An analysis of the concepts of "functional pathology" in the fiction works of "Shahryar Mandanipour" based on the theory of behavior analysis of "Eric Berne"
Subject Areas : psychology of art and literaturerana ebrahimi 1 , Kamran Pashaiey fakhri 2 * , Parvaneh Adelzadeh 3
1 - Ph.D. Candidate Department of Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran
2 - Proffesor Department of Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran
3 - Associate Proffesor Department of Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran
Keywords: Occupational pathology, interactional behavior analysis, Shahriar Mandanipour, Eric Bern.,
Abstract :
"Reciprocal Behavior Analysis" is a new psychotherapy system and behavioral theory that includes new psychological approaches in the field of practical application, in order to understand behavioral disorders, psychoses, and the subtle connection between the conscious and unconscious mind. Based on the theories of "Eric Berne" within the framework of the pyramid of psychological states "parent, adult, child" which are essentially fundamental mental data and payments, this article examines the components of "functional pathology" in the works of "Shahryar Mandanipour".
According to the study and analysis of the data, the highest frequency in the triple pyramid belongs to the "adult" state. The present study has used an analytical-descriptive method to examine the characters of the aforementioned works based on Berne's psychological theory of behavior analysis, in order to answer the question: What are the "functional pathology components" in the fictional works of "Shahryar Mandanipour?" The nature and breadth of literature, in fact, reveal its conceptual connection to many contemporary sciences, especially psychology, and the connection of the literary framework of the novel with the theories and components of modern schools of this science. In this study, data were extracted from phrases and sentences that are subject to the field of "functional pathology" in the works under study, in order to analyze the most frequent function of the pyramid of internal states in the framework of mutual behavior by analyzing the parts in which instances of "functional pathology" consistent with Berne's modern theory appear. The present interdisciplinary research, based on the analysis of relationships based on the behavior analysis system, shows the high frequency of "functional pathology" in Mandanipour's works, and importantly, "adult" was identified as the domain of origin and at the same time had the highest level of feedback in the component analysis of "functional pathology".
Berne, Eric. (2015). Games, Psychology of Human Relationships, Translator: Esmaiel Fasih, 32nd ed, Tehran: Zehn Aviz.
Berne, Eric. (2015). What Do You Say After You Say Hello?, Translator: Mehdi Gharachehdaghi, 2nd ed, Tehran: Peykan Publications.
Berne, Eric. (2016). Reciprocal Behavior Analysis, Translator: Esmaiel Fasih, 7nd ed, Tehran: No.
Harris, Thomas. (2019). I'm Ok, You're Ok: A Practical Approach to Human Psychology, Translator: Bita Hokmi, 1st ed, Tehran: Namak Publications.
Hosseinipuor, Hossein; Garavand, Ali; Mohamadzadeh, Jahanshah. (2020). Analyzing the Interaction of Characters in Marzban-Name Based on Berne's Theory of Personality Abstract, Journal of Dastavardhaye Ravanshenakhti, No 1, 126-109.
Jones, Van-Stewart, Ian. (2014). A Reflection on the Experimental Psychology of Interaction Analysis, Translator: Bahman Dadgostar, Tehran: dayreh Publications.
Mandanipour, Shahriar. (2016). Ultramarine Blue, 7nd ed, Tehran: Markaz Publications.
Mandanipour, Shahriar. (2018). The Eighth Day of the Earth, 2nd ed, Tehran: Niloofar Publications.
Mandanipour, Shahriar. (2019). Midday Moon, 9nd ed, Tehran: Markaz Publications.
Mandanipour, Shahriar. (2019). Violet Orient, 16nd ed, Tehran: Markaz Publications.
Meininger, Jut. (2013). Success through Transactional Analysis, Translator: Mehrdad Firouzbakht, 2nd ed, Tehran: Aghah Publications.
Radmehr, Farzaneh; Taebi, Zohreh; Seyedi, Vahideh. (2020). An Investigation Of The Mutual Behavior Of Couples In The Poem "The Waste Land" By T. S. Eliot Based On Eric Berne's Psychological Theory, Journal of Motaleat Zaban va Tarjomeh, No 3, 180-155.
Rozifam, Hosein; Dehghan, Ali; Farzi, Hamidreza. (2015). Analysis of the interaction between the "adult and parent" aspects in the fictional characters of the Mathnawi based on the theories of Eric Berne, Journal of Naghd Adabi va Belaghat, Lev 4, No 2, 133-152.
Sadeghimanesh, Ali; Alavi moghadam, Mahyar; Estaji, Ebrahim. (2019). A Comparative Study Of the Position of Women in Persian And Arabic Proverbs Based On the Views of Adler and Berne, Journal of Adabiyat Tatbighi, Year 11, No 20, 123-144.
Shamloo, Saied. (2010). Schools and Theories in Personality Psychology, 9nd ed, Tehran: Rooshd.
Analyzing the concepts of "functional pathology" in the fictional works of "Shahriar Mandanipour" based on the behavior analysis theory of "Eric Berne"
| ||||
Rana Ebrahimi1, Kamran Pashaei2*, Parvaneh adelzade3
| ||||
1. Ph.D. Candidate Department of Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran. ranaebrahimi26@gmail.com 2. *Proffesor Department of Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran. (Corresponding Author) pashaeikamran@yahoo.com 3. Associate Proffesor Department of Persian Language and Literature, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran. adelzade@iaut.ir | ||||
|
|
DOR:
| ||
|
|
URL: https://sanad.iau.ir/Journal/cp/Article/1190509 | ||
A R T I C L E I N F O ABSTRACT | ||||
Reciprocal Behavior Analysis" is a new psychotherapy system and behavioral theory that includes new psychological approaches in the field of practical application, in order to understand behavioral disorders, psychoses, and the subtle connection between the conscious and unconscious mind. Based on the theories of "Eric Berne" within the framework of the pyramid of psychological states "Parent, Adult, Child" which are essentially fundamental mental data and payments, this article examines the components of "functional pathology" in the works of "Shahryar Mandanipour".According to the study and analysis of the data, the highest frequency in the triple pyramid belongs to the "adult" state. The present study has used an analytical-descriptive method to examine the characters of the aforementioned works based on Berne's psychological theory of behavior analysis, in order to answer the question: What are the "functional pathology components" in the fictional works of "Shahryar Mandanipour?" The nature and breadth of literature, in fact, reveal its conceptual connection to many contemporary sciences, especially psychology, and the connection of the literary framework of the novel with the theories and components of modern schools of this science. In this study, data were extracted from phrases and sentences that are subject to the field of "functional pathology" in the works under study, in order to analyze the most frequent function of the pyramid of internal states in the framework of mutual behavior by analyzing the parts in which instances of "functional pathology" consistent with Berne's modern theory appear. The present interdisciplinary research, based on the analysis of relationships based on the behavior analysis system, shows the high frequency of "functional pathology" in Mandanipour's works and, importantly, "adult" was identified as the domain of origin and at the same time having the highest level of feedback in the component analysis of "functional pathology" KEYWORDS: Functional Pathology, Interactional Behavior Analysis, Shahriar Mandanipour, Eric Bern. |
Received: 2024/11/14
Revised: 2024/12/28
Accepted: 2025/02/03
Article type: Recearch paper
| |||
| |||
واکاوی مفاهیم «آسیب شناسی کارکردی» در آثار داستانی «شهریار مندنی پور» بر اساس نظریه تحلیل رفتار «اریک برن»
| |||
رعنا ابراهيمي1، كامران پاشايي فخري2*، پروانه عادلزاده3 | |||
1. دانشجوي دكتري گروه زبان و ادبيات فارسی، واحد تبریز ، دانشگاه آزاد اسلامي، تبریز، ایران. ranaebrahimi26@gmail.com 2. =استاد تمام گروه زبان و ادبيات فارسي، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامي، تبریز، ايران. (نويسنده مسئول) pashaeikamran@yahoo.com 3. دانشيار گروه زبان و ادبيات فارسي، واحد تبریز، دانشگاه آزاد اسلامي، تبریز، ايران. adelzade@iaut.ir | |||
DOR:
|
|
| |
URL: https://sanad.iau.ir/Journal/cp/Article/1190509 |
|
| |
مشخصات مقاله چکیده | |||
تاریخ دریافت: 24/08/1403
تاریخ بازنگری: 08/10/1403
تاریخ پذیرش: 08/10/1403
مقاله پژوهشی حوزه موضوعی: روانشناسی ادبیات
|
«تحليل رفتار متقابل» يك نظام رواندرماني و نظريهي رفتارشناسي نوين است که در حوزه كاربرد عملي، راهكارهاي روانشناختي جديدي را شامل ميشود، درجهت ادراك اختلالات رفتاري، روانپريشيها و ارتباط نامحسوس ذهن خودآگاه و ناخودآگاه. مقاله حاضر بر اساس نظريات «اريك برن» در چارچوب هرم حالات نفساني «والد ، بالغ ، كودك » كه در اصل دادهها و پرداختهاي بنيادين ذهني هستند، به بررسي مؤلفههاي «آسيبشناسي كاركردي» در آثار «شهريار مندنيپور» پرداخته است. طبق بررسي و تحليل دادهها، بيشترين بسامد در هرم سهگانه، متعلق به حالت «بالغ» است. تحقيق حاضر به روش تحليلي ـ توصيفي به بررسي شخصيتهاي آثار مذكور بر اساس نظريه روانشناختي تحليل رفتار از «برن» پرداخته است، در جهت پاسخ به اين پرسش كه: «مؤلفههاي آسيبشناسي كاركردي» در آثار داستاني «شهريار مندنيپور» كدامند؟» ماهيت و گستردگي ادبيات در واقع ارتباط مفهومي آن را بسياري از علوم معاصر و بخصوص علم روانشناسي و پيوند چارچوب ادبي رمان را با نظريات و مؤلفههاي مكاتب نوين اين علم نمايان ميسازد. در اين پژوهش، دادهها از عبارات و جملاتي كه منوط به حوزه «آسيبشناسي كاركردي» در آثار مورد بررسي است، استخراج گرديد تا با تحليل قسمتهايي كه در آن مصاديق «آسيبشناسي كاركردي» منطبق با نظريه نوين«برن» نمود دارد، پربسامدترين كاركرد هرم حالات دروني در چارچوب رفتار متقابل تحليل شود. پژوهش بينارشتهاي حاضر بر اساس واكاوي روابط بر پايه سيستم تحليل رفتار، بسامد بالاي«آسيبشناسي كاركردي» را در آثار مندنيپور نشان ميدهد و اين مهّم كه، «بالغ» به عنوان حوزه مبدأ و در عين حال داراي بالاترين سطح بازخورد در تحليل مولفّه «آسيبشناسي كاركردي» شناخته شد. واژگان کلیدی: آسيبشناسي كاركردي، تحليل رفتار متقابل، شهريار مندنيپور، اريك برن.
