Explaining The Relationship Between Spatial Structure And Social Action In The Markets Of Tehran Metropolis (Focusing On The Sociological Approach To Urban Spaces)
Subject Areas : Social EvolutionsElmira Saaveh 1 , Mohammadreza Pakdel Fard 2 * , Hasan Sattari Sarbangholi 3
1 - Department of Architecture, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
2 - Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
3 - Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
Keywords: Spatial Structure, Social Action, Tehran Metropolis Markets, Sociological Approach.,
Abstract :
Spatial structure and social action are fundamental factors in analyzing urban spaces and examining their social dynamics. The markets of Tehran metropolis, as one of the most significant arenas for social and economic interactions, possess unique potential for explaining the relationship between spatial structure and social action. This study, utilizing a sociological approach and a descriptive-analytical method, examines this relationship. Data were collected through quantitative and qualitative methods; in the quantitative section, questionnaires were distributed among 450merchants and visitors in Tehran's markets, based on Cochran's formula. In the qualitative section, semi-structured interviews were conducted with experts in related fields. The collected data were analyzed using “SPSS” and “AMOS,” software. The results reveal a significant and reciprocal relationship between the spatial features of the markets and the quality of social actions. Physical elements of the market, including spatial organization, accessibility, and interaction spaces, directly influence behavioral patterns and social interactions. By providing strategies to improve the spatial design of markets, this research emphasizes the importance of sociological approaches in urban space planning and management, contributing to enhancing social interactions and cultural sustainability in Tehran's metropolis markets.
اسمعیل‌زاده‌وفائی، جمال. بیاتی، معصومه. 1402. معماری تجاری از بازار ایرانی تا مراکز خرید بزرگ نمونه مطالعاتی ایران‌مال، پنجمین کنفرانس بین‌المللی و ششمین کنفرانس ملی عمران، معماری، هنر و طراحی‌شهری، 14-1.
آقاجانی‌رفاه، رعنا. نوروز برازجانی، ویدا. نژادابراهیمی، احد. 1401. تحلیل برهم‌کُنش عوامل تأثیرگذار در مشارکت اجتماعی در نظریۀ شبکۀ کُنشگر لاتور بااستفادهاز روش کیفی زمینه‌ای در بازار تاریخی تبریز،)، نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 19، شمارۀ 107، 126-111.
براتی، ناصر. نیک‌پیما، محمد. عالی‌زاده ملایوسف، سجاد. 1400. فضـای زبان؛ (زبان به‌مثابۀ عاملی تعیین‌کننده در تعریف و ادراک فضا)، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانش‌شهرسازی، دورۀ 5، شمارۀ 1، 22-1.
بوذری، سیما. خلیفه، ابراهیم. بابکی‌نژاد، مجتبی. 1392. تبیین نقش بازار بزرگ تهران در توسعۀ گردشگری شهری تهران، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیایی سرزمین، دورۀ 10، شمارۀ 38، 80-63.
بوذری، سیما. خلیفه، ابراهیم. بابکی‌نژاد، مجتبی. 1392. تبیین نقش بازار بزرگ تهران در توسعۀ گردشگری شهری تهران، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیایی سرزمین، دورۀ 10، شمارۀ 38، 80-63.
توکلیان فردوسیه، مریم. اسماعیل‌پور، نجما. نقصان محمدی، محمدرضا. 1395. بازطراحی بازار مبتنی‌بر قابلیت شکل‌گیری و ثبت خاطرۀ جمعی؛ نمونه‌موردی: بازار خان شهر یزد، نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 13، شمارۀ 39، 56-45.
جوانمردی، محمدحسین. سجادی، خاطره. شبانی، غزاله. دعایی، مرجان. 1399. ارزیابی تأثیرات مؤلفه‌های فضا بر سازمان‌دهی رفتار محیطی شهروندان در فضاهای ورودی شهرها (نمونۀ موردی: دروازه قرآن شیراز)، نشریۀ علمی‌پژوهشی-منظر، دورۀ 12، شمارۀ 56، 57-46.
