورانه مانند تلفن همراه بوده‌اند.

در این راستا، پژوهش حاضر درصدد است با طراحی و اعتباریابی یک بسته آموزشی مشخص مبتنی بر عکاسی با تلفن همراه، خلأ موجود در ادبیات را پوشش دهد و امکان به‌کارگیری آن را در محیط‌های آموزشی و توانبخشی کودکان با اختلال یادگیری خاص فراهم آورد.

 

 

روش تحقیق

 این پژوهش با روش ترکیبی (کیفی-کمی) انجام شد. در بخش کیفی، جامعه آماری شامل استادان دانشگاه در حوزه‌های اختلال یادگیری خاص، هنر و عکاسی بود که با روش نمونه‌گیری هدفمند انتخاب شدند. ملاک‌های ورود شامل مدرک دکتری، بیش از ۱۰ سال سابقه تدریس یا فعالیت تخصصی و عضویت هیئت علمی بودند. مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته تا رسیدن به اشباع نظری (۱۳ نفر) ادامه یافت. در بخش کمی، ۳۰ کودک دارای اختلال یادگیری خاص (مقطع ابتدایی اول، شهر برازجان) انتخاب و به‌صورت تصادفی در دو گروه آزمایش و کنترل تقسیم شدند. ملاک‌های ورود شامل رضایت‌نامه والدین، پرونده رسمی اختلال یادگیری و عدم دریافت مداخله روان‌شناختی در ۶ ماه اخیر بود که به‌صورت تصادفی در گروه آزمايش (15 نفر) و گروه گواه (15 نفر) تقسیم شدند.

ابزار

نرم‌افزار ارزیابی پیوسته دیداری – شنیداری  (IVA-2)

یک آزمون تخصصی است که جهت تشخیص بیش‌فعالی و تعیین شاخص‌های توجه و تمرکز بکار می‌رود. این آزمون بر مبنای راهنمای تشخیصی و آماری اختلالات روانی DSM-5  تدوین شده، از انواع آزمون‌های CPT  می‌باشد و برای افراد ۶ سال به بالا و بزرگ‌سالان قابل اجراست. این آزمون دارای شش خرده‌مقیاس: توجه، کنترل (بازداری) پاسخ، تکانش گری، تداوم پاسخگویی، گوش‌به‌زنگی، توجه متمرکز، سرعت و توجه مداوم، است اما در پژوهش حاضر با توجه به موضوع پژوهش فقط سه مؤلفه توجه (توجه، توجه متمرکز، توجه مداوم) مورد محاسبه و سنجش قرار گرفت. این آزمون دو نوع عملکرد مستمر را برای موارد شنیداری و دیداری باهم ترکیب می‌کند. تکلیف آزمون شامل پاسخ یا عدم پاسخ (بازداری پاسخ) به ۵۰۰ محرک آزمون است و هر محرک فقط یک و نیم ثانیه ارائه می‌شود. نتایج مطالعات بوجاری و همکاران (1394) نشان می‌دهد که آزمون PLUS+IVA حساسیت کافی (92%) و قدرت پیش‌بینی درست (89%) را برای تشخیص درست ADHD در کودکان دارد. همچنین این آزمون در پژوهش گارسیا و همکاران (2019) در بررسی توجه و دقت و تشخیص ADHD این آزمون دارای حساسیت مناسب 32/0 و قدرت پیش‌بینی 31/0 است.

تهیه برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی)

به‌منظور تدوین برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل‌گرافی)، از روش تحلیل محتوای کیفی از نوع قراردادی استفاده شد. بدین منظور، با ۱۳ نفر از متخصصان حوزه‌های روان‌شناسی کودک، آموزش استثنایی، هنر و عکاسی (با مدرک دکتری و سابقه فعالیت حداقل ۱۰ سال) مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته انجام شد. مشارکت‌کنندگان به روش هدفمند انتخاب شدند و مصاحبه‌ها تا اشباع نظری ادامه یافت.

داده‌های حاصل از مصاحبه‌ها کلمه به کلمه پیاده‌سازی شده و سپس تحلیل سه‌مرحله‌ای شامل کدگذاری باز، محوری و انتخابی بر آن‌ها انجام شد. این فرایند با استفاده از نرم‌افزار MAXQDA نسخه ۲۰۲۲ انجام گردید. از میان مضامین استخراج‌شده، مفاهیم اصلی و فرعی شناسایی شدند و در نهایت، با استفاده از یافته‌های کیفی و منابع نظری معتبر، پیش‌نویس اولیه برنامه طراحی شد.

برای اعتباربخشی تحلیل کیفی، از روش بازبینی مشارکت‌کنندگان (member check) و توافق میان دو کدگذار مستقل استفاده شد. در ادامه، کدهای نهایی در جدول (1) ارائه شده‌اند:

 

---

[1] - Children with special learning disabilities

[2] - Lara

[3] - Snowling

[4] - Buckley

[5] - American Psychiatric Association(APA)

[6] - Hallahan

[7] - Loftin

[8] - Marks

[9] - Viesel

[10] - Deng

[11] - Aburas

[12] - Sigstad & Garrels

[13] - Milasan

[14] - Tourigny & Naydenova

[15]  - Zhang

[16]  - Barry & Higgins

[17]  - Milasan

جدول 1: کدگذاری مضامین اصلی، مضامین فرعی و کدهای مصاحبه‌شونده برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) براساس نظرات استادان دانشگاه در حوزه اختلالات یادگیری خاص و حوزه هنر و عکاسی