| ||
این مقاله برگرفته از رساله دکترای دانشگاه آزاد اسلامی واحد تبریز با همین نام می باشد
مقدّمه
آسيبشناسي كارکردي به عنوان يكي از كاربرديترين شاخصههاي تحليل رفتار، نظريّهاي است بر اساس هرم حالات سهگانه، تحت عنوان «روانبروني1، روان جديد2، روان قديمي3». دانشمند و نظريهپرداز صاحب مكتب، دكتر «اريك برن» براي رفع ابهامات موجود در اصول رواندرماني گذشته، با رويكردي جامع و طي فرآيند شناسايي ابعاد رواني مذكور و جداسازي دادههاي هرم سهگانه «والد، بالغ، كودك» به كنشهاي نامحسوس و واكنشهاي غير قابل ادراك، نظام بخشيد.
اين انسجام در فرآيندي به نام «سيستم تحليل رفتار متقابل» صورت ميگيرد كه جهت كاركرد ذهن را مشخص ميكند. «شهريار مندنيپور» از نويسندگان مطرح معاصر، در آثار خود تعارضات و تعاملات درونفردي و ميانفردي طبقات مختلف جامعه را به تصوير ميكشد.
تحليل و بررسي تبادلات رفتاري در مجموعه داستانهاي معروف وي از جمله «موميا و عسل، ماه نيمروز، آبي ماوراي مجار، شرق بنفشه، هشتمين روز زمين، سايههاي غار، دل دلدادگي» قابليّت و ظرفيت بالاي اين آثار را براي بازخواني با رويكرد ميانرشتهاي بر اساس مولفّههاي نوين روانشناختي تحليل رفتار نشان ميدهد. نگارنده مقاله، با تحليل و تبيين شاخصههاي «آسيبشناسي كاركردي» در رمانهاي مندنيپور به اين نتيجه دست يافت كه «بالغ» در ميان اضلاع هرم حالات، بيشترين آسيبپذيري را نسبت به دو مؤلفه «والد» و «كودك» دارد. عليرغم اين كه حالت «بالغ» به عنوان مؤلفه غالب در تعيين عملكرد شناخته ميشود، در «بازيهاي رواني»4 كه منجر به جابجايي كاركرد «حالات من»5 ميشود، آسيب وارده به حالت «بالغ» بسامد بالاتري دارد. در اين پژوهش، پربسامدترين حوزههاي «آسيبشناسي كاركردي» در سيستم «تحليل رفتار متقابل» بر روي آثار مندنيپور مورد بررسي قرار ميگيرد. آنچه در اين تحقيق حائز اهميّت است، تبيين ارتباط ادبيات با اصول روانشناختي در عصر حاضر است. تعاملات ميانفردي و گفتوگوهاي درونفردي، تناسب موضوعي اين علوم را نشان ميدهد. مقاله حاضر با هدف تبيين تناسب موضوعي ميان اين دو حوزه و چگونگي تلفيق ساختارهاي شخصيّتي رمان با فرآيند آسيبشناسي «حالات من» بر اساس مؤلفههاي «تحليل رفتار» و با استناد به شاخصههاي روانشناختي نظريّهپردازان معاصر ميپردازد.
پيشينه تحقيق
در زمينه «تحليل رفتار متقابل» و بر اساس مولفّه «آسيبشناسي كاركردي» مطابق با نظريات روانپزشك صاحب مكتب «اريك برن» تحقيق مستقلّي صورت نگرفته است. مقالاتي كه بر پايه آراي تحليل رفتار برن نگاشته شدهاند، عبارتند از:
1ـ «تحليل رفتار متقابل شخصيّتها بر اساس نظريّه شخصيت برن در مرزباننامه» از حسين حسينپور، علي گراوند و جهانشاه محمّدزاده در نشريّه دستآوردهاي روانشناختي، بهار و تابستان (1399)، دوره 27، شماره 1. نويسنده با بررسي گفتار و رفتار شخصيتهاي مرزباننامه، چگونگي واكنشها و عكسالعملهاي آنها را در چارچوب تحليل رفتار متقابل آناليز ميكند.
2ـ «تحليل رفتار متقابل جنبه بالغ و والد در شخصيتهاي داستاني مثنوي بر اساس نظريات اريك برن» از حسين زريفام، علي دهقان و حميدرضا فرضي در نشريه پژوهشنامه نقد ادبي و بلاغت (1394)، دوره 4، شماره 2. اين مقاله به تحليل جنبه «والد و بالغ» در شخصيتهاي داستاني مثنوي پرداخته و چگونگي تأثير حالات نفساني والد و بالغ را در رفتار اين شخصيتها بررسي ميكند.
3ـ «بررسي رفتار متقابل زوجها در شعر سرزمين بيحاصل سروده تي. اس. اليوت بر اساس نظريّه روانشناختي اريك برن» از فرزانه رادمهر و وحيده سيّدي، نشريه مطالعات زبان و ترجمه (1399) كه به بررسي گفتار و رفتار پنج زوج از ميان مجموع پرسوناژهاي اين شعر بر اساس تئوري تحليل رفتار متقابل اريك برن و آسيبشناسي رواني زوجها و شناسايي مشكلات حل و فصل نشده آنها ميپردازد.
4. «بررسي تطبيقي جايگاه زن در ضربالمثلهاي فارسي و عربي بر بنياد ديدگاههاي آدلر و برن» از علي صادقيمنش، مهيار علويمقدم و ابراهيم استاجي در نشريه ادبيات تطبيقي (1398)، كه به بررسي ضربالمثلهاي هر دو اثر مطابق با نظريه آلودگي در روانشناسي برن و اشتباههاي بنيادي در روانشناسي آدلر ميپردازد.
در خصوص موضوع پژوهش حاضر، تحقيق مستقلي صورت نگرفته است. در مقاله حاضر، ابتدا تئوري تحليل رفتار متقابل، مؤلفهها و شاخصههاي سيستم تحليل رفتار بر اساس نظريّه «اريك برن» ذكر شده است. پس از طرح و تبيين نظريات روانشناختي تحليل رفتار و واكاوي ابعاد حالات دروني «والد، بالغ، كودك» و مداقّه كامل در خصوص رويه پردازش دادهها و اطلاعات در ذهن ناخودآگاه و چگونگي كاركرد هرم سهگانه حالات دروني در تعيين مؤلّفههاي شناختي «آسيبشناسي كاركردي» به طور كامل و جامع تحليل و بررسي شده است. با معرفي و تشريح مباني مكتب نوين روانشناختي برن، قسمتهايي از مجموعههاي داستاني «شهريار مندنيپور» كه با مؤلفّه مذكور مطابقت دارد، بررسي و تحليل شده است.