حبیبی، لیلا. مجمودی‌پاتی، فرزین. 1396. از بازار تا پاساژ: تحلیلی‌بر سیر تحولات فضاهای تجاری مدرن در شهر تهران، نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 14، شمارۀ 49، 56-45.
حسنی‌میانرودی، نسیم. ماجدی، حمید. سعیده‌زرآبادی، زهراسادات. زیاری، یوسفعلی. 1396. واکاوی مفهوم خاطرۀ جمعی و بازیابی آن در فضاهای شهری با رویکرد نشانه‌شناسی، نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 14، شمارۀ 56، 32-17.
حیدری، علی‌اکبر. کیایی، مریم. 1398. تحلیل تطبیقی الگوهای فضایی و ویژگی‌های شناختی بازار ایرانی بااستفادهاز تئوری‌های «چیدمان فضا» و «گشتالت» (مطالعه‌موردی: مجموعۀ بازار قزوین)، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات‌شهری، دورۀ 9، شمارۀ 33، 76-63.
دبدبه، محمد. ثقفی‌اصل، آرش. باقری صیقلانی، بیتا. زینالی، محمد. 1403. طراحی الگوی چارچوب تحلیلی در فراهم‌سازی شهر آینده‌نگر با رویکرد تبیینی؛ مبتنی‌بر محیط‌فرهنگی جامعه‌محور (گسترۀ واکاوی: کلان‌شهر تهران بزرگ)، دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات بین‌رشته‌ای در تعالی معماری و شهرسازی، دورۀ 3، شمارۀ 2، 235-213.
دهناد، نازنین. مهدی‌نژاد، جمال‌الدین. کریمی، باقر. 1399. تبیین رابطه بین مؤلفه‌های مؤثر برکیفیت فضای باز جمعی در ارتقاء اجتماع‌پذیری محیط، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات‌شهری، دورۀ 10، شمارۀ 37، 56-45.
راسکین، جان. 1402. هفت چراغ معماری، ترجمۀ: ریما فیاض، چاپ‌اول، تهران: انتشارات دانشگاه هنر.
روشنی، پریسا. حبیبی، کیومرث. سعیده‌زرآبادی، زهراسادات. 1396. ارایۀ الگوی مفهومی انسجام‌بخشی شبکۀ فضاهای شهری و به‌کارگیری آن در منطقۀ 6شهر تهران، نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 14، شمارۀ 48، 42-31.
سوئدبرگ، ریچارد. گرانووتر، مارک. 1397. جامعه‌شناسی اقتصادی: ساخت اجتماعی و کُنش اقتصادی (کتاب انسان شناخت)، ترجمۀ: علی‌اصغر سعیدی، ویراستار: زهره صفدری، چاپ‌دوم، تهران: مؤسسۀ تیسا ساغر مهر.
صادقی، هدی. بمانیان، محمدرضا. حمزه‌لو، سارا. 1401. تبیین مؤلفه‌های ادراک بصری در ساختار فضایی بازار سنتی تهران، دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دورۀ 7، شمارۀ 2، 123-99.
الکساندر، کریستوفر. 1387. زبان الگو بخش‌اول: شهرها، ترجمۀ: رضا کربلایی‌نوری، ویراستار: حمید خادمی، چاپ‌اول، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
لینچ، کوین. 1395. تئوری شکل شهر، ترجمۀ: سیدحسین بحرینی، چاپ‌هفتم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
مهرابی، ساجده. مهدوی، افسون. اسلامی‌شهربابکی، مهین. تجربه‌کار، مهشید. 1402. رفتار در فضاهای شهری: مرور نظام‌مند مطالعات با روش‌های تحقیق کیفی، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی- علوم جغرافیایی (جغرافیای کاربردی)، دورۀ 19، شمارۀ 45، 147-129.
Arribas-Bel, Daniel. Fleischmann, Martin. 2022. Spatial Signatures-Understanding (Urban) Spaces Through Form And Function, Journal Of Habitat International, 128(1): 1-11.
