Analysis and comparison of language tricks in two novels "Ahl Ghareq" and "Al-Asfuriyeh"(The entanglement of reality and fantasy in the description of life's impasses)

Subject Areas : شعر

Ali Salimi ^{1 *} , mossayeb ghobadi ²

1 - Razi university
2 - razi university

Received: 2023-04-27 Accepted : 2023-07-15 Published : 2025-01-04

Keywords: Ahle Ghargh, novel, al- usfuryah, language, magical realism,

Abstract :

In novels that are based on principles of magical realism we could see mixture of imagination and reality. And work that has been created is unseparable mixture of them. Two novels of Ahle Ghargh and al- usfuryah by monirou ravanipour and ghazi alghosaibi is writen in style of magical realism. In this article we just deal with element of language and its characteristics. Method of research in this article is based on books and our Comparative method is based on American school. Genral result of this article is that both novels have modern language in general but their difference is that in Ahle Ghargh a natitve language being feeled and writer of al- usfuryah has used archaic words that have harmony with mythical atmosoher of novel. In the other hand novels have used believable,humouristic, critical and regretting tone in narrative of the novel. rythme of both novels in some situations is rapid and in the others is slow.

Full-Text:



 

 

تحلیل و مقایسه شگردهای زبانی در دو رمان «اهل غرق» و «العصفوریه» 

(درهم­تنیدگی واقعیت و خیال در وصف تنگنا­های اجتماعی-سیاسی)

 

چکیده

در رئالیسم­جادویی، همواره خیال با واقعیت روزمره توأم می­گردد که در نتیجه آن، اثری ادبی با آمیزه­ای غیر قابل انفکاک از واقعیت و تخیل پدید می­آید. دو رمان «اهل غرق» از منیرو روانی­پور و «العصفوریه» (تیمارستان) اثر نویسنده سعودی­تبار غازی القصیبی، به شیوه­ی رئالیسم جادویی و با دغدغه­های ژرف انسانی نگارش یافته­اند. درون­مایه هر دو رمان، وصف تنگنا­های سیاسی-اجتماعی با درهم­تنیدگی واقعیت با خیال است. این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی و بر مبنای مکتب ادبیات تطبیقی امریکائی، مسئله زبان و ویژگی­های آن در دو رمان مذکور را بررسی نموده، می­کوشد به این پرسش پاسخ گوید که شگردهای زبانی به کار رفته در این دو اثرتألیفی در قالب رئالیسم­جادوئی، کدامند و چه تفاوت­ها و مشابهت­هایی با هم دارند. نتایج به دست آمده از این پژوهش گویای آن است که هر دو نویسنده، و کدام به شیوه­ای متفاوت، از دایره تنگ زبان عادی خارج و به دنیای گسترده­ی خیال پناه برده­اند و در این راه از شگردهای گوناگون زبانی استفاده نموده­اند. زبان روایت در اهل غرق رنگ و بوی زبان محلی جنوبی دارد، اما در العصفوریه زبانی آرکائیک و باستان­گرا متناسب با فضای اسطوره­ای رمان، مورد بهره­برداری نویسنده قرار گرفته است. هر دو رمان در روایت حوادث لحنی باورمندانه و طنزآمیز با رویکردی به شدت انتقادی از وضع موجود و آمیخته با حسرتی­ برای از دست رفتن میراث گذشته، در خود دارند. ضرباهنگ دو رمان، هرچندگاهی به تناسب موقعیت شتاب می­گیرد، اما در مجموع و به اقتضای اطناب در سبک رئالیسم­جادوئی، آهسته و کند است.

واژه­های کلیدی: رمان، رئالیسم جادویی، اهل غرق، العصفوریه، منیرو روانی­پور، غازی القصیبی

 

1.       مقدمه و پردازش موضوع

1-1. رئالیسم جادویی، درهم­تنیگی واقعیت و خیال 

ازدل مکتب­ رئالیسم، گرایش­هایی چند پدید آمده است. مانند رئالیسم اجتماعی، انتقادی، رئالیسم روان­شناختی و پس از همه رئالیسم جادویی، گرایشی که در هنرهای روایی، تجسمی و نمایشی کاربرد یافته است. رئاليسم جادويي چنان­که گفته­اند: 

«تلفيقي از عنصر سحر و رؤيا با حقايق و جزئيات روزمرّه زندگي است که سير   منطقي روايت را دگرگون مي­کند. در بطن آثار رئاليسم جادويي مي­توان عناصر اسطوره­اي، افسانه­اي، نماد، فرا حقيقي و وَهم را به وضوح ديد.» (موسوي­نيا، 1384: 161) 

هرچند رئالیسم جادویی بنایش را بر عناصر واقعی می­نهد اما عنایت به این امر ضروری است که:

 «آميختگي الگوهاي واقع­گرايي با خيال و وهم و عناصر رؤيا گونه، به شکلي است که اثر جديد، به هيچ يک از عناصر سازنده­اش شبيه نيست و خصوصيتي مستقل و جداگانه دارد. در چنين داستان­هايي، قصه، در شکل خيال و وهم ارائه مي­شود و همين مسئله داستان­هاي واقع­گرايي جادويي را از داستان­هاي خيال و وهم جدا مي­کند. (ميرصادقي، 1387: 496)

    در سالیان اخیر، این شیوه در رمان معاصر رواج گسترده­ای یافته است و به آن هويتي مستقل بخشیده است، به طوري که امروزه داستان­ها و رمان­هاي بسياري در اين قالب به نگارش در مي­آيد که در هر يک، در عين تلاش براي القاي مفاهيم مورد نظر، جنبه هنری اثر را نیز به دست فراموشی سپرده نشده. زبان شیوه و به کارگیری شگردهای متنوع آن، یکی از ارکان اصلی هر رمانی است. چنان که حتی گاه برخی منتقدان و نویسندان زبان را مساوی با ادبیات دانسته­اند. در این پژوهش، مسئله زبان در دو رمان « اهل غرق» از منیرو روانی پور و «العصفوریه»¹ از غازی عبدالرحمن قصیبی رمان­نویس سعودی­تبار، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.

1-2. روش و پرسش­های پژوهش

روش تحقیق، توصیفی- تحلیلی است که در بررسی و تحلیل این دو رمان، با ابزار مطالعه کتاب­خانه­ای و با استفاده از کتاب­ها، پایان­نامه­ها و مقالات علمی پژوهشی و سایت­ها تخصصی در حوزه داستان انجام خواهد شد. پژوهش تطبیقی و در چارچوب مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی صورت می­گیرد.¹ و در صدد پاسخ­گویی به این پرسش­هاست که شگردهای زبانی به کار رفته در این دو اثرتألیفی در قالب رئالیسم­جادوئی، کدامند و وجوه تفاوت­ و مشابهت آنها در چیست و هر کدام به چه جنبه­هایی از شگردهای زبانی بیشتر توجه داشته؟ 

1-3. پیشینه پژوهش

در زمینه هر کدام از دو رمان «العصفوریه» و «اهل غرق» به صورت منفرد، ده­ها مقاله و چندین کتاب تدوین شده است که در این­جا ضرورتی به ذکر آنها  نیست. همچنین در مبحث شگردهای زبانی دو رمان، گاهی در لابلای آن پژوهش­ها، اشارات پراکنده­ای صورت گرفته است. اما موضوع «تحلیل و مقایسه شگردهای زبانی در دو رمان» که مورد بحث این مقاله است، جنبه نوآوری دارد و تا کنون پژوهشی در این زمینه انجام نشده است.