مضامین اصلی	مضامین فرعی	کدهای مصاحبه‌شوندگان
آموزش اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه	آموزش قسمت‌های مختلف دوربین تلفن همراه	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	آموزش حالت‌های تنظیم دستی دوربین تلفن همراه	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	مهارت ساده و اولیه در عکس گرفتن	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	رفع مشکل عدم وضوح در عکس و ادیت عکس	2، 3، 4، 5، 6، 8، 9، 10، 11
	وضعیت‌های (پوزیشن) درست برای عکس گرفتن	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11
	مهارت عکاسی بدون محوشدگی تصویر	2، 3، 4، 5، 6، 8، 9، 10، 11
تقویت انگیزه و ایجاد چالش ذهنی	ایجاد انگیزه در کودکان برای عکس گرفتن	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	ایجاد چالش ذهنی برای عکس گرفتن	2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12
	لذت بردن از عکس گرفتن	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12
	پرداختن به انگیزه‌های عکس گرفتن	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	مشاهده عکس‌های زیبای هنرمندان برای تقویت انگیزه	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 13
	ایجاد چالش ذهنی برای انتخاب بهترین عکس‌های ثبت شده توسط دانش‌آموز	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12
رشد مهارت توجه	عکاسی از تغییرات لحظه‌ای در نور	5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	عکاسی از الگوها و بافت‌ها	5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	عکاسی از خیابان	5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	عکاسی پرتره	5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	عکاسی از طبیعت	5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13
	عکاسی از حرکات سریع	1، 2، 3، 4، 5، 6، 7، 8، 9، 10، 11، 13

 

 

در اجرای مداخله، ابتدا با هماهنگی اداره آموزش‌وپرورش استثنایی استان فارس، ۳۰ دانش‌آموز ۸ تا ۱۰ ساله دارای اختلال یادگیری خاص انتخاب شدند. پس از اخذ رضایت‌نامه والدین، شرکت‌کنندگان به‌صورت تصادفی به دو گروه آزمایش و کنترل (هرکدام ۱۵ نفر) تقسیم شدند. گروه آزمایش در یک برنامه آموزشی ۱۲ جلسه‌ای (هر جلسه ۶۰ دقیقه، دو بار در هفته) شرکت کردند. ابزارهای پژوهش قبل و بعد از مداخله اجرا شد. برای تحلیل داده‌ها از روش کدگذاری سه مرحله‌ای (باز، محوری و انتخابی) بر اساس الگوی استراوس و کوربین  استفاده شد. در این فرآیند، جهت سازمان‌دهی و تحلیل داده‌های کیفی، از نرم افزار MAXQDA نسخه 2020 بهره گرفته شد.

 

يافته‌ها

 

جدول 2: ميانگين و انحراف معيار نمرات پیش‌آزمون، پس‌آزمون و پیگیری توجه‌ کودکان با اختلال خاص ویژه گروه آزمايش و گواه

 

		پیش آزمون		پس آزمون		پیگیری
متغیر وابسته	گروه	میانگین	انحراف   معیار	میانگین	انحراف معیار	میانگین	انحراف معیار
توجه	آزمايش	06/88	13/5	20/92	90/7	46/93	98/8
	گواه	53/88	37/4	66/87	90/7	46/87	02/11
توجه متمرکز	آزمايش	13/89	11/8	13/92	88/9	93	14/12
	گواه	46/89	95/7	60/89	79/9	73/89	13/11
توجه مداوم	آزمايش	13/88	14/13	66/91	05/15	53/92	50/16
	گواه	80/89	96/10	86/89	48/12	90	46/13

 

چنانكه در جدول 2: مشاهده مي‌شود، ميانگين نمرات پيش آزمون خرده مقیاس‌های توجه، توجه متمرکز و توجه مداوم گروه آزمايش و گواه تقریباً باهم برابر بوده اما در پس‌آزمون و پیگیری خرده مقیاس‌های توجه، توجه متمرکز و توجه مداوم ميانگين نمرات گروه آزمايش بزرگ‌تر از ميانگين نمرات گروه گواه بوده است.