روش تحقيق
مقاله حاضر به روش توصيفي ـ تحليلي است. ابتدا منابع و مآخذ مربوط به سيستم تحليل رفتار متقابل و نظريات نوين روانشناختي «برن» مورد مداقّه كامل قرار گرفته، سپس مجموعههاي داستاني «شهريار مندنيپور» مطالعه و بررسي شده است. با معرفي و تبيين مؤلفّههاي «آسيبشناسي كاركردي» و چگونگي عملكرد آن از ديدگاه دانشمند صاحب مكتب «اريك برن» موارد استخراج شده از آثار مذكور، مورد بررسي و تحليل دقيق قرار گرفته است.
مباني تحقيق
گذری بر ادبیات نوگرای معاصر
با رواج گسترده آثار ادبی اروپایی در ایران، سبک نوینی از داستاننویسی در ایران پدید آمد که در رأس آن «صادق هدایت، هوشنگ گلشیری، جلال آل احمد، صادق چوبک، سیمین دانشور، بزرگ علوی، محمود دولت آبادی و غلامحسین ساعدی» قرار دارند. شهریار مندنیپور به سبک هوشنگ گلشیری به ابعاد تازهای از رمان و رماننویسی توجه دارد. رویکرد اصلی جریان رمان مدرن همچون رئالیستهای سنتی رویدادی انتقادی است با این تفاوت که موضوع انتقاد آنان نه نظام سلطنتی بلکه وضعیت سیاسی حاضر است. نویسنده مدرنیست نمیتواند خود را از دغدغههای سیاسی و اجتماعی جامعه رها سازد. رمان مدرن در ادبیات فارسی علیرغم اینکه فرمی مشابه آثار مدرن غرب دارد، نگاه سنتی خود را به موضوعات حفظ میکند.
آسيبشناسي كاركردي
«شخصي كه در وضعيت «والد» دايمي بسر ميبرد، با دنياي اطراف خود صرفاً از طريق يكسري قواعد «والدي» كه در اختيار دارد تماس حاصل مينمايد. بر طبق نظريات برن، شخصي كه «بالغ» دايمي دارد، صرفاً مانند يك طراح گردآورنده اطلاعات و يا يك كامپيوتر عمل ميكند. كسي كه در «كودك» بسر ميبرد در تمام اوقات طوري فكر، احساس و رفتار ميكند كه گويي هنوز در دوران كودكي بسر ميبرد و زماني كه با مشكلي روبرو ميشود، با بالا بردن سطح احساس با آن مقابله ميكند. در نظر ديگران اين شخص «نابالغ» جلوه ميكند.» (جونز، استوارت، 1394: 123)
«دستهاي از بيماران قادرند يك «حالت من»6 را با سرسختي و لجاجت حفظ كنند يا بنا بر هر موقعيت خاص به سرعت از يك حالت من به حالت منِ ديگر جابجا شوند. افراد ضعيفالنفس7 كه داراي هويت قوي نيستند، به آساني از يك حالت من به حالت من ديگر ميلغزند. به عبارت ديگر، داراي حدّ و مرز حالات من سست هستند. «كودك» و «والد» اگرچه هر دو ضعيف ميباشند ولي به سهولت چه به طور تدريجي يا به طور ناگهاني ميتوانند به درون حد و مرز حالت منِ «بالغ» نفوذ كنند و خود واقعي، تحت فشارهاي كوچك روحي جابهجا ميشود.» (برن، 1394: 44)
عملكرد شخصيت
نظريهپردازان و پژوهشگران تحليل رفتار، در بحث شخصيت و كاركرد ابعاد تشكيلدهنده آن، تعاريفي تقريباً مشابه دارند:
«بالغ اهل قضاوت كردن نيست و فقط حقايق را در نظر ميگيرد. بالغ كاري به درست و غلط ندارد. بالغ در نقش ميانجي والد و كودك، اطلاعات هر دو را بررسي ميكند و قابل اجرا بودن يا نبودن آنها را ميسنجد. نكتهي مهم هنگام بررسي عملكرد بالغ، توجه كردن به فرآيند تصميمگيري است نه توجه كردن به تصميمات. كودكي كه مستقل فكر كردن را ياد ميگيرد، يك ظرفيت بالاي رايانهاي كسب ميكند، هرچند تجارب يا به زبان رايانه، دروندادهايش هنوز امكان عملي كردن تصميماتش را نميدهند. پس در برخورد با ديگران بايد ببينيم آنها چه موقع تحت امر والدشان هستند و چه موقع تحت امر بالغ يا كودك.» (منينگر، 1383: 38)
«نخستين گام براي حل هر كدام از مشكلات، تشخيص اين امر است كه در هر تصميم سه مجموعه از دادهها بايد پردازش شوند. اولين مجموعه در «والد» دومي در «كودك» سومي در «بالغ» است. دادههاي «والد و كودك» مربوط به گذشتهاند. دادههاي «بالغ» نشاندهنده واقعيت خارجي است، آن طوري كه در حال حاضر وجود دارد.» (هريس، 1393: 91).
ويژگي منحصر بفرد ابعاد هرم سهگانه، «والد، بالغ، كودك» قدرتيابي و نفوذ يكي از حالات بر ديگري و در عين حال تضعيف و پسروي حالت مغلوب است. «سيستمهاي مختلف شخصيت همانند اعضاي مختلف مغز و بدن، در برابر انگيزهها به گونههايي متفاوت واكنش نشان ميدهند. «روانبروني» به نحو مقلّدانهاي قضاوتگر و در صدد اعمال مجموعه استانداردهاي اكتسابي است. «روان جديد» اساساً درگير تبديل انگيزهها به صورت جزئيات اطلاعات مختلف و پردازش و بايگاني كردن آنها بر اساس تجربيات گذشته است. «روان قديمي» اكثراً به نحوي شديد و بر مبناي اميال بيمنطق و ادراكات تحريف شده عمل ميكند. در واقع هر يك از اين جنبهها محيط را به گونهاي متفاوت و صرفاً متناسب با كار خود درك ميكند و در نهايت پاسخگوي مجموعه انگيزههاي خاص است (برن، 1394: 29).
جابجايي در «حالات من»
«در چنين سيستمي، جابجايي در «حالت من» به سه عامل بستگي دارد: 1) نيروهايي كه بر هر «حالت من» تأثير ميگذارند. 2) نفوذپذيري حدّ و مرزهاي بين «حالات من» 3) ظرفيّت نيروگذاري «حالت من». اين «نفوذ والدانه» است كه تعيين ميكند در هر لحظهاي معين، «كودك تطبيقيافته»8 يا «كودك طبيعي»9 است كه فعال ميشود. «كودك تطبيقيافته» حالت منِ قديمي شده تحت نفوذ «والد» است، حال آن كه «كودك طبيعي» حالت منِ قديمي شدهاي است كه آزاد يا در تلاش آزاد ساختن خود از قيد چنين نفوذي است. اين درست مانند تفاوت بين كودكي حرفشنو و كودكي است كه قشقرق به راه مياندازد. بار ديگر بايد توجه داشت كه منظور از «كودك» كدام يك ميباشد.» (همان: 34).
«كودك طبيعي، همانطور كه از نامش بر ميآيد، بخشي از ما است كه طبيعي و آزاد رفتار ميكند و ذخاير ژنتيكي و گرايشات زيستشناسي را پوشش ميدهد. كودك طبيعي، خلاقيّت، قوّه شهود، ميل به اكتشاف، احساس و ميل به لمس كردن دارد. كودك طبيعي از شكستها ناراحت و از موفقيّتها خشنود ميشود. كودك «سربهراه» به گفته برن، رفتارهاي ما را با انتظارات و تأثيرات «والد» هماهنگ ميكند. كودك سر به راه همانگونه كه پدر و مادر خواستهاند رفتار ميكند برخي از آدمها هر چه بزرگتر ميشوند، كودك خود را بيشتر بروز ميدهند.» (منينگر، 1383: 36)
گذري بر همزيستي «والد، بالغ، كودك» مثلث خودآگاهي و ناخودآگاهي
«بالغ تحت فشار كافي ميتواند تا نقطهاي كه در آن احساسات به شكلي نامناسب عنوان اختيار را در دست بگيرند پسروي كند. مرزهاي بين «والد، بالغ، كودك» گاهي اوقات درهم و نامعلوم بوده و در برابر آن دسته از سيگنالهاي وارده كه ميخواهند موقعيتهايي كه ما در روزهاي درماندگي و وابستگي دوران كودكي خود تجربه كرده بوديم را بازآفريني كنند، آسيبپذير هستند. گاهي «بالغ» آنچنان توسط سيگنالهاي خبرهاي بد محاصره ميشود كه به حدّ تماشاچي در رفتارهاي متقابل پسرفت ميكند. فرد در چنين وضعيّتي ممكن است بگويد: من ميدانستم آنچه انجام ميدهم اشتباه است ولي نميتوانستم به خودم كمك كنم.» (هريس، 1393: 63)
كودكي كه در اوايل زندگي، راههاي غلبه بر ناراحتي و ناكامي را ميآزمايد، «بالغ» خود را تقويت ميكند تا به اكتشاف و تسلّط بيشتري دست يابد، اين امر باعث ميشود به كودكي مستقل تبديل شود كه اعتماد به نفس را تجربه ميكند. از طريق درك و دريافت صحيح از مفهوم و جايگاه ابعاد حالات دروني كه تحت عنوان «والد، بالغ، كودك» ناميده ميشود، بهتر ميتوان به محتويات و اندوختههاي اين سه جنبه دست يافت. اين كه «بالغ» گاهي براي مدتي موقّتي دستخوش تغييرات غير قابل توجيهي در افكار و احساسات ميشود، ناشي از غلبه حالت «كودك» است. در اين برهه ذهن شخص به سرعت از موضوعي به موضوع ديگر منعطف ميشود و تمركزي بر روي مسائل اساسي ندارد، در اين حالت «بالغ» او در جايگاه واقعي خود قرار نگرفته و به اصطلاح روانشناسان معيوب شده و رفتارش معقول و منطقي نيست. اين شرايط شايد براي مدتي تداوم داشته باشد، اما زماني كه حالت «بالغ» مجدداً رفتار و افكار را به دست گرفته و مديريت كنشها و واكنشها را از سر ميگيرد، شخصيت فرد به موقعيت نرمال و متعادل خود باز ميگردد.