 

2.       تحلیل و مقایسه شگردهای زبانی در دو رمان

2-1. ویژگی­های کلی دو رمان در یک نگاه

نویسنده هر دو رمان، برای وصف رنج­ها و ناگواری­های زندگی سیاسی-اجتماعی جامعه خود، دایره تنگ زبان واقعی را کوچک و ناکافی دیده­اند و به ناچار به عالم گسترده­ی خیال پناه برده­اند. این شگرد زبانی که امروز رواجی گسترده یافته است از دیر زمان قرین قصه­گویی بوده است. وجه مشترک دو رمان­، کاربست شیوه­ی «رئالیسم جادوئی» است، رویکردی که رئالیسم را در وصف حقایق ناتوان یافت و چنان­که گفته­اند:

«رئالیسم جادویی ضد ادعای رئالیسم مبنی بر این که می تواند «واقعیت» جهان را بازنمایی کند، قد علم کرد....و قصه­گویی در آثار رئالیسم جادویی در دو سطح استعاری و تحت­الفظی به شخصیت­ها و شرایط داستانی، زندگی می­بخشد. بسیاری از راویان داستان­های رئالیسم جادویی از اعقاب شهرزاد قصه­گو هستند. قصه­گویی که اگر نمی­توانست شبی پادشاه بددل را مسحور قصه­هایش کند، نمی­توانست طلوع آفتاب روز بعد را ببیند» (حنیف، 1395، 157)

       در هر دو رمان، دو عنصر رئال-جادو توأم گشته تا تصویری از نابسامانی زیسته انسانی نمایان گردد. یکی دریا و پریان دریایی را عرصه جولان تخیل خود ساخته تا خروج زندگی از صفا و صمیمیت­اش توسط سیطره و ستم خارجی را به تصویر بکشد و دیگری یک تیمارستان و بیمار متوهم آن را به سوژه­ای خیال­اندود  تبدیل کرده تا اوضاع  نابسامان جامعه و سوء مدیریت سیاسی حاکم بر آن را ترسیم کند. و در این میان، زبان و شگردهای متنوع آن، ابزار این تصویرگری و بالتبع آن، نویسندگان این دو رمان بوده است که این پژوهش، در حد توان به تحلیل کم و کیف آن می­پردازد.

2-2. خلاصه اهل غرق

«مه­جمال» فرزند انسان-پری­دریایی، قهرمان فداکار رمان است. ماجرا از این قرار است که «بوسلمه» پادشاه خبیث دریا با کشاندن ماهیگیران جُفره به دام مرگ زندگی را برایشان سخت کرده است. اهل جفره برای مصالحه با او و دور کردن شرش تصمیم می­گیرند به خواست بوسلمه، جوانی را به مراسم عروسیش بفرستند تا در عروسی او با نی آهنگی شاد بنوازد. مه­جمال جوانی که مادرش یک پری دریایی و پدرش انسانی زمینی است، داوطلب این فداکاری می­شود، اما او در این عروسی، نوایی غمگین می­نوازد و عروسی به هم می­خورد. دریا و جفره به هم می­ریزد و زنان ده فکر می­کنند که مردانشان مرده­اند اما با ترفند زایراحمد و مه­جمال، آنها جان سالم به در می­برند. پس از این، پری­ای که قرار بود عروس بوسلمه باشد برای اطمینان از سالم بودن وی، هفت شبانه روز به جفره می­آید و مردم بعد از هفت روز مه­جمال را به او نشان می­دهند آنها­ برای دفع شر بوسلمه می­خواهند مه­جمال را تحویل دهند ولی بعد پشیمان شده و برای جبران کار خود برای مه­جمال خانه می­سازند. مدتی بعد او با دخترزایر احمد به نام خیجو ازدواج می­کند و صاحب فرزندانی می­شود. در ادامه پای شهرنشینان به عنوان سلطه­ی خارجی به جفره باز می­شود، آن­ها مه­جمال و مردان جفره را با خود به شهر می­برند. در شهر، ناخواسته آنان را در یک میتینگ احزاب کارگری شرکت می­دهند که در آن با دخالت نیروهای امنیتی حکومت، مه­جمال و مردان جفره دستگیر و شکنجه­ می­شوند. پس از مدتی همه افراد، به جزء مه­جمال آزاد می­شوند. زایراحمد با تحمل سختی­های بسیار مه­جمال را آزاد می­کند. سپس پای نیروهای نظامی به جفره باز می­شود و نظم روستایی و بدوی جفره را برای رسیدن به خواست­های خودشان به هم می­زنند. به موازات این قضیه، پای شرکت­های بزرگ اکتشاف نفت به جفره باز می­شود که آلودگی­های بسیاری در محیط بکر و باصفای جفره به وجود می­آورند. با جاسوسی زنی از اهالی جفره نیروهای نظامی آن­ها را محاصره می­کنند و مه­جمال همراه با شخصی به نام نیرو به مبارزه برمی­خیزد، در این درگیری نیرو می­میرد و مه­جمال می­گریزد. او برای ضربه زدن به حکومت اقداماتی انجام می­دهد اما پس از مدتی دستگیر و کشته می­شود، ولی با وجود مرگش، نزدیکان وی همچنان قادر به دیدن روح سرگردان او هستند. جفره کاملا تغییر شکل می­دهد و علاوه بر آلودگی نفتی، تبدیل به مرکزی برای جذب گردشگری می­گردد به طوری که دیگر برای مردم جفره غیر قابل سکونت شده است و همه به جز خانواده زایراحمد، جفره را به مقصد شهر ترک می­کنند اما با مرگ زایراحمد دیگر چیزی برای تعلّق خاطر خیجو و بچه­هایش هم باقی نمی­ماند و آنها نیز جفره را به مقصد شهر ترک می­کنند. درون­مایه رمان تداعی کننده مبارزات ضداستعماری دلیران تنگستان در جنوب ایران است که نویسنده با وصف­های طولانی از محیط بکر جفره و آمیختن آن با جادویی از زندگی و ارتباط با پریان دریایی به آن لطف و زیبایی بخشیده است. 

2-3. خلاصه العصفوریه (تیمارستان)

«بشارالغول» قهرمان متوهم رمان در یک تیمارستان بستری است، او احساس می­کند اوضاع سیاسی، اجتماعی  کشورش بسیار نابسامان است. از پرستاری می­خواهد که دکتر روان­شناسی به نام «سمیر ثابت» را صدا کند. پس از آمدن دکتر، بشار با وی وارد گفتگو می­شود. او با دکتر از مراحل مختلف زندگیش، عشق­هایش، فعالیت­های سیاسی، مهلکه­هایی که در آن گیرافتاده و به شکلی غیر عادی نجات یافته، تیمارستان­هایی که به سبب سوء تفاهم او را به آن­جا برده­اند و همچنین فعالیت­های تجاریش در کشورهای مختلف صحبت می­کند. او بازگو می­کند که دوران تحصیلات تکمیلی خود را در آمریکا ­گذرانده و در خلال آن با دختری به نام «سوزی» آشنا شده، دختری ثروتمند که عاشق بشار شده و ثروتش را به پای او ریخته. اما وقتی او ­فهمیده که وی یهودی است و احتمالا طرفدار اسرائیل او را از خود ­رانده. بعدها سوزی در تصادفی کشته شده و پس از آن بشار را به تهمت یهودی­ستیزی به تیمارستانی ­برنده­اند. در آنجا او مجبور شده اعتراف کند که عقده­های انباشته شده از دوران کودکیش باعث اختلالات روانی وی بوده. در خلال این حوادث و به سبب از کار افتادن سه سلول از مغزش، امکان ارتباط با جهان ارواح، جنیان و فضا برایش فراهم می­شود. او سپس از زندان آزاد می­شود و به تجارت بمب هسته­ای می­پردازد، اما دستگیر می­شود و وقتی در مهلکه مرگ قرار می­گیرد توسط مردی که خود را یکی از اولیای الهی معرفی می­کند، به شکلی خارق العاده نجات می­یابد. او در ادامه برای روی کار آمدن حکومتی آرمان­گرا تلاش می­کند و شخصی به نام «صلاح الدین منصور» را به قدرت می­رساند اما این شخص به آرمان­ وی پشت می­کند و  بشار در اعتراض به او، زندانی می­شود و بعد از آزادی از زندان، فردی دیگر به نام «برهان سرور» که در زندان با او آشنا شده به قدرت می­رسد. برهان سرور نیز شیوه­ی دیکتاتوری در پیش می­گیرد و او باز در مخالفت با وی به اعدام محکوم می­شود. قبل از اعدام، همسر او که یکی از جن­ها است دیوار را می­شکافد و او را از مهلکه نجات می­دهد. او مدتی در عالم جن­ها سپری می­کند سپس به زمین می­آید اما به علت مشکلات فراوان، اختلال مغزی پیدا می­کند لذا دوباره به فضا برده می­شود و در آنجا مغزش تعویض میگردد و با یک موجود فضایی ازدواج می­کند. پس از مدتی دوباره به زمین می­آید و با زنی به نام «عفراء» آشنا می­شود اما شواهد به او نشان می­دهد که زن جاسوس اسرائیل است و وقتی زن را از واقعه آگاه می­کند زن به خودکشی می­کند. او بعدها از رئیس موساد می­شنود که این توطئه آنها بوده و عفراء در واقع جاسوس نبوده و در حقیقت کشته شده است. بشار بار دیگر برای روی کارآمدن فردی که آرمان­ نابودی اسرائیل و پیشرفت امت عربی را دنبال کند اقدام می­کند و شخصی به نام «ضیاء المهتدی» را به قدرت می­رساند اما صلاح الدین منصور و برهان سرور با اسرائیل هم پیمان می­شوند و ضیاء را از بین می­برند و بشار دو باره زمین را به مقصد عالم جن­ها ترک می­کند. درون­مایه رمان وصف جامعه­ای نابسامان است که به سبب آن انسانی خیال­باف، پرگو و خودبزرگ­بین به نام پرفسور بشارالغول ظهور کرده. او با توهمات دون­کیشون­گونه خود، پیوسته در تلاشی مضحک برای خروج از این بن­بست است. فرمان روایت در دست اوست که در سرتاسر رمان از هر دری سخنی می­گوید و آسمان را به ریسمان به هم می­بافد.