مضامین اصلی (کدگذاری محوری)	مضامین فرعی (کدگذاری انتخابی)	كدهاي باز استخراج شده
آموزش اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه	آموزش قسمت‌های مختلف دوربین تلفن همراه	- اجزای دوربین تلفن همراه باید به کودکان آموزش داده شود - کودکان باید شناخت کافی نسبت به دوربین تلفن همراه پیدا کنند - کودکان باید نسبت به چگونگی عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه شناخت کافی پیدا کنند
	آموزش حالت‌های تنظیم دستی دوربین تلفن همراه	- تنظیم دستی دوربین تلفن همراه باید به کودکان آموزش داده شود - تنظیمات کامل دوربین تلفن همراه باید به کودکان آموزش داده شود - کودکان نیاز دارند مهارت چگونگی در دست گرفتن تلفن همراه را برای عکس گرفتن بدانند
	مهارت ساده و اولیه در عکس گرفتن	- کودکان نیاز دارند مهارت اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه را بدانند - کودکان نیاز دارند مهارت ادیت عکس با دوربین تلفن همراه را بدانند
	رفع مشکل عدم وضوح در عکس و ادیت عکس	- کودکان نیاز دارند مهارت عکس گرفتن با کیفیت را بدانند - کودکان نیاز دارند مهارت ادیت عکس با دوربین تلفن همراه را بدانند - کودکان نیاز دارند مهارت عکس شفاف و واضح با دوربین تلفن همراه را بدانند - کودکان نیاز دارند مهارت نورپردازی متناسب با موقعیت را بدانند
	وضعیت‌های (پوزیشن) درست برای عکس گرفتن	- کودکان باید نسبت به وضعیت‌های (پوزیشن) مختلف عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه را یاد بگیرند - کودکان نیاز دارند زاویه‌بندی برای گرفتن عکس با دوربین تلفن همراه را بدانند - کودکان نیاز دارند چگونگی کادربندی برای گرفتن عکس با دوربین تلفن همراه را بدانند
	مهارت عکاسی بدون محوشدگی تصویر	- کودکان نیاز دارند مهارت عکاسی بدون محوشدگی تصویر را آموزش ببینند - باید به کودکان علل محوشدگی تصویر با دوربین تلفن همراه را آموزش داد - کودکان نیاز دارند چگونگی برطرف کردن مشکلات مربوط به عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه را بدانند
تقویت انگیزه و ایجاد چالش ذهنی	ایجاد انگیزه در کودکان برای عکس گرفتن	- باید در کودکان برای عکس گرفتن انگیزه ایجاد نمود -عکاسی برای کودکان نیاز به انگیزه دارد
	ایجاد چالش ذهنی برای عکس گرفتن	-باید رقابت برای عکس خوب گرفتن در کودکان ایجاد کرد -با صحبت کردن در مورد عکس‌ها چالش فکری در کودکان ایجاد کرد
	لذت بردن از عکس گرفتن	-عکاسی برای کودکان باید لذت‌بخش شود -با صحبت کردن در مورد عکس‌ها در کودکان لذت به وجود آورد
	پرداختن به انگیزه‌های عکس گرفتن	-با صحبت کردن در مورد عکس‌ها در کودکان انگیزه به وجود آورد -در مورد انگیزه عکس گرفتن با کودکان صحبت کرد
	مشاهده عکس‌های هنرمندان بزرگ برای تقویت انگیزه	-با نشان دادن عکس‌های هنرمندان باید انگیزه کودکان را تقویت کرد -برگزاری نمایشگاهی از عکس‌های هنرمندان موجب تقویت انگیزه کودکان می‌شود
	ایجاد چالش ذهنی برای انتخاب بهترین عکس‌های ثبت شده توسط دانش‌آموز	- نمایشگاهی از عکس‌های کودکان به‌منظور ایجاد چالش فکری برای زیبا عکس گرفتن برگزار شود - برای کودکان مسابقه بهترین عکس برگزار شود
رشد مهارت توجه	عکاسی از تغییرات لحظه‌ای در نور	- باید به کودکان تمرین توجه به جزئیات کوچک هنگام عکاسی آموزش داده شود - باید به کودکان تمرین توجه به تغییرات نور، رنگ‌ها، الگوها و حرکات جزئی آموزش داده شود
	عکاسی از الگوها و بافت‌ها	- باید به کودکان تمرین حذف برخی عناصر برای گرفتن عکس زیباتر آموزش داده شود - باید به کودکان تمرین توجه بر اطلاعات مهم‌تر در عکس آموزش داده شود - باید به کودکان مهارت صبر و تمرکز برای یافتن موقعیت مناسب در عکاسی یا انتظار برای لحظه درست آموزش داده شود
	عکاسی از خیابان	- باید به کودکان مهارت استفاده از لحظات کوتاه برای گرفتن صحنه مناسب آموزش داده شود
	عکاسی پرتره	- باید به کودکان مهارت تمرکز دقیق بر حالات چهره، نورپردازی و جزئیات بدن آموزش داده شود
	عکاسی از طبیعت	- باید به کودکان مهارت توجه به تغییرات جزئی در طبیعت، مثل حرکت باد در برگ‌ها، تغییر رنگ آسمان، یا حرکات حیوانات آموزش داده شود
	عکاسی از حرکات سریع	- باید به کودکان مهارت عکاسی ورزشی یا عکاسی از حیوانات در حال حرکت آموزش داده شود - باید به کودکان مهارت توجه انتخابی و تمرکز در لحظات حساس آموزش داده شود

 

 

 

طبق نتایج جدول 3: مضامین اصلی (کدگذاری محوری) برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای کودکان با اختلال یادگیری خاص در چهار مورد تدوین شده که شامل: «آموزش اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه»، «تقویت انگیزه و ایجاد چالش ذهنی»، «رشد مهارت توجه» است. در مضمون اصلی «آموزش اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه» شش مضامین فرعی: آموزش قسمت‌های مختلف دوربین تلفن همراه، آموزش حالت‌های تنظیم دستی دوربین تلفن همراه، مهارت ساده و اولیه در عکس گرفتن، رفع مشکل عدم وضوح در عکس و ادیت عکس، وضعیت‌های (پوزیشن) درست برای عکس گرفتن، مهارت عکاسی بدون محوشدگی تصویر؛ در مضمون اصلی «تقویت انگیزه و ایجاد چالش ذهنی» شش مضامین فرعی: ایجاد انگیزه در کودکان برای عکس گرفتن، ایجاد چالش ذهنی برای عکس گرفتن، لذت بردن از عکس گرفتن، پرداختن به انگیزه‌های عکس گرفتن، مشاهده عکس‌های هنرمندان بزرگ برای تقویت انگیزه، ایجاد چالش ذهنی برای انتخاب بهترین عکس‌های ثبت شده توسط دانش‌آموز؛ و در مضمون اصلی «رشد مهارت توجه» شش مضامین فرعی: عکاسی از تغییرات لحظه‌ای در نور، عکاسی از الگوها و بافت‌ها، عکاسی از خیابان، عکاسی پرتره، عکاسی از طبیعت، عکاسی از حرکات سریع، به دست آمد. بدین ترتیب برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای کودکان با اختلال یادگیری خاص در چهار مضمون اصلی (کدگذاری محوری) و بیست و چهار مضمون فرعی (کدگذاری انتخابی) تدوین شد. همچنین، براساس كدهاي باز استخراج شده، برنامه عملیاتی برای اجرای آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای کودکان با اختلال یادگیری خاص نیز تدوین گردید.