Feng, Jian. Hou, Huali. 2023. Review Of Research On Urban Social Space And Sustainable Development, Journal Of Sustainability, 15(22): 1-26.
Foroutan, Zahra. Tabibian, Manouchehr. 2022. The Evolution Of Urban Spaces In The Shadow Of Globalization With Emphasis On Socio-Cultural Dimensions, Space Ontology International Journal, 11(1): 45-57.
Ian Borer, Michael. 2006. The Location Of Culture: The Urban Culturalist Perspective, Journal Of City & Community, 5(2): 173-197.
Qi, Jie. Mazumdar, Suvodeep. Vasconcelos, Ana C. 2024. Understanding The Relationship Between Urban Public Space And Social Cohesion: A Systematic Review, International Journal Of Community Well-Being, 7(2): 1-58.
Rezaei, Naimeh. 2019. Baraza, The Space Of Public Life In Stone Town Of Zanzibar, Journal Of World Sociopolitical Studies, 3(3): 517-549.
Journal Of Socio-Cultural Changes
Summer 2025. Volume 22. Issue 2; (Ser. 86) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type of Article (Research Article)
Explaining The Relationship Between Spatial Structure And Social Action In The Markets Of Tehran Metropolis; Focusing On The Sociological Approach To Urban Spaces
Elmira Saaveh: Department of Architecture, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
1Mohammadreza Pakdel Fard: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
Hasan Sattari Sarbangholi: Department of Architecture and Urban Planning, Ta.C., Islamic Azad University, Tabriz, Iran.
[1] This Article Is Extracted From The Doctoral Thesis Of ‘Elmira Saaveh’, Titled "Exploring The Interconnection Between Spatial Structure And Behavioral Patterns In Traditional Bazaars And Iran Mall In Tehran", Under The Supervision Of ‘Dr. Mohammadreza Pakdel Fard’, & Advisory ‘Dr. Hasan Sattari Sarbangholi’.
Corresponding Author: Mohammadreza Pakdel Fard
E-mail Address: m.pakdelfard@srbiau.ac.ir
Tel: +989143168187
Abstract | Article Einfo |
Spatial structure and social action are fundamental factors in analyzing urban spaces and examining their social dynamics. The markets of Tehran metropolis, as one of the most significant arenas for social and economic interactions, possess unique potential for explaining the relationship between spatial structure and social action. This study, utilizing a sociological approach and a descriptive-analytical method, examines this relationship. Data were collected through quantitative and qualitative methods; in the quantitative section, questionnaires were distributed among 450merchants and visitors in Tehran's markets, based on Cochran's formula. In the qualitative section, semi-structured interviews were conducted with experts in related fields. The collected data were analyzed using “SPSS” and “AMOS,” software. The results reveal a significant and reciprocal relationship between the spatial features of the markets and the quality of social actions. Physical elements of the market, including spatial organization, accessibility, and interaction spaces, directly influence behavioral patterns and social interactions. By providing strategies to improve the spatial design of markets, this research emphasizes the importance of sociological approaches in urban space planning and management, contributing to enhancing social interactions and cultural sustainability in Tehran's metropolis markets. | Received: 2024/12/10 PP: 13-24.
Keywords: Spatial Structure Social Action Tehran Metropolis Markets Sociological Approach |
Citation: Saaveh, Elmira. Pakdel Fard, Mohammadreza. Sattari Sarbangholi, Hasan. (2025). Explaining The Relationship Between Spatial Structure And Social Action In The Markets Of Tehran Metropolis; Focusing On The Sociological Approach To Urban Spaces. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(2; Ser. 86): 13-24.