2-4. کارکردهای زبان در دو رمان­

برخی رمان­نویسان و منتقدان ادبی در باب کیفیت زبان در رمان­های امروزی، معتقدند که رمان هرچند موضوعش کهن و قدیمی باشد، زبانش بالضروه باید زبان روز باشد تا نویسنده بتواند رسالت خود را تحقق بخشد: 

«...حتی نوشتن راجع به گذشته هم، باید به زبان رایج و روز باشد، و نه به زبان آن گذشته، حتی تلفیق زبان‌ها در یک اثر، باید با در نظر گرفتن فضای زبان شناختی، زبان رایج و امروز صورت بگیرد.» (براهنی، 1373: 358)

       براهنی در اثبات سخن خود به «والتر اسکات (نویسنده رمان­های کلاسیک تاریخی) در اوایل قرن نوزدهم، استناد مي‌کند که موضوعی مربوط به هزار سال پیش‌تر را موضوع خود کرده است. ولی زبان آن موضوع، زبان رایج و روز اوایل قرن نوزدهم است. استدلال براهنی شاید برای رمان­هایی که صرفا با هدف پرتو افکندن به تاریخ نوشته شده، صدق ­کند اما شاید برای رمانی که اسطوره و افسانه را به جهان امروز پیوند می­زند، به کارگیری دو زبان امروزی و باستان­گرا، عطری از تنوّع زبانی و حتی چندصدایی بر رمان می­زند. لذا با این اصرار که زبان روز باید مبنای کار رمان­نویس قرار گیرد، ظرفیت بالای رمان برای به کارگیری زبانی باستان­گرا در کنار زبان امروزی، از میان می­رود و آن امکان از مخاطب سلب می­گردد:

 «سوای درون­مایه بکر در رمان­های رئالیسم جادویی، تکنیک­های ویژه­ای در ساختار این دست از آثار به کار می­رود که با محتوای اثر پیوندی تنگاتنگ دارد. نویسندگان رئالیسم جادویی به زبان اثر خود توجه خاصی دارند و آشنایی­زدایی از زبان را می­خواهند به خوانندگان خود نیز منتقل کنند» (حنیف، 1395، 166) 

احمد محمود رمان نویس ایرانی و نویسنده رمان همسایه­ها، در مورد زبان می­گوید:

«زبان، امروز فقط رسالت انتقال مفاهیم را ندارد. یعنی رسالت سنتی و ساده خودش را که نقل مفاهیم باشد، فقط وظیفه­اش این نیست. من این جور فکر می­کنم که زبان از این وظیفه ساده خودش فراتر رفته است. زبان باید بتواند فضا بسازد. باید هویت اشخاص را تبیین کند. باید خلق مکان کند.» (گلستان، 1374: 114)

     در این­جا ارتباط و هماهنگی زبان دو رمان با محتوای آن­ها از منظرهای: به روز بودن یا جریان داشتنش در فضایی تاریخی و اسطوره­ای، کاربرد طنز، حسرت از دست رفتن میراث گذشته، باورمندی در شرح قضایای خیالی، مبنای تحلیل قرار می­گیرد: 

 

«در رمان اهل غرق، از نظر محتوا، مسائلی فلسفی چون عشق، مرگ، زندگی، خیر و شر و جز آن مطرح است و هم مسائل فرهنگی و اجتماعی، مانند مناسک و رفتارهای جادویی و هم امور سیاسی مانند شرکت در جلسات سیاسی و مبارزه با دولت و جز آن، مورد توجه قرار گرفته است. (نوری خاتونبانی، 1386، 309) 

زبان در رمان اهل غرق امروزی اما با عطری از زبان محلی مردم جفره در بوشهر است. اما با توجه به اینکه رمان در فضایی جادویی و در بستری از اسطوره­ها و خرافات رایج یک منطقه می­گذرد، نویسنده می­توانست زبان آرکائیک و باستان­گرا را در کنار زبان امروزی به کار بگیرد تا زبان و محتوا را هماهنگ­تر کند اما او ترجیح داده است که بدون توجه به این ظرفیت، فقط از زبان امروزی استفاده کند. رمان چنان­که گفته­اند روایت: 

«دلتنگی نوستالژیکی است که موضوع اصلی آن، حسرت و یاد حسرت­آمیز خاطرات متعلق به طبیعی زیستن و دمخور بودن صادقانه با طبیعت است؛ پیش از پدید آمدن ناگهانی و مصیب­بار مدرنیته و مظاهر آن؛ امری که به سرعت، تمام آن آرامش و سادگی و پاکی را بر باد داد و دروغ و بیماری و تنبلی و خدعه و مرگ را برا جای آن نشاند.» (نوری خاتونبانی، 1386، 307)

 نمونه­های زیر، روان زلال و ذهنیت بدوی مردم جفره را ترسیم می­کند: 

«اوّلین کسی که پری دریایی را دید، جرئت نکرد خودش را نشان بدهد. بوبونی پشت پنجره رو به راسه آبادی ایستاده بود. صدا که بلند شد، خیال کرد ناخداعلی از خانه دی­منصور واگشته، فانوس را برداشت و توی پنجره گذاشت...«روی دریا پر از ساکن بود؛ ساکن­های آبی. آبی­ها می­رقصیدند. فانوس­های دریایی بر دیرک کشتی­هایی که در خور لنگر انداخته بودند، آویزان بود» (روانی­پور، 1369: 9) 

       در این رمان­،گویی نویسنده بین مردم اسطوره­اندیش که خرافه در تار و پود زندگیشان جاری است، با آنهایی که در فضایی مدرن می­زیند، تنها تفاوت ر در ذهنیت آنها دیده است و تفاوتی در زبان وجود ندارد، این در حالی است که زبان بیش از هر چیزی قدرت انتقال ذهنیت را دارد و اصلا ذهنیت با زبان است که قالب پیدا می­کند. ویژگی دیگر زبانی در رمان اهل غرق، ساده و روان بودن آن است. در این رمان بازی­های زبانی وجود ندارد و نویسنده تمرکزش را بیشتر روی مسئله محتوا و خلق فضای اسطوره­ای با زبان امروزی گذاشته است.