 

برای اعتبارسنجی برنامه آموزشی تدوین‌شده، از روش مثلث‌سازی و کنش متقابل سه‌گانه استفاده شد. سه گروه از متخصصان (روان‌شناسی، اختلال یادگیری خاص و هنر/عکاسی) به پرسش‌نامه‌ای شامل پنج سؤال درباره محتوای جلسات پاسخ دادند. محتوای پرسش‌نامه در جدول (۴) ارائه شده است.

جدول 4: پرسش­نامه مربوط به محتواي هر جلسه به‌منظور اعتباریابی محتواي جلسات

1-آیا هدف و محتوای هر جلسه باهم ارتباط دارند؟ کم 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10 زیاد

2-آیا محتوای هر جلسه به‌گونه‌ای روشن و ساده بیان شده است؟    کم 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10 زیاد

3-آیا برنامه هر جلسه با راهبردهای برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) مرتبط است؟ کم 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10 زیاد

4-آیا برنامه هر جلسه در تامین آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای دانش‌آموزان دارای ناتوانی یادگیری درست تدوین شده است؟ کم 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10 زیاد

5-آیا برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) متناسب با رشد مهارت‌های توجه کودکان با اختلال یادگیری خاص تدوین شده است؟                                                              کم 1-2-3-4-5-6-7-8-9-10 زیاد

 

 

نتایج حاصل از تکمیل پرسش‌نامه توسط سه گروه متخصص در جدول ۵ ارائه شده است. برای بررسی پایایی برنامه آموزشی، از روش‌های وابسته به ملاک (Criterion-Referenced Reliability) و درصد توافق بین ارزیابان استفاده شد. بر اساس تحلیل داده‌ها، برنامه نهایی آموزش عکاسی با تلفن همراه، از اعتبار و پایایی مناسب برخوردار بود

 

 

 

 

جدول 5: نتایج درجه‌بندی نظر متخصصان براي تعیین درصد توافق بین آن‌ها یا تعیین پایایی جلسات

 

گروه	تعداد	جلسات
		اول تا ششم (آموزش اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه)	هفتم تا دوازدهم (تقویت انگیزه و ایجاد چالش ذهنی)	سیزدهم تا بیست و چهارم (رشد مهارت توجه)
استادان روانشناسی	1	8	10	10
	2	9	8	9
	3	10	10	10
متخصصین اختلال یادگیری خاص	1	10	9	10
	2	9	9	8
	3	9	10	9
استادان حوزه هنر و عکاسی	1	10	9	9
	2	10	8	10
	3	10	8	8
میانگین		44/9	9	22/9
ضریب پایایی		94/0	90/0	92/0
میانگین کل		19/9
ضریب پایایی کل		91/0

 

بر اساس یافته‌های جدول 5: میانگین توافق نمرات متخصصان در مورد همه جلسات بیشتر از 8 بود. این اعداد براي تعیین ضریب پایایی بر حسب درصد در جدول بالا گزارش شده‌اند. میانگین کلی نمرات توافق متخصصان درباره محتواي نهایی جلسات 19/9 از 10 است؛ یعنی درصد توافق متخصصان درباره محتواي نهایی جلسات برابر با 91 درصد به دست آمد که بیانگر پایایی بالاي برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) است.

ضریب نسبی روایی محتوایی یا ¹CVR توسط لاوشه² (1986) طراحی شده است و نمره قابل قبول برای شاخص CVR 85/0 می‌باشد. جهت محاسبه با توجه به یافته‌های جدول 6: ضریب نسبی روایی محتوایی و متوسط شاخص روایی محتوایی کل جلسات به ترتیب برابر با 88/0 و 92/0 بود، بر این اساس که هر چه ضریب روایی به یک نزدیک‌تر باشد روایی بیشتر است که نشان‌دهنده روایی بالایی برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) دارد.

 

---

[1] - Content Validity Ratio

[2] - Lawshe

جدول 6: نتايج تحليل کواريانس با اندازه‌گیری‌های مکرر، اثربخشی آموزش برنامه عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) بر مؤلفه‌های توجه در کودکان با اختلال یادگیری خاص

متغیر

منابع تغييرات

مجموع مجذورات

درجه آزادي

ميانگين مجذورات

مقدارF

سطح معناداري

اندازه اثر

توجه

زمان

02/86

09/1

45/78

78/2

05/0

13/0

تعامل گروه و زمان

75/159

09/1

70/145

17/5

02/0

15/0

توجه متمرکز

زمان

75/69

17/1

35/59

84/5

01/0

17/0

تعامل گروه و زمان

28/54

17/1

19/46

55/4

03/0

14/0

توجه مداوم

زمان

80/87

25/1

83/69

44/5

01/0

16/0

تعامل گروه و زمان

48/75

25/1

04/60

68/4

03/0

14/0

 

 

نتايج جدول 6، در مؤلفه‌های توجه، توجه متمرکز و توجه مداوم کودکان دارای اختلال یادگیری ویژه، اثر اصلی زمان و اثر متقابل زمان و گروه به لحاظ آماری معنادار است. معنادار بودن اثر زمان به معنای این است که در سه مرحله پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری در توجه، توجه متمرکز و توجه مداوم در کودکان با اختلال یادگیری خاص تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین، معنادار بودن اثر گروه و زمان به معنای وجود تفاوت معنادار بین دو گروه آزمایش و گواه در سه مرحله پیش آزمون، پس آزمون و پیگیری در متغیرهای وابسته شده است. اندازه اثر اصلی تعامل گروه و زمان به این معنا است که در متغیر توجه 15/0، توجه متمرکز 14/0 و توجه مداوم 14/0 از نمرات ناشی از تغییرات ناشی از زمان و تفاوت بین دو گروه آزمایش و گواه بوده و این تغییرات به‌صورت پایدار، معنادار شده­اند. بنابراين مي‌توان گفت، آموزش برنامه عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) بر مؤلفه‌های توجه، توجه متمرکز و توجه مداوم در کودکان تأثیر معنادار و پایداری داشت.