تداخل ساختاري «والد، بالغ، كودك» اضلاع هرم حالات
«اگر برداشت از واژه «اخلاق» طيف وسيعي از يك «سيستم ارزشي» باشد و «كسلكننده نبودن» يا در نظر ديگران «جالب توجه بودن» و «خلاق و مولّد بودن» به عنوان ارزش اخلاقي محسوب شوند. در اين صورت كسي كه اولين برداشتهايش از زيستن، كسلكننده بودن زندگي باشد، خود نيز به عنوان يك عنصر مخرّب عمل خواهد كرد. «والد، بالغ، كودك» در واقع ساختار مشترك تمامي انسانهاست و آنچه اين ساختار بنيادي را از انساني به انسان ديگر متمايز ميسازد عبارت است از:
1) محتويات «والد، بالغ، كودك»، كه در هر شخص منحصر به فرد ميباشد و ضبط تجربيّات در هر يك از اين بخشها، خاص خود آن حيطه ميباشد.
2) عملكرد «والد، بالغ، كودك» (هريس، 1393: 142)
زماني بدون اينكه دليل خاصّي وجود داشته باشد، شخص دچار افسردگي يا حالات روحي منفي ميشود، به طوري كه احساس خلاء يا پوچي ميكند و زيستن در نظر وي خالي از هدف و انگيزه جلوه ميكند و هيچ اثري از انرژي دروني ديده نميشود. در اين حالت، جنبه «والد» با فشار تمام، هجوم ميآورد، «بالغ» تقريباً از كار ميافتد و قدرت تفكّر و تعقّل شخص، تحليل ميرود. درك آن چه در اين چرخه روي ميدهد منوط به اين است كه دريابيم اين احساسات همان «نهادينه» شدههاي جنبه «كودك» هستند و اين تنشها و تضادها در واقع پاسخي هستند در مقابل اعمال فشار و امر و نهيهاي انعطافناپذير «والد». در تشخيص و درمان مشكلات افكاري، احساسي و انتخابي «بالغ» بايد به بررسي ذهن ناخودآگاه و مؤلفههاي تخريبگر «والد» پرداخت. وقتي «والد» قدرت «بالغ» را تضعيف ميكند، استقلال فكري را از او باز پس ميگيرد و دستورات متناقضي را تحميل ميكند. «آنچه در درمان شخصيت پوچگرا و بيانگيزه وجود دارد اين است كه «كودك» خيلي زود از پرسيدن «چرا»ها دست بر ميدارد و در واقع ترس از «والد» مستبّد و سركوبگر او را به انزوا كشيده و همين «والد» كنترل وضعيت دروني، حالات روحي و واكنشهاي بيروني فرد را به دست ميگيرد. زماني كه «بالغ» قدرت كنترل و مديريت امور را بدست ميگيرد، در واقع به كشف دلايل تغييرات در افكار و اعمال ميپردازد. ستايش، احساس رضايتمندي و يا سرزنش و احساس تحقير، با مديريت جنبه «بالغ» است كه به درجه منطقي و متعادل خود ميرسد. «بالغ» در واقع بخش رايانهاي شخصيت انسان است. كار بالغ پردازش اطلاعات است «بالغ» اطلاعات را از «والد» و مشاهدات خود دريافت ميكند و بر اساس آنها تصميم ميگيرد. به عبارتي «بالغ» واسطه «والد و كودك» است» (منينگر، 1383: 38).
پيريزي «بالغ» مستقل
اينكه «بالغ» بتواند تصميمات سازنده در مورد ارزشهاي اساسي بگيرد، مستلزم زمان ميباشد. اين تصميمات در واقع پايه و اساس «بايد»ها و «نبايد»ها را تشكيل ميدهند. شرط برقراري يك رابطه متقابل سازنده، وجود «بالغ» مستقل و مسلّط بر شرايط است. «بالغ» در اصل به پردازش اطلاعات موظف است كه از اين طريق ميتواند يك نظام ارزشي به وجود آورد كه شامل تمامي شرايط و ضوابط تعاملات ميانفردي است. بر خلاف حالت «كودك» جنبه «بالغ» ميتواند با تسلّط بر پيامدها و عواقب، سير كنشها و واكنشها را كنترل كند و بر خلاف حالت «والد» كه چارچوب غير قابل نفوذي دارد، «بالغ» ميتواند آگاهانه و بدون اين كه تغييري در رويكردش ايجاد شود به نتيجه مطلوب و معقول برسد. كار «بالغ» اصولاً تبديل محركها به اطلاعات و سپس پردازش و طبقهبندي آنها بر اساس تجربيات قبلي است. «بالغ» يك كامپيوتر پردازنده دادههاست كه پس از محاسبه اطلاعات كسب شده از سه منبع «والد»، «كودك» و دادههايي كه «بالغ» جمعآوري كرده و ميكند به اخذ تصميمات ميپردازد. يكي از وظايف مهّم «بالغ» بررسي دادههاي موجود در «والد» است. براي آنكه ببينيد آيا اين دادهها درست و همچنان قابل اجرا هستند يا نه، سپس آنها را ميپذيرد يا ردّ ميكند. وظيفه ديگر آن بررسي «كودك» براي مشاهده اين نكته است آيا احساساتي كه در آن وجود دارد با حال حاضر زندگي او تناسب دارد يا خير، و آيا از قديم و صرفاً در واكنش به دادههاي كهنه «والد» آنجا جمع شدهاند يا خير. هدف نه رهايي از «والد و كودك» و تخريب آنها، بلكه آزاد بودن براي بررسي و واكاوي اين مجموعه اطلاعاتي است» (هريس، 1393: 59).
مديريت «والد ـ كودك»
«حالت «بالغ» فقط حقايق را در نظر ميگيرد «بالغ» در نقش ميانجي «والد و كودك» اطلاعات هر دو را بررسي ميكند و قابل اجرا بودن يا نبودن آنها را ميسنجد» (منينگر، 1383: 38).
لازمة قدرت بخشيدن به «بالغ» آگاه بودن و اشراف بر علايم «والد و كودك» است. شناخت كودك درون و خصوصيات وي نخستين ضرورت براي پردازش دادهها در «بالغ» است. آگاه بودن به اين كه «والد» چه زماني و چگونه اعتقادات خود را تحميل ميكند، شناسايي او را براي «بالغ» امكانپذير ميسازد. هنگامي كه كسي قادر باشد بگويد «اين والد من است» يا «آن كودك من است» با «بالغ» خود دارد اين تمايز را قايل ميشود، بنابراين با همان فرآيند پرسشگري به سمت «بالغ» تغيير وضعيت داده است. انسان تنها با اين پرسش ساده كه «چه كسي دارد واكنش نشان ميدهد؟» قادر است آرامش و تسكين آني در يك موقعيت استرسزا را احساس كند» (هريس، 1393: 137).
نحوه آگاهي شخص از محتويات «والد، بالغ، كودك»، ابعاد حالات دروني، در واقع تسلّط وي را بر دو حيطه «والد و كودك» بيشتر ميكند. كنترل «والد ـ كودك» در واقع «بالغ» مستقلتر و قدرتمندتري ميسازد.