       اما زبان در رمان العصفوریه بر خلاف اهل غرق، متفاوت و پر از فلسفه­بافی­های خیالی و طولانی راوی است، هرچند در این رمان نیز، قضایای امروزی و معاصر زیادی مطرح می­شود. از تجارت بمب هسته­ای گرفته  (قصیبی، 1996: 128 – 1132) و نظام­هایی که با آرمان خواهی تشکیل می­شوند اما در میانه راه دیکتاتوری از آب در می­آیند (همان: 199، 209، 202) تا مسئله اسرائیل و تلاش­هایش برای ایجاد اختلاف در کشورهای عربی (همان: 209، 210) و مسائل دیگری که همه این­ها بالطبع زبانی امروزی می­طلبد. اما در بسیاری موارد قهرمان پرگوی رمان از واژگان و ترکیب زبانی آرکائیک (باستان­گرا)  بهره می­برد. و از شگردهای زبانی مانند «تشخّص بخشیدن به کلام و تأثیر بخشی بیشتر با ایجاد تداعی زمان گذشته و به وجود آوردن فضای سنتی قدیمی» (میرصادقی، 1376: 31) به وفور استفاده می­کند. این نوع به کارگیری زبان، بی­شک میان فرم و محتوا تناسب ایجاد می­کند. این مسئله در مورد ادبیات مطرح است که ادبيات داستانی، تنها داستان‌گويي نيست، بلكه خلق زبان هم است. و مسئله ساخت زبان علاوه بر «نحت» (واژه­تراشی) می­تواند از طریق همین بهره­گیری از واژگان آرکائیک در متنی مدرن نیز باشد. حسن میر عابدینی منتقد داستان می­گوید: 

«نثر داستان، دقیقا آن نثری است که دایم لغزش­های آزمایش­گرانه داشته باشد و دایم هنجارهای عرفی زبان را بشکند تا دایم به سمت خلق زبانی تازه روان باشد. اصلا تعریف ادبیات همین است؛ یعنی اینکه ادبیات، فرار از زبان روزمره و هنجارگریزی است» (میرعابدینی، 1382: 1466) 

    در رمان العصفوریخ نویسنده در این راه تلاش­ و توجه فراوان داشته است. او همواره در پی افزودن امکانات جدیدی به حوزه زبانی رمان است در حالی که در اهل غرق، نویسنده از همان امکانات در دسترس و موجود زبانی بهره برده است. پرفسور متوهم بشارالغول، گاه برای رسیدن به عمق معنای یک کلمه مترادف­های بسیاری از آن کلمه را ردیف می­کند، حتی گاهی بدون اینکه به مقصدی برسد آن را رها می­کند و به سراغ مضمون دیگری می­رود. برای مثال در متن رمان، صحبت از الجوع (گرسنگی) می­شود و او می­گوید:

«قال السادن الرئیس الخالد: أیها الحجّاب: أحضروا الشاطر و المشطور للسادن الجائع. وأعلموا أن للجوع مراتب فصّلها الثعالبی النیاسابوری: فالجوع فالسغب فالغرث فالطوی فالضرم فالسعار.» (قصیبی، 1996: 50) 

نویسنده با ردیف کردن این واژگان به نقل از  ثعالبی، مراتب گرسنگی را از پایین­ترین مرحله آن «الجوع» تا بالاترین حد غیر قابل تحمل آن «السعار» بر می­شمارد.

     از این نوع ا شگردها زبانی در رمان العصفوریه به وفور یافت می­شود بازی­های زبانی که در رمان اهل غرق غایب است. این دو نوع به کارگیری زبان، رویکرد متفاوت دو نویسنده را نشان می­دهد:

 «این نوع برخورد با زبان از دیدگاه پست­مدرنیستی در رمان نویسی نشأت می­گیرد. رمان­نویسان پسامدرنیست ... براین اعتقادند که خود زبان، در مقام واسطه بیان، همواره نقش یک حایل را ایفا می­کند. زبان نمی­تواند همچون منعکس کننده شفاف واقعیت­ها عمل کند، خواه این واقعیت­ها بیرونی باشد و خواه درونی...» (پاینده، 1386، 30)

      در رمان العصفوریه پراکنده­گویی بسیار زیاد است، پرفسور مالاخویایی از هر دری سخنی می­گوید و از هر بازی زبانی استفاده می­کند، به کارگیری واژگان کهن، عامیانه، امثال و اشعار و ذکر حوادث تاریخی، اجتماعی و سیاسی گوناگون رمان به یک کشکول که همه چیز در آن هست، تبدیل نموده است: 

«یجلس الدکتور سمیر ثابت، ویفتح حقیبة أوراق منتفخة، ویخرج منها عدّة ملفات، وینظر إلی الپروفسور:

-       نبلّش؟

-       قبل أن نبلّش أودّ أن أسئلک کیف مات کمیل شمعون. فی حادث صید؟

-       لا. مات موتة طبیعیة.

-        (القصیبی، 1996: 11 – 12)

( دکتر سمیر ثابت می­نشیند و کیف محتوی برگه­های باد کرده­ای را باز می­کند و از آن چند پرونده در می­آورد و به پروفسور نگاه می­کند / شروع کنیم؟ / قبل از شروع بحث، می­خواهم از تو بپرسم که کمیل شمعون چطور مرد. در حادثه شکار؟ / نه به مرگ طبیعی از دنیا رفت.)

-       أین صالح بک الآن؟

-       مات من فترة طویلة. کان صدیقک کمان؟

-       أووه. من أعزّ أصدقائی. کنت ألعب معه طاولة کل یوم فی البرج. فی مقهی الشام. (همان: 13) (صالح بیگ حالا کجاست؟ / مدت زیادی است که مرده. او هم دوستت بود؟ / أووه. یکی از بهترین دوستانم. با هم در برج قهوه خانه­ای در شام تنیس روی میز بازی می­کردیم.)

     این نوع گفتگوهای بی­ربط و باربط در جای­جای رمان دیده می­شود. گویی نویسنده عامداً این به هم­ریختی ساختاری را برگزیده تا آشفتگی جامعه و در نتیجه پریشان­حالی پرفسوری متوهم را به هم پیوند بزند. ساختار زبانی رمان بازگو کننده روانی پریشان است که خود دستاورد جامعه­ای نابسامان و پریشان­تراست.

2-5.  فضاسازی و خلق مکان و هویت

وصف­های طولانی در رمان اهل غرق به تفصیل رخ می­نماید و در بسیاری از جاها گویی نویسنده از وظیفه انتقال مفاهیم به منزله هدف اصلی زبان سرباز زده است.. بخش­های زیادی از رمان  در وصف فضاسازی، خلق مکان و تبیین هویت اشخاص است:

 «خانه گچی زایر کنار دریا بود، با دو در؛ یکی بزرگ که رو به قبله نگاه می­کرد. و دیگری کوچک که به دریا چشم داشت. شب­های زمستان که دریا بی­حوصله می­شد و یا بوسلمه بر سر خشم می­افتاد، موج­های دریا روی آب انبار که بسیار دور از در کوچک بود، می­رمبید. آب انبار بزرگ بود و آب سالیانه آبادی را در دل خود جمع می­کرد.... مه جمال بالا بلند بود و چهار شانه، هیچ کس به درستی اصل و نسبش را نمی­شناخت. بیست ساله بود. چهره­ای سیاه سوخته داشت و دو تا چشم آبی غریب....مه جمال خود نیز به جایی دل نمی­بست؛ هر شب در جایی و هر لحظه در هوایی بود. به دنبال چیزی می­گشت یا در جستجوی چیزی بود که خود نمی­دانست. شاید اگر مدینه نبود، تا ابد در سرگردانی خود می­ماند.» (روانی پور، 1369:  17-16 14- 10)

      نویسنده در جای­جای رمان از این نوع وصف­های با اطناب به کار برده است، گویی کاربرکرد انتقال معنا در زبان را به کلی به دست فراموشی سپرده و فقط محیط و آدم­های آن و هویت آنها را نشانه گرفته است. زبان در این­جا تا حدود زیادی ابزار وصف شده است.