 

بحث

بحث در مورد برنامه تدوین شده آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) بر مهارت‌ توجه کودکان با اختلال یادگیری خاص نشان داد، مضامین اصلی (کدگذاری محوری) برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای کودکان با اختلال یادگیری خاص در چهار مورد تدوین شده که شامل: «آموزش اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه»، «تقویت انگیزه و ایجاد چالش ذهنی»، «رشد مهارت ادراک دیداری» و «رشد مهارت توجه» است. در مضمون اصلی «آموزش اولیه عکس گرفتن با دوربین تلفن همراه» شش مضامین فرعی: آموزش قسمت‌های مختلف دوربین تلفن همراه، آموزش حالت‌های تنظیم دستی دوربین تلفن همراه، مهارت ساده و اولیه در عکس گرفتن، رفع مشکل عدم وضوح در عکس و ادیت عکس، وضعیت‌های (پوزیشن) درست برای عکس گرفتن، مهارت عکاسی

بدون محوشدگی تصویر؛ در مضمون اصلی «تقویت انگیزه و ایجاد چالش ذهنی» شش مضامین فرعی: ایجاد انگیزه در کودکان برای عکس گرفتن، ایجاد چالش ذهنی برای عکس گرفتن، لذت بردن از عکس گرفتن، پرداختن به انگیزه‌های عکس گرفتن، مشاهده عکس‌های هنرمندان بزرگ برای تقویت انگیزه، ایجاد چالش ذهنی برای انتخاب بهترین عکس‌های ثبت شده توسط دانش‌آموز؛ و در مضمون اصلی «رشد مهارت توجه» شش مضامین فرعی: عکاسی از تغییرات لحظه‌ای در نور، عکاسی از الگوها و بافت‌ها، عکاسی از خیابان، عکاسی پرتره، عکاسی از طبیعت، عکاسی از حرکات سریع، به دست آمد. بدین ترتیب برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای کودکان با اختلال یادگیری خاص در چهار مضمون اصلی (کدگذاری محوری) و بیست و چهار مضمون فرعی (کدگذاری انتخابی) تدوین شد. همچنین، براساس كدهاي باز استخراج شده، برنامه عملیاتی برای اجرای آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای کودکان با اختلال یادگیری خاص نیز تدوین گردید.

میانگین توافق نمرات متخصصان در مورد همه جلسات بیشتر از 8 بود. این اعداد براي تعیین ضریب پایایی بر حسب درصد در جدول بالا گزارش‌شده‌اند. میانگین کلی نمرات توافق متخصصان درباره محتواي نهایی جلسات 19/9 از 10 است؛ یعنی درصد توافق متخصصان درباره محتواي نهایی جلسات برابر با 92 درصد به دست آمد که بیانگر پایایی بالاي برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) است. ضریب نسبی روایی محتوایی و متوسط شاخص روایی محتوایی کل جلسات به ترتیب برابر با 92/0 بود، بر این اساس که هر چه ضریب روایی به یک نزدیک‌تر باشد روایی بیشتر است بنابراین، برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) روایی بالایی دارد.

 

 

با توجه به این‌که ضرورت داشت روایی محتوایی برنامه محقق ساخته به‌صورت علمی تعیین شود تا در آینده بتواند راهگشای درمانگران دیگر قرار گیرد، محقق علاوه بر تکیه‌بر چارچوب نظری، براساس مصاحبه‌های انجام‌شده، برنامه آموزشی تدوین شده مذکور را به روش لاوشه (1986) و والتس و باسل (1981) و با نظرخواهی از متخصصین امر مورد ارزیابی و اعتباریابی قرار داد. نتایج تجزیه و تحلیل داده­های مربوط به اعتباریابی برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) کودکان با اختلال یادگیری خاص نشان داد، ازآنجاکه مقادیر نسبت روایی محتوایی (CVR) و شاخص روایی محتوایی (CVI) محاسبه شده در هر یک از جلسات 24 گانه

 برنامه آموزشی مورد نظر و معدل آنها، از نسبت روایی محتوایی و شاخص روایی محتوایی قابل قبول بر اساس تعداد ارزیابی‌کنندگان (12 متخصص) بالاتر است، لذا اهداف هر یک از جلسات آموزشی این بسته با محتوای آن و از لحاظ مربوط بودن، واضح بودن و ساده بودن هماهنگ و متناسب بوده که بر اساس این

 

 یافته­ها چارچوب نظری برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) معتبر شناخته شد.