مؤلفّههاي شناختي «والد، بالغ، كودك»
منشأ محركها و پاسخها در وجود شخص، ابعاد دروني «والد، بالغ، كودك» هستند. هر اندازه كه به خصوصيات هر كدام از اين حالات مسلّط باشيم، دادههاي بيشتري از تحليل رفتار متقابل به دست ميآوريم. «والد» مجموعهاي از «بايد»ها و «نبايد»ها است كه در گسترهي سيستمي از عوامل سركوبگر، كنترلكننده، بازدارنده و اعمال فشار جاي ميگيرد. «والد» در اصل واكنشهاي نهادينه شده در وجود انسان است كه بر اساس جنبههاي انتقادي و ارزش پايهگذاري شده است كه بدون توجه به گذر زمان و تغيير شرايط، به همان صورت اوليه باقي ميماند. «به همان شيوهاي كه «بالغ» دادههاي «والد» را براي تعيين اعتبار يا عدم اعتبار آنها به روز ميكند، دادههاي كودك را نيز به منظور تشخيص اين كه كدام احساسات ميتوانند با اطمينان بيان گردند، به روز ميكند.» (هريس، 1393: 61)
«بالغ» حيطه گستردهاي است كه نظريات «والد» را ردّ يا تأييد ميكند و پس از بررسي و تفكّر و تعقّل بر اساس يك نظام اخلاقي، «بالغ»انه تصميم ميگيرد. «بالغ» در واقع پردازش «داده»ها است، آنچه مرز «بالغ» را از «والد» جدا ميسازد، بررسي موقعيت در شرايط زماني و مكاني است، قضاوتهاي «والد» و اوامر او، امكان تداخل در حيطة نفساني «بالغ» مستقل را ندارند. به زبان عاميانه انواع «حالات من» را به ترتيب «والد، بالغ، كودك» ميناميم. اين سه اصل، اصطلاحات كلي تحليل ساختاري شخصيت را نشان ميدهند ... اين پايه سه اصل مطلق عملي10 و سه فرضيه عمومي را دربردارند. منظور از مطلق عملي، شرطي است كه تاكنون مورد استثنايي براي آن پيدا نشده باشد.
1) هر فرد بالغي زماني يك كودك بوده است.
2) هر انساني كه بافت مغزيش كاركردي كافي دارد، بالقوه داراي توان كافي براي آزمودن واقعيت است.
3) هر فرد بالغ عملاً والدين يا جانشينان والدين11 داشته است و فرضيههاي متناظر بر آنها به اين شرح ميباشد:
1) آثار و بقاياي دوران كودكي به صورت «حالات من» در تمام سالهاي سنين بعدي زندگي باقي ميمانند (آثار رواني قديمي).
2) واقعيتآزمايي كار «حالات من» جداگانه است و نه يك توان مجزّا (كاركرد رواني جديد).
3) مركز تصميمگيري ممكن است تحت تسلّط كامل «حالات من» فرد ديگري باشد به گونهاي كه از پيش درك شده است.
به طور خلاصه ساختار شخصيت شامل سه عضو ميگردد. روانبروني، روان جديد، روان قديمي. اين اعضاء از لحاظ پديدهشناسي و كاركردي، خود را به صورت سه جنبه «حالات من» به ترتيب «والد، بالغ، كودك» نام دارند ظاهر ميسازند.» (برن، 1394: 27)
از مؤلفههاي مهم حالت «بالغ» مسئوليتپذيري و كنترل كنشها و واكنشهاست. اطلاعات كافي «بالغ»انه، مانع از انعطافپذيري در مقابل «والد» است. وجود اطلاعات و دادههاي واقعي و كارآمد در «بالغ» آلوده شدن او را در حيطه «والد» به حداقل ميرساند. مولفّههاي بارز «كودك» واكنشهاي غير«بالغ»انه است. غلبه احساسات گذرا، تعابير منظوردار و سطحي از اتفاقات، برداشتهاي غيرمنطقي، نداشتن ثبات فكري و واكنشهاي نامناسب از ويژگيهاي حالت دروني «كودك» محسوب ميشود. اين جنبه همان افكار و احساسات سالهاي نخستين زندگي فرد است كه در اكثر موارد منجر به تخريب يا محدود كردن «بالغ» ميشود.
اريك برن و ضرورت پيشبرد سيستم تحليل رفتار متقابل
[1] . Exceropsyche
[2] . Neopsyhe
[3] . Archepsyche
[4] . Psychological games
[5] . Egostates
[6] . ego state
[7] . asthenic
[8] . Adapted child
[9] . A normal child
[10] . Pragmatic a bsolute
[11] . Inloco Parentis
«تحليل رفتار متقابل روشي است براي بررسي يك رفتار متقابل كه در آن «من كاري در مورد شما انجام ميدهم و شما در پاسخ عملي انجام ميدهيد» در عين حال تحليل رفتار متقابل روشي است براي دستهبندي و سازماندهي اطلاعات به دست آمده از تجزيه و تحليل اين رفتارهاي متقابل در قالب كلماتي كه براي هر كسي كه از آنها استفاده ميكند، تعريف و مفهوم يكساني داشته باشد. اين زبان مشترك به روشني يكي از مهمترين پيشرفتهاي اين سيستم است.» (هريس، 1393: 36).
از خصوصيات بارز سيستم تحليل رفتار، ايجاد تغيير در واكنش به محركهاي جديد يا تكراري و انتخاب آزادانه و آگاهانه از ميان گزينههاي موجود ميباشد. در چارچوب زيستي انساني كه اضلاع هرم وجودي او «والد، بالغ، كودك» ميباشد، داشتن افرادي براي انتخاب يا تغيير هدف، شرط اول است. جايگاهي كه كنشها و واكنشها در آن جاي دارد، حالت «بالغ» است در واقع همان كامپيوتر پردازش اطلاعات. «جدا كردن انگيزههاي رفتاريـ احساسي يك شخص از شخص ديگر، در تشخيص حالات من، «تحليل ساختاري» ناميده ميشود» (برن، 1393: 19).
با استناد به نظريه فوق، در خصوص مسائل شخصي تنشهاي تعاملي و ارتباطي، علت اينكه نميتوان راهحل اساسي براي مشكلات يافت اين است كه نميدانيم درگير با مبادلالت رفتاري شدهايم، چرا كه تغيير الگوي رفتاري ما موجب تغيير مسير مبادلات رفتاري با ديگران ميشود. تحليل رفتار متقابل، ساختاري است كه قدرت تأثير رفتار ما بر ديگران و بالعكس اثرگذاري رفتار ديگران بر ما را ثابت ميكند و در نهايت منجر به هماهنگ كردن كنشها و واكنشها اهداف و مقاصد از پيش تعيين شده ميشود. راه سريع پيدا كردن بينش نسبت به مردم اين است كه واقعيت زندگي آنان و طرز برخورد آنان با زندگي را مشاهده كنيم و رفتارهاي تكراري آنها را بررسي كنيم. يعني ببينيم طرز برخورد و روابطشان با خودشان و ديگران چطور است و چگونه به زمان خويش ساخت ميدهند» (منينگر، 1383: 19).
دكتر «اريك برن» روانپزشك صاحب مكتب قرن نوزدهم، از اعضاي برجسته انجمن رواندرماني آمريكا و از ديپلماتهاي شوراي روانپزشكي و عصبشناسي، روشهاي بديع و ابتكاري در رواندرماني نوين ارائه داده است.
وی متولد 1910 در مونترال آمریکا است که پس از گذراندن دوره دکترا توانست در دوره تخصّصی روانپزشکی شرکت کند و بعد از رسیدن به تجربه کافی در ارتش آمریکا به عنوان روان پزشک فعالیت خود را ادامه داد. وی در سمیناری برای اولین بار نظریه تحلیل رفتار را ارائه نمود و با توجه به دشوار بودن درک و تحلیل آن، پس از گذشت نیم قرن افراد متخصّص در زمینه روانپزشکی توانستند این نظریه را بررسی و آنالیز کنند. دکتر برن در این نظرّیه بر خلاف تفکرات فروید که به زندگی و شخصیت لحظهای معتقد بود، بیان میدارد که حاصل زندگی در هر زمان برگرفته از سه «من» است که شامل «والد، بالغ، کودک» میباشد. کتاب «روانشناسی روابط انسانی» به عنوان یکی از بهترین آثار او شناخته میشود که پنج میلیون نسخه فروش داشته است.«تحليل ساخت، ارائه «آسيبشناسي عمومي»1 نظاممندي را براي اختلالات رواني ممكن ميسازد. آسيبشناسي به طور كلي با واكنشهاي موجودات زنده در برابر آسيب سروكار دارد. بررسي طبقهبندي انواع بيماريها و مكانيزههاي ويژه دفاعي در حيطه آسيبشناسي اختصاصي قرار دارد» (برن، 1394: 37)
«اريك برن يك حالت نفساني را چنين تعريف كرده است: يك الگوي همسان از احساسها و تجربياتي كه مستقيماً با يك الگوي همسان و هماهنگ رفتاري ارتباط داشته باشد.» (جونز ـ استوارت، 1398: 43).