      اما در رمان العصفوریه بر خلاف اهل غرق، به دلایلی فرصت استفاده از این ظرفیت­های زبانی از نویسنده سلب شده است به طوری که می­توان آن را ویژگی چشمگیری در سبک نویسنده دانست از جمله دلایل این تفاوت در روایت، یکی این است رمان حاضر، به دلیل فرم خاطره­گوی آن، خاطرات مختلف زندگی قهرمان آن را نقل می­کند و غالباً از طریق این خاطرات، داستان به پیش می­رود و مفاهیم انتقال می­یابد. اهمیت انتقال مفاهیم در آن زمانی بیشتر خود را نشان می­دهد که پی ببریم با رمانی مضمون­محور مواجه هستیم. رمانی که خاطرات و حوادث رخ داده برای قهرمان آن هر کدام درون­مایه خاصی یا رویکردی انتقادی دارد. از اینرو، نویسنده فرصت بهره­گیری از ظرفیت­های زبانی فضاسازی، خلق مکان و تعیین هویت را از دست می­دهد و به جای استفاده از این ظرفیت زبانی، توجه خود را به بازی­های زبانی از نوع دیگر چنان­که بیان شد، معطوف نموده است.  

2-6.  لحن باورمندانه در دو رمان

تحلیل لحن در دو رمان، رویکردهای محتوایی دو نویسنده را به خوبی نمایان می­سازد. به ویژه با این چشم­انداز که هر دو نویسنده با درهم­تنیدن واقعیت و خیال در قالب رئالیسم­جادوئی، وصف­دغدغه­مندانه بن­بست­های زندگی سیاسی-اجتماعی را نشانه گرفته­اند:  

«لحن شیوه پرداخت یا زاویه دید نویسنده نسبت با موضوع داستانش است.» (میرصادقی، 1376، 523) «نگرش راوی یا شخصیت­ها درباره­ی موضوع گفتارشان که به طور تلویحی در نحوه­ی بیان آنان انعکاس می­یابد. لحن حاصل واژگان انتخابی گوینده و نیز نحو (چگونگی ترکیب واژه­ها برای ساختن جمله) در جملات اوست. لحن راوی یا شخصیت­ها می­تواند خشمگینانه، خودخواهانه، رسمی، دوستانه، انتقادی، ناامیدانه، آیرونی­دار، ترحّم­آمیز، قاضی­مآبانه، متواضعانه، شادمانه، طعنه­آمیز، خصمانه، و غیره باشد. لحن نقش بسزایی در واکنش خواننده به شخصیت­ها و درونمایه­ی رمان دارد» (پاینده، 1392، 368) 

        نکته مهم در باب انواع لحن این است که لحن را نمی­توان در موارد مشخص محدود ساحت. برای مثال حتی تداعی شدن فضای یک ژانر ادبی نیز می­تواند موجد لحن باشد. فتاحی در باب لحن اینگونه می­گوید:

«لحن، یعنی اینکه نویسنده حضور خود را از نثر بیرون بکشاند و با اختیار کردن لحن مناسب با فضا و موقعیت و شخصیت و موضوع داستان، به نثری تصویری دست یابد. در این حالات نثر نویسنده، متناسب با آنچه داستان می­طلبد، می­تواند موقّر و آرام، طنزآمیز، کنایه­ای، فروتنانه، عاشقانه، شجاعانه، بی­طرفانه، سرد و مأیوسانه، بی­اعتنا، محبت­آمیز یا شوخ و صمیمانه و... باشد. (فتاحی، 1386، 224)  

ناصر ایرانی نیز در این زمینه می­گوید:

«لحن از شگردهایی است که داستان­نویس به کار می­برد تا در داستانش حال و هوای خاصی پدید آورد. مثل حال و هوای تراژیک یا کمیک یا رمانتیک. عنصری که در شکل دادن به لحن نقش تعیین کننده­ای دارد زبان نوشتاری است. (ایرانی، 1380، 569) 

و چنان که دیده شد، سه نوع عمده ادبی یعنی تراژدی، کمدی و رومانس که هریک برای خود مختصّاتی دارند لحن منحصر به خود را نیز دارند:

«در واقع، دریافت لحن نویسنده در گروی دریافت نشانه­های ظریفی است که در سیاق سخنش نهفته است. ابرمز در این باب می­گوید که نشانه­های ظریفی که در سیاق سخن وجود دارند، دریافت یا نظرمان را نسبت به چیزهایی که درباره آن صحبت می­کنیم، نشان می­دهد. (ابرمز، 1384، 266) 

لحن، هدفی است که برای القایش نیاز به ابزار هست؛ کلمه ابزار شکل دادن به لحن است و چگونگی ترکیب و تألیف آن در کلام بسیار اهمیت دارد؛ زیرا:

«نویسنده از طریق آهنگ و موسیقی کلمه در جمله، ساختمان جمله در کلام، استفاده از نمادها و استعاره­ها و تشبیهات و... می­تواند لحن خاصی را به وجود بیاورد و از طریق آن، مقصود مورد نظر خود را به خواننده منتقل کند. (صحرایی و حیدری، 1390، 78) و گاه لحن از طریق به کارگیری واژگانی خاص و غیر معمول در ترکیب جمله در جهت طنزی گزنده بیان می­شود. (همان، 82) و به نظر نرخی: «رئالیسم جادویی بیش از هر چیز به خاطر ترسیم واقع­نمایانه از رویدادهای جادویی قابل توجه است.» (آن بوورز، 1393، 34)

     از اینرو، لحن اساسی یا لازمه همه رمان­های رئالیسم جادویی این است که لحنی باورمندانه داشته باشند تا بتوانند با این لحن حوادث خارق العاده را به خواننده بباورانند. به عبارت دیگر، چون اگر خود نویسنده و راوی در روایت حوادث شگفت لحن مردد داشته باشد، دیگر باوراندن آن به مخاطب غیر ممکن می­گردد. در رمان­های رئالیسم جادویی خارق العاده­ترین حوادثّ باید با لحنی کاملا عادی و به دور از ذره­ای تردید روایت ­شود. به هر حال در این نوع رمان­ها:

 «تکنیک عادی­سازی و غیرعادی­سازی یک کارکرد دارند؛ هر دوی این تکنیک­ها باعث اختلال در روند خواندن متن می­شوند و خواننده از حالت منفعل بیرون می­آید و خودش در باره باور­پذیری یا عدم باور­پذیری اتفاقات رخ داده، تصمیم می­گیرد» (حنیف، 1395، 176)

    در اهل غرق می­بینیم:

 «پری دریایی گریه می­کرد. هرگز هیچ زنی در آبادی اینگونه نمی­نالید؛ اینچنین پریشان و از دست رفته... آبی به سوی او (مه­جمال) می­آمد، با نیمه ماهی­وار خود، در جستجوی پناهگاهی از عشق، تا خشم بوسلمه را تحمّل کند... مه جمال می­ترسید؛ نکند آبی به او دل ببندد و اسیرش کند، نکند به آبادی وانگردد و بوی خاک را با تمام وجود به مشام نکشد. نه... او ماندگار آب­های آبی دریا نبود، حتی اگر دست آن آبی دریایی را که اکنون به سوی او دراز شده بود، بگیرد و با او برود...» (روانی پور، 1369، 32 – 33) 

ماجرای عشق بین یک پری دریایی و جوانی با لحنی باورمندانه و آمیتخه به گریه و زاری به گونه­ای روایت می­شود که گویی توصیفی از رنجی میان یک خانواده است.