 

 

در برخی مطالعات اثربخشی برنامه آموزش عکاسی بر متغیرهای مرتبط با کودکان تأیید شده منجمله در پژوهش دیره و بحرینی مطلق (1393) تأثیر عکاسی کردن کودکان بر ادراک دیداری، در تحقیق میلسان (۲۰۲4) تأثیر عکاسی درمانی بر سلامت روان، در مطالعه توریگنی و نایدنووا (۲۰۲۱) تأثیر عکاسی درمانی بر افزایش ادراک دیداری، در پژوهش سیگستد و گارلز (۲۰۲۱) تأثیر عکاسی بر افزایش توجه کودکان، در تحقیق وانسکا و همکاران¹، (۲۰۲0) اثربخشی عکاسی بر پردازش ادراکی و تمرکز و توجه کودکان، گزارش شده است؛ بنابراین، آموزش عکاسی کودکان را قادر می‌سازد تا توجه کودکان با اختلال یادگیری خاص افزایش یابد زیرا عکاسی به شدت با واقعیت عینی ارتباط دارد و به آن وابسته است و عکاسی برخلاف هنرهای دیگر، خود را جایگزین واقعیت نمی‌کند؛ بلکه رابطه فرد را با شیء بودن پدیده‌ها حفظ می‌کند و قدرت عکاسی در نشان دادن واقعیت جدیدی است که در خود شیء نهفته بود و قبلاً در ذهن ‌گنجانده نشده به همین دلیل نیاز به تمرکز و توجه زیادی دارد تا فرد بتواند بهترین تصویر را به نمایش بکشاند. بر همین اساس، آموزش عکاسی به کودکان موجب می‌شود تا آنان با تمرکز و توجه بیشتری عکاسی کنند و بدین ترتیب توانایی ادراکی دیداری آنها نیز افزایش یابد.

پژوهشگر با آگاهی از اینکه عکاسی در عین اینکه وسیله سرگرمی است، جنبه آموزندگی و سازندگی نیز دارد و در بسیاری از موارد حضور و اشتغال کودک به موقعیت‌ها (صحنه‌ها)، مناظر، طبیعت موجب تقویت مهارت‌های شناختی و اجتماعی شده و با بحث و گفتگو در مورد عکس گرفته شده، علاوه بر تقویت مهارت‌های کلامی، مهارت‌های ادراکی دیداری را نیز تقویت می‌کند و کودک مجبور است در عکس گرفتن دقت و تمرکز بیشتری عمل کند. کودکان در خلال عکاسی به مفاهیم ذهنی جدیدی دسترسی پیدا کرده و مهارت‌های بیشتر و بهتری را کسب می­کنند. بر همین اساس، در این پژوهش، اقدام به تدوین و اعتباریابی برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای کودکان با اختلال یادگیری خاص، از طریق روش کیفی و مصاحبه عمیق شده که علاوه بر به دست آوردن ویژگی‌های دقیق برای این برنامه، اعتباریابی مناسبی را نیز برای آن به دست آمد و یک بسته علمی دقیق برای درمانگران حوزه اختلال یادگیری خاص تهیه شد.

یافته‌های کمی پژوهش نشان داد، آموزش برنامه عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) بر مؤلفه‌های توجه، توجه متمرکز و توجه مداوم کودکان تأثیر معنادار و پایداری داشت. یافته‌های پژوهش همسو با نتایج تحقیق دیره و بحرینی مطلق (1393)، توریگنی و نایدنووا (۲۰۲۱) و سیگستد و گارلز (۲۰۲۱) است.

در تبیین یافته­های حاصله می­توان گفت، کمبود توجه ﻳﻜﻲ از وﻳژگی­های اﺻﻠﻲ کودکان ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ اختلال یادگیری اﺳﺖ و آنها نمی‌توانند از دقت در درک مطالب و یادگیری مطالب استفاده کنند و این ﻛﻪ واژهﻫﺎ و کلمات ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻪ ﻫﺠﺎﻫﺎ و واج‌ها ﺑﻮده و اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ، ﺗﺮﻛﻴﺐ‌پذﻳﺮﻧﺪ و بین آنها رابطه وجود دارد (لارا-دیاز و همکاران، 2024). در ﻧﺘﻴﺠﻪ، اﻳﻦ ﻧﻘﺺ ﻣﻮﺟﺐ می‌شود، ﻓﺮد ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻴﻦ ﻗﻄﻌﺎت واژه ﻳﺎ اﺻﻮات آﻧﻬﺎ به‌راحتی ﺗﻤﻴﺰ ﻗﺎﺋﻞ ﺷﺪه و از ﺳﻮي دیگر ﻧﺘﻮاﻧﺪ از رﻣﺰﻫﺎي واﺟﻲ ﺑﺮاي اﻓﺰاﻳﺶ ﻇﺮﻓﻴﺖ توجه

اﺳﺘﻔﺎده ﻛﻨﺪ (اسنولینگ و همکاران، 2020) و تمرینات برنامه آموزش عکاسی (مانند عکاسی از حرکات، عکاسی از تغییرات لحظه‌ای در نور، عکاسی از الگوها و بافت‌ها، عکاسی از حرکات سریع) موجب افزایش توانایی توجه شده و کودک بتواند ارﺗﺒﺎط منطقی بین و صحیح بین کلمات، ﺣﺮوف و ﺻﺪاﻫﺎ ایجاد کند (بلار²، 2020). در واقع، در برنامه آموزش عکاسی مجموعه‌ای از تکنیک‌های مختلف که منجر به تقویت ادراک دیداری و افزایش توانایی در به خاطر سپردن اطلاعات می­شود (بوکلی و همکاران، 2023) و تکنیک­های برنامه آموزش عکاسی به کودک کمک می‌کند تا اطلاعات لازم را به خاطر بسپارد و کودک نمایشی مبتنی بر عملکرد بصری، شنیداری و حسی خواهد داشت و موجب توانایی کودک در ایجاد تصاویر خاص در ناخودآگاه می‌شود، یعنی هر اطلاعاتی که باید به خاطر سپرده شود به تصویری تبدیل می­شود که به‌راحتی در حافظه ثبت می‌شود و توانایی ادراک دیداری و توجه کودک را افزایش می‌دهد (لوان و همکاران³، 2022)، بر همین اساس، مهارت­های ادراک دیداری و توجه کودک عملکرد بهتری خواهد داشت.