[1] . General pathology
حالت نفساني والد
| حالات نفسانی والد رفتارها، افكار و احساساتي كه از والدين و يا جانشينان آنها فرا گرفته شدهاند. |
| حالات نفسانی بالغ حالت نفساني بالغ رفتارها، افكار و احساساتي كه واكنشهاي مستقيم به وضعيتهاي اين زماني و اين مكاني است. |
| حالات نفسانی کودک حالت نفساني كودك رفتارها، افكار و احساساتي كه از دوران كودكي باز نواخته ميشود.
|
نمودار ساختاري اوليه الگوي حالات نفساني (همان: 37)
«خصايص انحصاري فرد ممكن است موروثي (ناآموخته و نتيجه تعامل وراثت يا محيط يا اكتسابي (آموخته و حاصل تجارب اختصاصي) او باشند. پس به كل ويژگيهاي (خصايص نسبتاً ثابت) فرد كه او را از ديگران ممتاز ميگرداند «شخصيت» اطلاق ميكنيم و همين خصايص يا شخصيت، هويت و الگوهاي رفتار فرد را تعيين ميكنند.» (شاملو، 1388: 210)
آنچه از نظريات و اصول روانشناختي دانشمندان اين علم بر ميآيد، اين است كه «والد» در واقع اطلاعات و دادههاي مضبوط زندگي فرد است كه شامل بايدها و نبايدهاي صادر شده از سوي والدين است. اين دستورات تقريباً انعطافناپذيرند و حتي در برخي موارد ممكن است محتواي متعارض و متفاوت داشته باشند. هرگاه اين دادهها به صورتي دقيق و منطقي پردازش شوند «بالغ» در وضعيت مستقل و كارآمد قرار دارد. هنگامي كه واكنشهاي غيرمعقولانه و «نابالغ»انه از شخص صادر شود، وي در حالت «كودك» قرار گرفته است. «هر قدر فرد از محتواي «والد و كودك» خود بيشتر بداند، راحتتر ميتواند آنها را از «بالغ» جدا كند. اين روش به شكلي به خوددرماني به روش «مرتبسازي دروني خود» نزديك و شبيه است. اين دقيقاً فرآيندي است كه براي توسعه بالغ مورد نياز است. هر قدر كسي نسبت به «والد و كودك» خود حسّاستر باشد، «بالغ» او مجزّاتر و مستقلتر و قويتر ميشود (هريس، 1393: 137).
تحليل ساختاري در اصل تفكيك و تحليل «حالات من» است. ابتدا رفتارهاي ساده فرد مورد بررسي قرار ميگيرد، سپس رفتارهاي پيچيده و روند تعاملات و مبادلات ميانفردي تحليل ميشود. «توجه اوليه تحليل تبادلي، مطالعه حالات من است كه در حكم نظامهاي به هم پيوسته انديشه و احساس هستند كه هر كدام با توجه به انگارههاي رفتاري آشكار ميشوند.» (برن، 1393: 17).
شهريار مندنيپور
مندنيپور از نويسندگان مطرح معاصر و از شاگردان مشهور هوشنگ گلشيري، متولد سال 1335 در شيراز است. براي مدتي سردبير هفتهنامه توقيف شده «عصر پنجشنبه» بود و با انتشار اولين مجموعه داستانش بهنام «سايههاي غار» با فضاي مهآلود و فرم جديد، چالشي تازه در نوشتار فارسي آغاز كرد. زباني مختّص خود دارد كه حسي ـ شهودي است و به دنبال تازه كردن فرمهاست. وی توانست با ترکیب استعارههای پیچیده، مجازهای متفاوت و استفاده از اهنگ کلمات فراتر از ساختن یک لحن ساده در داستان، به جایگاهی بالاتر از اشاره مستقیم برسد و خواننده را به صورت حسّی- شهودی با داستان آشنا کند. او دغدغه مشکلات جهان پیرامونش را دارد. طرح مسئله غربت انسان با بُعدی فلسفی- اجتماعی وسوسه ذهنی مندنیپور است. مهمترين آثار وي رمانهاي معروف اوست: «سايههاي غار» اوّلين تجربه در حيطه داستاننويسي كه مجموعهاي است از شخصيتهاي متفاوت در طبقههاي اجتماعي مختلف كه فرهنگ و سبك گفتاري و رفتاري مختّص هر طيف را به خوبي نشان داده است، با اين مجموعه رسماً وارد فضاي ادبيات داستاني ايران شد. «هشتمين روز زمين» مجموعه داستاني كه قدرتي در باورپذير جلوه دادن تمام روايتهايش در رگههاي مضموني آخر زمان نشان داده است. «موميا و عسل» مجموعهاي شامل سيزده داستان كوتاه است كه كاركردهاي زبان و نحوه بهكارگيري آن در اين كتاب شهود كامل دارد، در تمامي بخشها شاهد رمز و رازهايي هستيم كه نويسنده براي كشف معمّاها، خواننده را از هزار توي پيچيده عواطف هويت و تجربه شخصيتهاي داستاني عبور ميدهد. «شرق بنفشه» مجموعه داستاني شامل نه داستان كوتاه است كه عمدتاً مضموني عاشقانه دارد مثل بسياري از آثار نويسنده اين مجموعه هم مملّو از ابهام و رمزنگاري است. «هزار و يك سال» داستان شش خواهر و شش برادر ستارهاي است كه به دنبال كشف صداهايي هستند كه از زمين به گوش ميرسد، هر هزار و يك سال اين حادثه تكرار ميشود. «ماه نيمروز» مجموعهاي شامل هشت داستان كوتاه است كه محور اصلي آن غم و تنهايي، غربت و دلتنگي از دست دادن عزيزان است. «آبي ماوراي بحار» شامل يازده داستان كه در ارتباط با حوادث يازده سپتامبر 2001 ميباشد كه مرتبط با افرادي است كه به نحوي با اين حوادث در ارتباطند. «دل دلدادگي» رماني است متشكل از سه بخش مربوط به سالهاي جنگ و زلزله رودبار. «هفت ناخدا» مجموعهاي است كه محور اكثر داستانهايش، خشونت و بدفرجامي است. «سانسور يك داستان عاشقانه ايراني» رماني است كه به زبان انگليسي منتشر شده است و روايت عاشقانه دارا و سارا. «ارواح شهرزاد» اثري مطرح در زمينه سازهها، شگردها و فرمهاي داستان نو.
بحث
«از بعد از مرگ دخترشان، او كه هيچ، شوهرش هم به ندرت بالا رفته بود. مبادا نگاهشان از در نيمهباز به درون اتاق دختر بيفتد. هيچ يكيشان دل نكرده بود كه آن در را ببندد.
يك چرخ صندلي را چرخاند و چرخيد به سمت مرد ... مرد خيلي بغض داشت.
ـ تو كه آن همه سال، آن همه تقّلا كردي، آن همه هركس هر زري آمد، كوتاه نيامدي، تا او را راه نينداختي آرام ننشستي، حالا خودت توي اين صندلي ... براي چي؟ لااقل گريه بكن، داد بزن، چيزها را بشكن، اصلاً بيا ...
سيخك بخاري را به طرف او دراز كرد.
ـ بزن! ميبينم توي چشمهايت كينهات به من هم هست. بزن! ... براي چي اين طوري به من زل ميزني؟ حقّم نيست.» (مندنيپور، 1395: 33)
قدرت گرفتن حالت «والد» باعث تضعيف عملكرد «بالغ» ميشود. آسيب وارده به جنبه «بالغ» در شخصيت مرد، اداره امور و تصميمگيري را به «والد» ميسپارد. «بزن! ميبينم توي چشمهايت كينهات به من هم هست» اين طرز گفتار، بازخوردها و امر و نهيهاي يك «والدِ» نيرو گرفته و مسلّط بر «بالغ» است.