      در رمان العصفوریة نیز قهرمان رمان، بشار الغول با چنین لحنی رفتنش به جهان ارواح و دیدار و گفتگویش با متنبی را روایت می­کند:

«آقای دکتر! من در جهان ارواح خودم را مقابل دروازه­ای بزرگ دیدم و جلوی دروازه مردی در انتظارم بود. همین که مرا دید صدا کرد: خوش آمدی پروفسور! گفتم: ببخشید شما. گفت: من همانم که شعرش نابینا را بینا می­کند. گفتم: ادامه نده ادامه نده! اینجا چه می­کنی؟ گفت: ناراحتی قبل از مرگ نشانه ناتوانیست و  بعد از جدایی هم که دیگر (در اثر عادت به فراق) اثر ناراحتی از بین می­رود. همان جا تصمیم گرفتم که او را ابا حسید بنامم. گفتم: گوش بده أبا حسید! من تمامی ابیات شعر تو را از برم. پس نیازی نیست که آن را از زبان تو بشنوم. گفت روزگار هم راوی اشعار من است (تو که دیگر جای خود داری» (القصیبی، 1996، 95)² 

باور اینکه شخصیتی داستانی به جهان ارواح برود و با یک شاعر مشهور که چند صد سال پیش مرده دیدار کند و خواننده آن را در جهان داستان باور کند منوط به وجود همین لحن باورمندانه است. قهرمان مستأصل از حل مشکلات سیاسی، اجتماعی به جهان ارواح پناه برده است.

2-7. لحن تخیلی آمیخته با طنز و حسرت در دو رمان

یکی از برجسته­ترین لحن­های رمان اهل غرق لحن داستان­های پریان است. در واقع، در رمان حاضر، قصه­های پری دریایی با واقعیت زندگی مرده جفره و دیگرانیست که داستان­شان به این­ها گره می­خورد. و طبیعی است که باید عطر زبان و لحن داستان­های پریان از این رمان در مواقعی به مشام برسد: 

«آنان که غرق شده­اند خوشان را به سطح آب می­رسانند....اهل غرق با آمدنشان بویی عجیب در جفره پراکنده می­کنند و ناامیدانه و یوانه­وار تلاش می کنند به خویشان خود بر روی زمین ملحق شوند. نویسنده در توصیف این صحنه آن­چنان طبیعی و بی­طرفانه واژه­ها را به کار می­برد که خواننده شکی در واقعی بودن آن نمی ­کند» (حنیف، 1395، 167)

     یکی دیگر از لحن­های برجسته رمان اهل غرق، لحن طنزآمیز آن است:

«خانه زایراحمد حکیم فاتحه گذاشتند و نوحه خواندند. ستاره به سینه­اش می­زد و گریه می­کرد و بوبونی به احترام مرده سقز نمی­جوید و زایر غلام روضه می­خواند و از فهم و کمالات مردی می­گفت که در زندگی، دل هیچ آفریده­ای را نیازرده بود. مردی که چندین بار با بوسلمه درافتاده بود. به ماهیگیران مرده در ته دریا آذوقه رسانده بود. به خاطر ماهی­گیران زنده جهان با پریان سرخ در افتاده بود. تا مدت­ها آبادی از مردی حرف می­زد که مهربان­ترین آدم روی زمین به پایش نمی­رسید و با مرگ خود پریان دریایی را به ماتم نشانده بود.» (روانی پور، 1388، 133) این میزان عزاداری اهل جفره برای فردی غریبه که حتی یکبار او را ندیده­اند و اصلا او را نمی­شناخته­اند و بالا بردن او در حد یک اسطوره، خود موقعیتی طنز آمیز است و در درون خود انتقادی گزنده از عزاداری­های بیش از حد و بزرگ کردن کسی بدون وجود کوچک­ترین شناختی از وی، دارد.

این لحن طنز آمیز و گزنده در جای­جای رمان مشهود است: (همان، 138- 138 – 139- - 279 – 280)

       دیگر لحن برجسته این رمان، لحن انتقادی آمیخته با حسرت است. این انتقادها به خصوص متوجّه هجوم بی­رویه مدرنیته است که باعث محو دنیای بکر وجهان سنتی شده است که در جفره متبلور می­شود. نویسنده ضمن انتقادش حسرتی نوستالژیک را نیز نمایان ساخته است:

«جعبه جادویی می­خواند. زایراحمد پیچش را تا آخر باز کرده بود تا آخرین کسی که در انتهای آبادی خانه داشت صدایش را بشنود. صدای کسانی در آسمان آبادی اوج می­گرفت که معلوم نبود چه می­گویند و خودشان در کجای جهان نشسته­اند و در چه ولایتی زندگی می­کنند. دیگر صدای بال مرغان دریایی به گوش کسی نمی­رسید. جهان پر از صدا می­شد، پر از صدای غریبه و ناآشنا. زنی می­خواند: «أنا بلد البحبوب...» و مه­جمال می­دید که زنان آبادی دیگر نمی­خوانند، حتی صدای خلخال پایشان شنیده نمی­شد و حسرتی غریب در دل مه­جمال قد می­کشید. چیزی از دست می­رفت، چیزی که مه­جمال نمی­دانست چیست و مردمان آبادی هم انگار در بند از دست دادنش نبودند.» (همان، 195) 

این حسرت و انتقاد در پایان رمان به اوج خود می­رسد:

«زایر که مبهوت این جهان نابسامان، در بستر افتاده بود، با به یاد آوردن خاطرات دور و نزدیک در تنهایی به گریه می­افتاد و تا نوه­هایش که با خشم و غیظ به میهمانان ناخوانده چکمه­پوش نگاه می­کردند، او را زیر سؤال نگیرند، دلتنگیش را از آنان پنهان می­کرد» (همان، 373)

در العصفوریة هم به مانند اهل غرق، لحنی طنزآمیز خودنمایی می­کند در جایی از رمان، بشارالغول از دوستیش با شارل دوگول رئیس جمهور مشهور فرانسوی برای دکتر سمیر صحبت می­کند و برای وی حقیقت پنهان دیگری را آشکار می­کند.

(او اعتراف کرد که این ابیات را برای راننده انگلیسیش آن­ماری سروده است. آیا می­دانی دکتر؟ دوگول عاشق دختری بود که در خلال جنگ راننده ماشینش بود (قصیبی، 42)

در اینجا نویسنده از زبان قهرمان خودبزرگ­بین رمان، با یکی از شخصیت­های مشهور سیاسی شوخی کرده است و به شیوه­ای اغراق آمیز بیان می­کند که در زندگی شخصیت­های سیاسی بزرگ احتمال نهفته بودن حقایقی هست که می­تواند خنده­آور باشد. این لحن جایی شدّت می­گیرد که بشار بعد از به حکومت رسیدن صلاح الدین المنصور به عربستان می­آید و آنجا با مشاهده شیوه حکومت دیکتاتوری وی می­گوید:  

«خدا همه شما را لعنت کند! و پیش از همه شما صلاح الدین منصور را. آیا مرا مسخره می­کنید یا خودتان را؟ یا ملت خری که به شما اجازه می­دهد خونش را بمکید؟ می­دزدید و غارت می­کنید و ادعا هم می­کنید که دزدی و پارتی­بازی و دیکتاتوری را نابود کرده­اید؟» (همان، 207)

      یک ویژگی این رمان در برخی موقعیت­های خنده­آور، این است که نویسنده موقعیتی بسیار جدی را ترسیم می­کند اما در ادامه با قرار دادن صحنه­ای مضحک در موازات آن، دو موقعیت ­جدیت و طنز را در هم می­تند. اینجا نیز ابتدا بشار الغول از فساد و تباهی در دولت صلاح الدین منصور شکایت می­کند و حتی صلاح الدین قصد می­کند او را بکشد که موقعیتی جدی است اما کار او به سبب خطای تیرشف قتل او نافرجام می­ماند که موقعیتی خنده­آور است.