همچنین می‌توان به این نکته اشاره نمود که در کودکان اختلال یادگیری خاص، کمبود توجه و پراکندگی حواس مانع از تسلط آنها بر امور زندگی و تحصیلی می‌شود و حواس‌پرتی موجب کاهش عملکرد آنها می‌شود، در حالیکه برنامه آموزشی برنامه عکاسی با تلفن همراه با استفاده از تکنیک‌های همچون « عکاسی از تغییرات لحظه‌ای در نور، عکاسی از الگوها و بافت‌ها، عکاسی از خیابان، عکاسی پرتره، عکاسی از طبیعت، عکاسی از حرکات سریع» که یک حالت بازی و هنر آموزشی هم محسوب می‌شود، آنها را در رهایی از دام افکار ناخواسته و تفکرات غیرمنطقی کمک خواهد نمود و توجه آنها را به سوی مسائل اصلی و مهم زندگی معطوف دارد و توانایی تقویت توجه و ادراکی را در آنان ایجاد کند.

 

---

[1]  Vänskä

[2] - Blair

[3] - Luan

 

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

یافته‌های کیفی و کمی پژوهش نشان داد که برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه (موبایل‌گرافی) می‌تواند تأثیر معنادار و پایداری بر بهبود مهارت توجه در کودکان با اختلال یادگیری خاص داشته باشد.

از طریق کدگذاری داده‌های مصاحبه و اعتباربخشی با نظر متخصصان، محتوای آموزشی این برنامه در قالب مؤلفه‌های اصلی و فرعی تدوین شد. همچنین آزمون‌های آماری بر روی سه مؤلفه توجه، توجه متمرکز و توجه مداوم نشان داد که گروه آزمایش نسبت به گروه گواه، پیشرفت معناداری داشته‌اند. این یافته‌ها گویای آن است که آموزش عکاسی با تلفن همراه، می‌تواند ابزاری مؤثر و عملیاتی در تقویت فرایندهای شناختی کودکان باشد.

 

 

پیشنهادها

به مربیان مدارس و مراکز اختلالات یادگیری توصیه می‌شود از برنامه آموزش عکاسی با تلفن همراه در برنامه‌های تقویتی شناختی استفاده کنند.

در طراحی سایر برنامه‌های آموزشی برای کودکان با اختلال یادگیری، استفاده از رویکردهای هنری و خلاقانه مانند عکاسی، نقاشی و طراحی توصیه می‌شود.

پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌های آتی، اثربخشی این برنامه بر سایر مهارت‌های شناختی مانند حافظه کاری، کنترل بازداری و سازمان‌دهی نیز بررسی شود.

 

همچنین، مطالعه اثر این برنامه در گروه‌های سنی مختلف و در سایر شهرها برای بررسی قابلیت تعمیم آن ضروری است.

از جمله محدوديت­هاي پژوهش حاضر بحث در مورد جامعه آماری کمی بود که جامعه آماری کودکان با اختلال یادگیری خاص دوره ابتدایی اول شهر برازجان تشکیل داده و در تعميم نتايج آن به کودکان با اختلال یادگیری خاص دیگر شهرها احتياط لازم بایستی صورت گیرد. از دیگر محدودیت‌های پژوهش می‌توان گفت، به لحاظ نو و جدید بودن موضوع (آموزش برنامه عکاسی با تلفن همراه، موبایل گرافی)، پیشینه پژوهش در این زمینه یافت نشد. ازآنجاکه در اين پژوهش امكان كنترل همگی متغيرهاي مداخله‌گر وجود نداشـته، لـذا تعمـيم نتايج بايد بااحتیاط صورت پذيرد. در راستای پیشنهاد‌های پژوهشی، با توجه به نتایج پژوهش، پیشنهاد می‌شود برای کاهش اختلالات یادگیری و رفتاری دانش‌آموزان، از آموزش برنامه عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) استفاده شود و به مربیان مهد کودک پیشنهاد می­شود که از آموزش برنامه عکاسی با تلفن همراه (موبایل گرافی) برای بهبود مهارت‎ توجه‌ کودکان استفاده کنند.

 

سهم مشارکت نویسندگان: ژاله بحرینی مطلق طراحی چارچوب کلی، تدوين محتوا و تحليل مطالب، ارسال واصلاحات مقاله؛ مریم اساسه، فرناز ابهر زنجانی، همکاری در طراحی چارچوب کلی، انتخاب رويکردها و بررسی نهايی؛ لیلا کاشانی وحید، مقايسه رويکردها و نتيجه‌گيری؛ همه نويسندگان نسخه نهايی مقاله را مورد بررسی قرار داده و تائيد نموده‌اند.

تضاد منافع: نويسندگان اذعان می‌کنند که در اين مقاله هيچ نوع تعارض منافعی وجود ندارد. اين مقاله

 مستخرج از رساله دکتری، با راهنمايی مریم اساسه و فرناز ابهر زنجانی و مشاورین لیلا کاشانی وحید است.

منابع مالی: اين مقاله از حمايت مالی برخوردار نبوده است.

تشکر و قدردانی: نويسندگان مراتب تشکر خود را از همه کسانی که با نقد و مشورت در تکميل اين پژوهش مؤثر بوده‌اند، اعلام می‌دارند.

 

منابع:

 

برزگر، ص.، بابایی، ه.، و رجب‌پور عزیزی، ز. (۱۴۰۱). اثربخشی آموزش مبتنی بر موسیقی بر توجه و تمرکز کودکان دارای اختلال یادگیری ویژه. در مجموعه مقالات پانزدهمین کنفرانس بین‌المللی روان‌شناسی، مشاوره و علوم تربیتی.