«سروان خاموش بود. موقع رفتنشان وقتي داشت سوار ماشين ميشد، از او پرسيدم: «كي بر ميگردي؟» مبهوت نگاهم كرد. گفتم: «بايد برگردي» با صدايي غريب پرسيد: «براي چي؟» گفتم: «براي كشتن پلنگ، اول حقّ توست» ساكت ماند. ولي زنش پنجههايش را مثل چنگال درآورد، زبانش سنگين شده بود و چيزهايي گفت مثل: بكشش ... بكشش، تكه تكهاش كن ... انگشتهايش را طوري در هوا گرفته بود انگار ميخواست چشم پلنگ را درآورد. سروان حيرتزده به چنگالهاي آخته زن نگاه ميكرد. زن به صورت او چنگ ميانداخت و جيغ كشيد: بكشش ... بكشش ... من گفتم: «تا يك هفته صبر ميكنم كه اگر خواستي خودت بكشش، اگر نيامدي من خودم ميروم دنبالش و كلهاش را برايت ميفرستم. راه افتاد ماشينشان. ما تا مدتها ايستاديم و به غبار پشت ماشين نگاه ميكرديم. انگار ميشنيديم از آن غبار كه دور ميشد، جيغ زني كه مدام ميگفت: بكشش ...» (مندنيپور، 1398: 14)
داستان «رنگ آتش نيمروزي» از رمان «ماه نيمروز» روايت غمناكي است از كشته شدن دختر خردسال خانواده توسط پلنگ كه در كوهستان رخ داده است. پدر، فكر انتقام سخت از پلنگ را در سر دارد و مادر هم كه به شدت افسرده و عصبي است، او را وادار به رفتن به كوهها و پيدا كردن آن دارد.
شدّت عصبانيّت در زن و حسّ زجرآور انتقامي كه در وجودش است، مانع از كاركرد صحيح «بالغ» شده و در واقع «والد» را مسلط و حاكم بر بالغ ميكند. واكنش آمرانه «والد» واكنش عاقلانه و بالغانه را تضعيف ميكند. آسيب كاركرد جنبه «بالغ» نتيجه اين تسلّط است.
«شخصي كه در وضعيّت «والد» به سر ميبرد، با دنياي اطراف خود صرفاً از طريق يكسري قواعد «والدي» كه در اختيار دارد، تماس حاصل مينمايد» (جونز ـ استوارت، 1394: 213)
«گفت: هر كي حالا تو اين شب يلدا، كنار اين آتيش، اين جا، يه آرزويي بكنه، حتماً به آرزوش ميرسه.
ـ با شوخي و خنده و جدّي، مجبورمان كرد آرزو بكنيم.
ـ درست نصف شب بود. آسمان شهرما، وقتي هوا سرد باشد، پرستارهترين آسمان دنياس. گفت: زير اين آسمان، حالا كه مردمان اين دژ، كه معلوم نيست چرا يك دفعه متروك شده، شايد از طاعون، يا وبا، شايد از يك بلاي آسماني ... حالا كه لابد همهشون دور و بر ما هستن، اگر آرزويي بكنيم، برآورده ميشه.
ـ نقشهاش بود، براي اينكه آدمها رو بشناسد از اين كارها ميكرد. حداقلّش اين بود كه ميخواست بدونه ماها چه آرزويي داريم. ميخواست ما دستمان را رو كنيم، خودش نه.
ـ آره نگفت چه آرزويي كرده. ما آرزوهامون رو هوار كشيديم.» (مندنيپور، 1377: 193).
«ماهان» از شخصيتهاي نه چندان محبوب «كهندژ» از رمان «شرق بنفشه» است. حوادث در منطقهاي به نام «كهندژ» صورت ميگيرد. جمعي دوستانه كه تمام اصرارشان را با هم در ميان ميگذارند، غافل از اين كه ماهان سعي دارد با ورود به زندگي آنها و مطلّع شدن از اوضاع و جريانات زندگيشان، كنترل امور را به دست بگيرد.
در بسياري از موارد كه «والد» بر حالت «بالغ» مسلّط ميشود، براي پيشبرد خواسته و هدف خود، جنبه «كودك» را نشانه ميرود. فراهم كردن شرايطي كه «كودك» طرف مقابل بر «بالغ» حاكم ميشود و به وجود آوردن موقعيّتي كه در آن «كودك» به اوج احساسات و هيجان رسيده و كاركرد «بالغ» را تضعيف ميكند، از پيامدهاي تسلّط و تحكّم حالت «والد» و آسيب «بالغ» است.
«آمد روبهروي مرد نشست. هنگام سكوت و سكونهايش، در گودي مبلها پشت آباژورها و مجسمههاي گران قيمت، ميشد ديده نشود.
ـ خواهش ميكنم حواست به من باشد. اگه ميشد براي يه بار هم شده، حواست به حرف من باشد. ميخوام بفهمي ميخوام بگم. پس محض خاطر خدا حواست باشد. تحريككننده شده بود. صدايش گرفته و غمگين بود. يا مضطرب و مظلوم بود، يا مرموز بود، يا منزجر بود. هيچ وقت اينطور نبود.
ـ يعني ميخوام ازت خواهش كنم كه بدوني ديگه نميدونم چكار كنم، توي چشمم نزن كه هميشه گفتهام هيچ وقت به همفكري تو محتاج نيستم. تو يه مردي هستي كه ميتوني اگه هوشترُ كار بيندازي، ته توي قضيّه رُ در بياري. هيچ وقت به فكرت نرسيده كه زنت هم ممكنه بترسه؟ باورت ميشه كه شبا از اين فكرها خواب ندارم؟ امروز تو آينه زير چشمام گود بودش هيچ متوجه شدهاي؟ بيخوابيهام رُ ميگم نه چشمهام رُ. لحظاتي چشم در چشم ماندند.
ـ من هم مثل سارا ميخوام بدونم رو خرابههاي يه آدم، اگه چيزي هم درست بشه ميشه عشق باشه؟
مرد طعم تلخي در دهانش حس ميكرد» (مندنيپور، 1395: 159)
«تعليق ناباوري» از مجموعه داستاني «آبي ماوراي مجار» روايت عشقي است نافرجام. زني كه پس از گذشت سالها، از اين كه به دوستش سارا خيانت كرده و به گفته خودش، عشق او را دزديده، با همسرش كه قرار بوده، با سارا ازدواج كند، بر سر همين موضوع بحث ميكند. حالت «بالغ» در شخصيّت زن كه سالهاست از خيانت به صميميترين دوست خود، احساس ترس و انزجار به همراه دارد، بازخورد عقلاني و واكنش منطقي «بالغ» خود را تا حدّي تضعيف ميكند كه جنبه «كودك» وي، با اضطراب و هراسي كه در خور عكسالعمل صحيح و سنجيده نيست، بر افكار و رفتارش مسلّط شده است.
«مردم معمولاً تصوراتي از آينده دارند كه كمك چنداني به آنان نميكند. آنها به تصورات نگرانكنندهاي روي ميآورند، خودشان را عصبي نگه ميدارند و نميتوانند براي آينده آماده شوند. آنها تحت تأثير همين جريان، نميدانند با آينده چگونه برخورد كنند و به همين دليل در صدد مهار كردن و كنترل آينده بر ميآيند. سپس به جاي دريافت اطلاّعات لازم و خودانگيخته واكنش نشان دادن هنگام وقوع اتّفاقات، سعي ميكنند آينده را طبق نقشه از پيش طرّاحي شده خود طرح كنند تا همه چيز را قابل پيشبيني كنند. اين افراد به دليل ترسها، انتظارات و پيشبينيهاي خود نميتوانند با ديگران هماهنگ شوند. آنها حتّي نميدانند به ديگران چه پاسخي بدهند، چه رسد به اين كه چطور پاسخ بدهند و چون به زندگي در زمان حال عادت ندارند همواره در حال برنامهريزي هستند. بنابراين خودبهخود براي مشخص كردن وقايعي كه بايد اتفاق بيفتد، به «والد»شان پناه ميبرند» (منينگر، 1383: 143).
«پدر، پرداخت مقرّري دو برادر را از سر گرفت. نشان داد كه ميتوان سخّي باشد.
ـ برويد براي خودتان بخريد، هر چه دوست داريد. آن قدر هست كه به هفت پشتمان برسد.
اما رضايت ارواح مزمن ديري نپاييد. صلات ظهري سفره را كه پهن كرده بودند و در بوي روغن حيواني و برنج غوطه ميخوردند، برادر كوچكتر درآمد. ژوليده موي و مندرس نشست. بچه خرگوشي كه در دست داشت لاي چمباتمه پاها گرفتار كرد و بيهيچ گفتي سيني برنج را جلو كشيد و چنان بلعيد كه انگار در آن مدت اصلاً غذا نخورده بود. پدر با لبخندي معصومانه و بخشنده او را نگاه ميكرد.
ـ ديديد ... همهمان آخر به همين جا باز ميگرديم» (مندنيپور، 1380: 76)
«موميا و عسل» داستاني است به سبك زندگي سنّتي و كلاسيك از رماني به همين نام. خانوادهاي پدرسالار كه تمام فرزندان موظّف به رعايت دستورات و قوانين صادره از طرف وي هستند و محكوم به زندگي در خانه بسيار بزرگ و قديمي اجدادي كه از اين ميان، پسر كوچكتر به شدّت سر ناسازگاري دارد.