این لحن طنزآمیز در صفحات ( 33، 91 – 95-111 – 112- 206 -207-299) رمان به چشم می­خورد.

     از مصادیق لحن انتقادی در العصفوریة  جایی  است که بشارالغول وارد دنیای تجارت می­شود. او متوهمانه گمان می­کند از طریق تجارت بمب هسته­ای می­تواند سودی کلان به دست آورد. ابتدا به روسیه می­رود و بعد از صحبت با وزیر دفاع روسیه از قانع کردن او ناکام می­ماند، سپس به کشوری خیالی یعنی ماکوستان می­رود و آنجا وقتی در شرف دستگیری قرار می­گیرد می­گریزد و به چین می­رود. وزیر دفاع چین نیز پیشنهادش را رد می­کند و به جای تجارت بمب به او پیشنهاد تجارت چای می­دهد! اما این بار بشارالغول نمی­پذیرد و بعد به اسرائیل می­رود و آنجا دستگیر می­شود و در خطر مرگ می­افتد که به یکباره سقف می­شکافد و فردی که خود را از اولیاء الله معرفی می­کند او را نجات می­دهد. (همان، 128 – 132) قهرمان خیال­پرداز رمان با لحنی عادی صحبت از تجارت بمب هسته­ای یعنی به دست آوردن سود از چیزی که نماد کشتار جمعی است، می­کند. این گفتگو طنز سیاهی در خود پنهان دارد و سویه انتقادیش نیز در همین نهفته است.

      همچنین است هنگاهی که او از همسر جنی­ش به نام «دفایه» می­شنود که صلاح الدین المنصور و برهان سرور که پیش از این اسرائیل را دشمن خونین خود می­دانستند، حال برای نابودی ضیاء المهتدی که حکومت را از آنان گرفته با اسرائیل هم پیمان شده­اند و هر لحظه امکان سرنگونی حکومت ضیاء المهتدی وجود دارد. (همان، 299)

    در این­جا نویسنده، سردمداران سیاسی در برخی کشورهای عربی که مسئله فلسطین را تنها بهانه­ای برای کسب قدرت ساخته­اند، به ریشخند گرفته است. حسرت نابودی دنیای آرمانی او، زمانی نقش برآب می­شود که بشار الغول پی می­برد که ضیاء المهتدی به وسیله نیروهای متفق صلاح الدین منصور و برهان سرور سقوط کرده و دیگر امیدی به محقق شدن آرمان­هایش وجود ندارد، او در این هنگام، ناامیدانه زمین را ترک می­کند و تصمیم می­گیرد یا به عالم جن­ها و به فضا برود.

     لحن هر دو رمان اهل غرق و العصفوریه از لحاظ: باورمندی، طنزآمیزی و حسرت­آمیزی مشابهت­های بسیار دارند با این تفاوت که رمان اهل غرق لحن داستان­های پریان را دارد که در العصفوریه دیده نمی­شود. یقیناً رئالیسم جادویی و رمان­هایی که به این سبک و سیاق نوشته می­شوند فضایی مناسب برای طرح موضوعات جدی با لحنی طنزآمیز و  رویکردی انتقادی دارند و در این نوع رمان­ها، ظرفیتی مناسب برای بیان حسرت­ از دست رفتن برخی ارزش­ها و آرمان­ها وجود دارد.

2-8. ضرباهنگ آهسته در دو رمان

ضراباهنگ اصطلاحی است در موسیقی برای اشاره به سرعت یا ریتم نواخته شدن آکوردها. یکی از نخستین کسانی که اهمیت تحلیل ضرباهنگ در رمان را متذکر شد، رمان­نویس انگلیسی «فورستر» بود که در کتاب معروفش جنبه­های رمان تأکید می­کند که ادبیات داستانی می­تواند نزدیک­ترین قرینه­ی خود را در موسیقی بیابد. به گفته­ی فورستر، تکرار عناصری معیّن (مثلا عبارتی خاص) در رمان ضرباهنگ ایجاد می­کند و باعث استحکام درونی آن می­شود. در تکمیل نظریه پردازی فورستر می­توان گفت که ضرباهنگ حاصل تناوب بین دو تکنیک روایی «صحنه­پردازی» و «تلخیص» است: وقتی راوی رویدادها را با تفصیل فراوان شرح می­دهد، ضرباهنگ رمان آهسته می­شود (پاینده، 1392، 360) 

     نکته حائز اهمیت در ضرباهنگ این است که هر رمانی، با ضرباهنگی متناسب خویش روایت می­شود. از طرف دیگر، وقتی از ضرباهنگ صحبت می­شود، ضرباهنگ غالب در مان مدنظر است. بنا براین می­توان گفت که ضرباهنگ غالب در رمان اهل غرق آهسته است یعنی نویسنده به طوری غالبی میل به تشریح موقعیت و شخصیت را دارد. و به طور کلی، تکنیک مورد بهره نویسنده، صحنه­پردازی است و نه تلخیص:

 «آبادی شاد بود. زن­ها زیباترین شلیته­های خود را به تن داشتند، چشمان همه برق می­زد و هیچ کس به جز مدینه زن زایراحمد، به ماه که غبار گرفته ودلگیر توی آسمان نشسته بود، فکر نمی­کرد....خانه گچی زایر کنار دریا بود، با دو در؛ یکی بزرگ که رو به قبله نگاه می­کرد و دیگری کوچک که به دریا چشم داشت. شب­های زمستان که دریا بی­حوصله می­شد و یا بوسلمه بر سرخشم می­افتاد. موج­های دریا روی آب­انبار که بسیار دور از در کوچک بود، می­رمبید آب انبار بزرگ بود و آب سالیانه آبادی را در دل خود جمع می­کرد» (روانی پور، 1369،10) 

      توصیف شب جفره، خانه زایراحمد، حالت چهره مردم به هنگام امید به بهبود اوضاع، همگی با تکنیک صحنه­پردازی تصویر شده و برایند آن ضرباهنگ آهسته­شان در روایت است. این ویژگی در بیشتر موقعیت­های رمان غلبه دارد. رویکرد غالب نویسنده رمان العصفوریه نیز مانند نویسنده رمان اهل غرق است. صحنه­پردازی تکینک مورد علاقه نویسنده در روایت است. شاید بتوان روحیه حراف قهرمان رمان پرفسور متوهم       بشارالغول را عاملی اساسی برای بهره­گیری از این رویکرد در روایت دانست: 

 «آقای دکتر! رشوه مرا کشت. هرکی می­خواست پسر خاله­اش را استخدام کند، یک مرغ به عنوان رشوه می­آورد و هرکی می­خواست که سفیر شود فرشی به عنوان رشوه می­آورد. هرکی می­خواست در ایران سفیر شود، فرش ایرانی می­آورد، اگر در چین، فرش چینی، در ترکیه فرش ترکی، در آمریکا فرش­های دراز پشم شیشه می­آ­رود و هرکی می­خواست همه نزدیکانش را استخدام کند به عنوان رشوه یخچال می­آورد. هلاک شدم دکتر. انبار اولی پر از مرغ شد. تبدیل شده بود به مرغداری­ای با یک میلیون مرغ و یک خروس. چنین شد که خروس (منظور خود راوی) از بین رفت. انبار دومی پر از فرش شد و انبار سومی پر از یخچال؛ صد هزار یخچال» (قصیبی، 1196، 15)

اینجا راوی در مورد بیداد کردن رشوه در جامعه خود سخن می­زند این همه حرافی و توضیح، بیان­گر روح آزده و پریشان اوست که در جای­جای رمان و در همه موضوعات مشاهده  می­شود.