دیره، ع.، و بحرینی مطلق، ژ. (۱۳۹۳). تأثیر عکاسی کردن کودکان پیش‌دبستانی بر ادراک دیداری آنها. در اولین کنفرانس ملی توسعه پایدار در علوم تربیتی و روانشناسی، مطالعات اجتماعی و فرهنگی.

نریمانی، م.، ابوالقاسمی، ع.، و ایل بیگی قلعه‌نی، ر. (۱۳۹۷). تأثیر نقاشی‌درمانی بر کارکردهای اجرایی و هماهنگی دیداری-حرکتی کودکان مبتلا به اختلال خواندن. مطالعات ناتوانی، 50(8)، 1-8.

 

Refrences

Abo-Ras, Y. A., Hamouda, N. H., & El-Shafaei, R. A. (2018). The effect of memory training on children with learning difficulty. The Egyptian Journal of Otolaryngology, 34(3), 203–211.

American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (5th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association

Barry, J., & Higgins, A. (2021). PhotoVoice: An ideal methodology for use within recovery-oriented mental health research. Issues in Mental Health Nursing, 42(7), 676–681.

Bekteshi, S., Monbaliu, E., McIntyre, S., Saloojee, G., Hilberink, S. R., & Tatishvili, N. (2023). Towards functional improvement of motor disorders associated with cerebral palsy. Lancet Neurology, 22(3), 229–243.

Blair, J. (2020). Using the technique of mindfulness in people with learning disabilities. Learning Disability Practice, 23(4), 27–32.

Buckley, J., Seery, N., Canty, D., & Gumaelius, L. (2022). The importance of spatial ability within technology education. In P. J. Williams & B. von Mengersen (Eds.), Applications of research in technology education: Helping teachers develop research-informed practice (pp. 165–182). Springer Nature Singapore.

Deng, M., Cai, D., Zhou, X., & Leung, A. W. S. (2022). Executive function and planning features of students with different types of learning difficulties in Chinese junior middle school. Learning Disabilities Quarterly, 45(2), 134–143.

Flores-Gallegos, R., Rodríguez-Leis, P., & Fernández, T. (2022). Effects of a virtual reality training program on visual attention and motor performance in children with reading learning disability. International Journal of Child-Computer Interaction, 32, 100394.

Gencer, A. S., Doğan, H., & Bilen, K. (2020). Developing biomimicry STEM activity by querying the relationship between structure and function in organisms. Turkish Journal of Education, 9(1), 64–105.

Haft, S. L., Duong, P. H., Ho, T. C., Hendren, R. L., & Hoeft, F. (2019). Anxiety and attentional bias in children with specific learning disorders. Journal of Abnormal Child Psychology, 47(3), 487–497.

Hallahan, D. P., Pullen, P. C., Kauffman, J. M., & Badar, J. (2020). Exceptional learners. In L. Zhang (Ed.), Oxford research encyclopedia of education. Oxford University Press.

Kavale, K. A. (2005). Identifying specific learning disability: Is responsiveness to intervention the answer? Journal of Learning Disabilities, 38(6), 553–562.

Klapwijk, R., & Stables, K. (2023). Design learning: Pedagogic strategies that enable learners to develop their design capability. In D. Gill, D. Irving‑Bell, M. McLain, & D. Wooff (Eds.), Bloomsbury handbook of technology education (pp. 271–289). Bloomsbury Publishing.

Lagae, L. (2008). Learning disabilities: definitions, epidemiology, diagnosis, and intervention strategies. Pediatric Clinics of North America, 55(6), 1259–1268.

Lane, D., & Sorby, S. (2022). Bridging the gap: Blending spatial skills instruction into a technology teacher preparation programme. International Journal of Technology and Design Education, 32(4), 2195–2215.

Lara‑Díaz, M. F., Beltrán Rojas, J. C., & Aponte Rippe, Y. (2024). Visual attention and phonological processing in children with developmental language disorder. Frontiers in Communication, 9, Article 1386279.

Loftin, M. (2024). Visual impairment and learning disabilities. The National Center on Improving Literacy (NCIL).

Sugimori, E. (2022). Mental-imagery-based mnemonic training: A new kind of cognitive training. Frontiers in Psychology, 12, Article 740829.

Milasan, L. H., Bingley, A. F., & Fisher, N. R. (2022). The big picture of recovery: A systematic review on the evidence of photography-based methods in researching recovery from mental distress. Arts & Health, 14(2), 165–185.

Milasan, L. H. (2024). ‘Taking pictures is like treasure hunting’: Exploring the therapeutic value of photography as a qualitative research method. International Journal of Qualitative Methods, 23, 1–20.

Shaywitz, B. A., Fletcher, J. M., & Shaywitz, S. E. (1995). Defining and classifying learning disabilities and attention‑deficit/hyperactivity disorder. Journal of Child Neurology, 10(Suppl 1), S50–S57.

Sigstad, H. M. H., & Garrels, V. (2021). A semi-structured approach to photo elicitation methodology for research participants with intellectual disability. International Journal of Qualitative Methods, 20, 16094069211027057.

Snowling, M. J., Hulme, C., & Nation, K. (2020). Defining and understanding dyslexia: Past, present and future. Oxford Review of Education, 46(4), 501–513.

Tourigny, L., & Naydenova, I. (2020). Using therapeutic photography techniques to increase the wellbeing of college students. Journal of Counseling and Psychology, 3(1), Article 4.

Vänskä, N., Sipari, S., & Haataja, L. (2020). What makes participation meaningful? Using photo-elicitation to interview children with disabilities. Physical & Occupational Therapy in Pediatrics, 40(6), 595–609.

Zhang, Y., & Hennebry-Leung, M. (2023). A review of using photo-elicitation interviews in qualitative education research. International Journal of Qualitative Methods, 22(1), Article 16094069231185456.