در بسياري از موارد، جنبه «والد» بدون توجه به خواستهها، افكار و نيازهاي مخاطب، بر طبق مصلحت خود، ميانديشد و عمل ميكند. «بالغ» در شخصيّت پدر خانواده، زير فشار «والد» خود، كارايي لازم را از دست داده و با واكنشهاي نامعقول و غيرمنطقي، آسيبپذير شده است.
«او را بردند اما به سه هفته نكشيد كه بازگشت. كمي لاغر و كمي محنتديده.
ـ فكر نكنيد خودم را جلو آنها باختم، اصلاً. تجربه خوبي بود. تا شروع كردند گفتم نميدانم به شما چي رساندهاند ولي من اين حرفها را زدهام و حالا هم ميزنم. اينطور بوده ولي ديگر نيست. اول قبول نميكردند ولي بعدش چارهاي نداشتند. يك كمي هم مجبورم كردند از آقاي هخامنش تعريف كنم.
رندانه به پيرمرد لبخند زد تا مدّتها، قرار و آرامش او مختل شود و از واهمه اشباحي كه منبعد، قدم به قدم، در تعقيبش ظاهر و ناپيدا ميشدند جز به قصد اداره، پا از خانه بيرون نگذارد و مجبور شود گاه و بيگاه، هر جا، در باب وطندوستي و وفاداري خود، داد سخن بدهد» (مندنيپور، 1397: 26)
مهرگيا، از شخصيتهاي مرموز داستان «سنگ» از رمان «هشتمين روز زمين» جانشين معاون اداره باستانشناسي، آقاي هخامنش است. پس از ورود او به سازمان تغييرات تازه و گاه نابجايي صورت ميگيرد تا جايي كه به جاي هخامنش اعمال نظر و حكم ميكند. نهايتاً مأموران بازرسي براي مدتي وي را در اداره نظارت بازداشت ميكنند.
جنبه «والد» در شخصيتي كه دچار گرفتاري شده، براي رهايي و تبرئه خود، سعي در متهّم كردن اطرافيان دارد. «والد» با اعمال فشار و حكمفرمايي، باعث تضعيف كاركرد «بالغ» ميشود. عدم پردازش صحيح اطلاعات و بازخورد نامعقول و نامتناسب، از آسيب حيطه «بالغ» ناشي ميشود.
«اشكال «والد» اين است كه اطلاعات ضبط شده در آن معمولاً اطلاعات «خام» و پرداخت نشده است. اطلاعاتي كه «والد» در موقعيّتهاي بحراني و هيجاني ضبط ميكند، تأثيرات بلندمدتي دارد. دستورالعملهاي ضبط شده در اين بخش از شخصيت با داد و فرياد، نگاههاي غصبآلود و كلماتي مثل «هميشه و هرگز» همراهاند» (منينگر، 1383: 33).
نتيجهگیری
تحلیل شخصیّتهای رمان در حوزه روانشناسی نوین از جدیدترین پژوهشهای میان رشتهای محسوب میشود. بر اساس این تحقیق و تحلیل دادهها، رابطه تبادلات رفتاری با حوزه مفهومی «آسیبشناسی کارکردی» طبق اصول روانشناختی معاصر تبیین شد. شناخت ارتباط میان ادبیات و روانشناسی، اهمیّت تعاملات رفتاری اشخاص در یک نظام اخلاقی را نشان میدهد. براساس تحلیل تبادلات فردی و اجتماعی بر پایه مکتب برن، مشخص شد که کارایی و عملکرد هر یک از ابعاد هرم حالات درونی «والد، بالغ، کودک» منوط به شدت نیروگذاری هر کدام در یک لحظه معیّن میباشد و مسیر مبادلات رفتاری بستگی به حالت «من» غالبی است که بیشترین نیروگذاری روانی را دارا است.
بررسي زندگي فردي و اجتماعي شخصيتهاي آثار داستاني مندنيپور در حوزه سيستم نوين تحليل رفتار، رابطه تبادلات رفتاري را با شاخصههاي مكتب برن مشخص ميكند. توجه نويسنده به معاملات رفتاري افراد جامعه در مسائل مختلف، انواع شخصيتها را در اضلاع هرم دستگاه رواني نشان ميدهد، كه بدون آگاهي از ناخودآگاه سهگانه «والد، بالغ، كودك» احساس و ادراك خود را شكل ميدهند.
در پژوهش حاضر با توجه به تحليلهاي صورت گرفته بر روي دادههاي استخراج از آثار داستاني مندنيپور، مشخّص شد كه پربسامدترين حوزههاي مبدأ مورد استفاده بر پايه هرم حالات سهگانه دروني، حالت «والد ـ بالغ» است، به اين ترتيب:
1) شخصيتها در اكثر موارد بدون اين كه خود متوجه باشند در حالت «والد» ارزشهاي اخلاقي را تحت عنوان «بايد»ها و «نبايد»ها مطرح كرده، به واكاوي و تحليل اطلاعات و دريافتها ميپردازند.
2) بيشترين آسيب وارده به اضلاع هرم حالات، كه عدم ثبات شخصيّت را به دنبال دارد، آسيب جنبه «بالغ» است.
تحليل دادهها بر اساس شاخصههاي نظريه «برن» از اين قرار است:
1) انتخاب پذيرش يا عدمپذيرش از سوي «بالغ» زماني امكانپذير است كه از تمام «بايد»ها و «نبايد»هاي حاكم بر ذهن كه «والد» كنترل ميكند رها باشد و انطباق و انعطافپذيري «كودك» را نپذيرد.
2) ثبات شخصيت يا عدم ثبات آن، منوط به قدرتبخشي يكي از حالات سهگانه رواني است. طبق بررسي و تحليل صورت گرفته، تضعيف و ناكارايي «بالغ» از تسلّط و احاطه «والد» ناشي ميشود.
3) «والد» به عنوان مولفّه غالب، تأثيرگذاري بيشتري نسبت به دو مولفّه «بالغ» و «كودك» دارد و «بالغ» به همان نسبت، بسامد بالاتري در آسيبپذيري كاركردي دارد.
References:
Berne, Eric. (2015). 1. Games, Psychology of Human Relationships, Translator: Esmaiel Fasih, 32nd ed, Tehran: Zehn Aviz.
2. Berne, Eric. (2015). What Do You Say After You Say Hello?, Translator: Mehdi Gharachehdaghi, 2nd ed, Tehran: Peykan Publications.
3. Berne, Eric. (2016). Reciprocal Behavior Analysis, Translator: Esmaiel Fasih, 7nd ed, Tehran: No.
4. Harris, Thomas. (2019). I'm Ok, You're Ok: A Practical Approach to Human Psychology, Translator: Bita Hokmi, 1st ed, Tehran: Namak Publications.
5. Hosseinipuor, Hossein; Garavand, Ali; Mohamadzadeh, Jahanshah. (2020). Analyzing the Interaction of Characters in Marzban-Name Based on Berne's Theory of Personality Abstract, Journal of Dastavardhaye Ravanshenakhti, No 1, 126-109.
6. Jones, Van-Stewart, Ian. (2014). A Reflection on the Experimental Psychology of Interaction Analysis, Translator: Bahman Dadgostar, Tehran: dayreh Publications.
, Ultramarine Blue, 7nd ed, Tehran: Markaz Publications.8. Mandanipour, Shahriar. (2018). The Eighth Day of the Earth, 2nd ed, Tehran: Niloofar Publications.
9. Mandanipour, Shahriar. (2019). Midday Moon, 9nd ed, Tehran: Markaz Publications.
10. Mandanipour, Shahriar. (2019). Violet Orient, 16nd ed, Tehran: Markaz Publications.
11. Meininger, Jut. (2013). Success through Transactional Analysis, Translator: Mehrdad Firouzbakht, 2nd ed, Tehran: Aghah Publications.
12. Radmehr, Farzaneh; Taebi, Zohreh; Seyedi, Vahideh. (2020). An Investigation Of The Mutual Behavior Of Couples In The Poem "The Waste Land" By T. S. Eliot Based On Eric Berne's Psychological Theory, Journal of Motaleat Zaban va Tarjomeh, No 3, 180-155.
13. Rozifam, Hosein; Dehghan, Ali; Farzi, Hamidreza. (2015). Analysis of the interaction between the "adult and parent" aspects in the fictional characters of the Mathnawi based on the theories of Eric Berne, Journal of Naghd Adabi va Belaghat, Lev 4, No 2, 133-152.
14. Sadeghimanesh, Ali; Alavi moghadam, Mahyar; Estaji, Ebrahim. (2019). A Comparative Study Of the Position of Women in Persian And Arabic Proverbs Based On the Views of Adler and Berne, Journal of Adabiyat Tatbighi, Year 11, No 20, 123-144.
15. Shamloo, Saied. (2010). Schools and Theories in Personality Psychology, 9nd ed, Tehran: Rooshd.