 

3.       نتیجه­گیری

از آن چه بیان شد نتائج زیر استنباط می­گردد:

هر دو نویسنده با درهم­تنیدگی واقعیت و خیال و در قالب رئالیسم­جادوئی بن­بست­های زندگی سیاسی-اجتماعی، جامعه خود را بازتولید کرده­اند و با به کارگیری افسانه­های پریان­دریائی، در اهل غرق و عالم جن­ها در العصفوریه، هر دو نویسنده به عالم گسترده خیال پناه برده­اند. در این میان زبان و به کارگیری شگردهای آن ابزار بیان این دغدغه­مندی بوده است. در زبان اهل غرق گاه عطری از زبان محلی جنوبی استشمام می­شود اما در العصفوریه با توجه به ترسیم فضاهای اسطوره­ای، زبانی باستان­گرا (آرکائیک) مورد استفاده قرار گرفته است. زبان در اهل غرق،علاوه بر جنبه انتقال مفاهیم، کارکردهایی چون فضاسازی، خلق مکان و تعیین هویت دارد، اما در العصفوریه به جای آن، بازی­های زبانی و خلق زبانی تازه از طریق نحت (واژه­سازی) و رویکردی پست­مدرنیست به زبان، دیده می­شود. هر دو رمان در لحن بسیار با هم مشابهت دارند یعنی در هر دو رمان حوادث خیالی، با لحنی باورمندانه و واقع­نمایانه روایت شده­اند که کارکرد اقتاع مخاطب برای باور حوادث شگفت را دارد، همچنین لحن طنزآمیز که کارکرد تلطیف مفاهیم جدی را دارد در کنار لحن انتقادی و حسرت­آمیز دو نویسنده نیز در هر دو رمان به کار رفته است. دو نویسنده در زمینه ضرباهنگ در رمان خویش رویکردی یکسان پیش گرفته­اند یعنی با بهره­گیری از تکنیک صحنه پردازی به تشریح موقعیت­ها و وضعیت شخصیت­های رمان پرداخته­اند که باعث می­شود دو نویسنده بتوانند با تأنّی و آهستگی مضمون­ها و درون­مایه­های رمان را بپرورانند و ضرباهنگی آهسته به رمان بار کرده­اند و این ناشی از اهمیت فضاسازی در رمان­های رئالیسم­جادویی است که به روایت با تأنّی و تشریح حوادث همراه با توجّه به جزئیات نیازمند است. در آخر می­توان گفت که تفاوت رویکرد زبانی دو نویسنده، ناشی از تفاوت در سبک است و هر یک به امکانات زبانی خاصی در فضایی جادویی خود توجه داشته­اند اما مشابهت در لحن­های مورد استفاده و ضرباهنگ کند یکسان می­تواند ناشی از این باشد که هر دو رمان در قالب رئالیسم جادویی نوشته شده­اند و این نوع رمان­ها نیاز به لحنی باورمندانه و وصف با اطناب دارند. از طرف دیگر، طرح فضاهای جدی سیاسی و اجتماعی­ای که مطرح می­کنند نیاز به لحنی طنزآمیز دارند تا این فضای جدی را قدری تلطیف کنند. همچنین مرثیه­ بر ارزش­های از بین رفته لحنی حسرت­آمیز وارد هر دو رمان کرده است.

 

پی­نوشت:

20

 

---

[1] · - «العصفوریه» در گویش سوری به معنای تیمارستان است. 

[2]  - متن گفتگوی خیالی پرفسور با متنبی اشاره به دو بیت از شاعر دارد که در آن مدعی بود شعر وی نابینا را بینا کرده (منظورش ابو العلاء المعری است که شیفته شعر او شده بود) و همه اهل زمانه به تکرار شعر وی مشغول­اند.

---

[1]  - چنان که بارها گفته شده:«مبنای عمل و نظر مکتب آمریکایی، بیان مشابهت­ها و تفاوت­ها بین ادبیات­ کشورهای مختلف و همچنین نمودهای دیگر تفکر بشری  است. مکتب آمریکایی در پی ایجاد یگانگی بین نمودهای ادبی و هنری فکر بشری است. به این علت در بررسی­های خود، تمایزی بین ادبیات، موسیقی و هنرهای تجسمی قائل نیست، ضمن آنکه در پی اثبات روابط تأثیر و تأثّر نیست.» (علوش،1987: 94 -95)

منابع 

آن بوورز، مگی. (1393)، رئالیسم جادویی، چ اول، تهران: نشانه.

ایرانی، ناصر. (1380) هنر رمان، تهران، آبان گاه.

ابرمز، ام جی، (1384) فرهنگ توصیفی اصطلاحات ادبی، ترجمه سعید سبزیان، چ هفتم، تهران: رهنما.

وئنز، لیلی، (1383) قصه­ها و افسانه­های برادران گریم، ترجمه حسن اکبریان طبری، تهران: کیما (هرمس).

براهنی، رضا، (1368) قصه­نویسی، تهران، البرز.

پاینده، حسین، (1392) گشودن رمان، رمان ایرانی در پرتو نظریه و نقد ادبی، چ اول، تهران: مروارید.

حنیف، محسن و طاهره رضایی (1395) زبان روایت در رمان­های رئالیسم جادویی، مجله نقد و نظریه ادبی، سال اول، شماره 2، صص 156-176

روانی پور، منیرو، (1369) اهل غرق، چ سوم، تهران: خانه آفتاب.

صحرایی، قاسم و علی حیدری، (1390) «لحن، صحنه پردازی، و فضا ابزار انتقاد و اعتراض بیهقی»، پژوهش­های زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان، دوره جدید، سال دوم، شماره 3، پیاپی 11، صص 75 – 94.

علوش، سعید.(1988). مدارس الادب المقارن. الطبعة الاولی. المرکز الثقافی العربی.

فتاحی، حسین، گام به گام با داستان، (1386) تهران: صریر.

القصیبی، غازی عبدالرحمن، (1396) العصفوریة، دارالساقی: الریاض.

گلستان، لیلی، (1374) حکایت حال؛ گفتگو با احمد محمود، چ اول، تهران: کتاب مهناز.

موسوی نیا، نورا، (1384ش) «اسطوره و رئالیسم جادویی»، کتاب ماه هنر.

میر صادقی، جمال، (1387) راهنمای داستان، تهران: سخن.

میرصادقی، جمال، (1376) ادبیات داستانی؛ قصه، داستان کوتاه، رمان، چ دوم، تهران: مؤسسه فرهنگی ماهور.

میرصادقی، میمنت، (1376) واژه نامه هنر شاعری، چ دوم، تهران، مهناز.

میرعابدینی، حسن، (1382) صد سال داستان نویسی ایران، تهران، چشمه.

نوری خاتونبانی، علی، (1386) بررسی جلوه­های نماد پردازی در ادبیات داستانی معاصر فارسی از 1332 تا 1384؛ با تاکید بر برجسته ترین آثار مشهورترین نویسندگان این دوره، رساله دکتری، استاد راهنما: حسینعلی قبادی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس.

سایت و روزنامه

غازی عبدالرحمن القصیبیar.Wikipedia. org/ 

منیرو روانی پور fa.wikipedia.org/

 

 

Analysis and comparison of language tricks in two novels "Ahl Ghareq" and "Al-Asfuriyeh"

(The entanglement of reality and fantasy in the description of life's impasses)

Abstract

In novels that are based on principles of magical realism we could see mixture of imagination and reality. And work that has been created is unseparable mixture of them. Two novels of Ahle Ghargh and al- usfuryah by monirou ravanipour and ghazi alghosaibi is writen in style of magical realism. In this article we just deal with element of language and its characteristics. Method of research in this article is based on books and our Comparative method is based on American school. Genral result of this article is that both novels have modern language in general but their difference is that in Ahle Ghargh a natitve language being feeled and writer of al- usfuryah has used archaic words that have harmony with mythical atmosoher of novel. In the other hand novels have used believable,humouristic, critical and regretting tone in narrative of the novel. rythme of both novels in some situations is rapid and in the others is slow.

Key words: magical realism, language, Ahle Ghargh, al- usfuryah, novel