DOI: | |
Extended Abstract
Introduction
Urban spaces have always served as the context for social interactions and human activities. In modern societies, spatial structure not only organizes the physical fabric of the city but also influences social relationships and citizens’ behaviors. Spatial design and organization can either strengthen or weaken social interactions, a sense of collective identity, and quality of life. Urban markets, as prominent examples of public spaces, play a significant role beyond their economic functions; they contribute to social cohesion, cultural interactions, and the formation of urban identity. Among spatial characteristics, factors such as density, accessibility, land-use diversity, and environmental quality have a direct relationship with social behaviors and communication networks among individuals. Tehran, as a metropolis with a diverse spatial structure and markets ranging from traditional to modern, provides an appropriate case for studying the link between spatial structure and social action. Tehran’s markets, in addition to their economic role, reflect the city’s socio-cultural identity and transformations resulting from urban growth. This study, employing a sociological approach alongside quantitative and qualitative methods, investigates the impact of the spatial structure of Tehran’s markets on patterns of social behavior. The central research question is: How do the structural characteristics of Tehran’s urban markets affect social behaviors and human interactions, and what strategies can be proposed to improve spatial quality and enhance social interactions?
Methodology
The present study was conducted with the aim of elucidating the relationship between spatial structure and social action in the markets of metropolitan Tehran, employing a mixed-methods approach and a descriptive-analytical strategy. Initially, through library and documentary research, key concepts and influential elements in the interaction between spatial structure and social action were identified, and a conceptual framework was developed comprising four categories of elements: spatial organization, social actions, cultural and symbolic elements, and accessibility. In the quantitative phase, the statistical population included economic actors and market visitors, from which 450 individuals were randomly selected using the Cochran formula. Data were collected via a specially designed questionnaire. In the qualitative phase, semi-structured interviews with experts were conducted to gain deeper insights into spatial and social factors. Quantitative data were analyzed using statistical tests in SPSS and structural equation modeling in AMOS. The results indicated that the spatial structure of markets—including spatial networks, functional density, and communication pathways—has a direct impact on behavioral patterns and the quality of social interactions. The integration of quantitative and qualitative findings led to the development of a conceptual model aimed at improving the design, management, and planning of urban markets.
Results And Discussion
Tehran Grand Bazaar and Iran Mall, as prominent examples of traditional and modern urban spaces in metropolitan Tehran, play a significant role in reflecting social, cultural, and economic relations. The traditional Tehran Bazaar, with its complex and organic spatial structure, provides an appropriate setting for social interactions and the formation of collective identity. In contrast, Iran Mall, with its modern and integrated design, offers a diverse space for cultural, recreational, and commercial activities, representing shifts in urban lifestyle patterns. This study, based on statistical analysis of 450 questionnaires and the application of advanced statistical methods, demonstrated a significant relationship between the spatial structure of these markets and the social actions of their users, grounded in a sociological approach to urban spaces. Results indicate that spatial organization has the greatest impact on social actions, followed by accessibility and functional linkages, cultural and symbolic elements, and finally the social behaviors of users. Furthermore, sub-elements such as cultural events, social identity, and cultural land uses emerged as key factors in strengthening social interactions and fostering a sense of belonging to the space. The statistical indicators of reliability and validity confirm the accuracy and trustworthiness of the model. The findings emphasize the necessity of spatial design in markets focused on enhancing the quality of social interactions, reinforcing collective identity, and improving accessibility. These insights can serve as effective guidance for the planning and management of urban markets in Tehran and other metropolitan areas. The study’s conclusion highlights that the spatial structure of Tehran’s markets significantly influences users’ social actions, creating a reciprocal relationship that reinforces cultural, social, and economic interactions. Both traditional and modern markets act not only as economic centers but also as identity-forming spaces that enhance social belonging. Therefore, purposeful spatial design aligned with the social needs of users is critically important. Accordingly, optimizing market management, providing adequate access, strengthening communication networks, and developing functional linkages are key strategies to improve the quality of interactions and cultural-social sustainability. The study’s findings can serve as a strategic framework for policy-making and urban market planning aimed at improving quality of life and strengthening social structures..
نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)
تبیین رابطۀ میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی در بازارهای کلان‌شهر تهران؛
باتأکیدبر رویکرد جامعه‌شناختی فضاهای شهری
المیرا صعوه: گروه معماری، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
1محمدرضا پاکدل‌فرد: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
حسن ستاری‌ساربانقلی: گروه معماری و شهرسازی، واحد تبریز، دانشگاه آزاداسلامی، تبریز، ایران.
[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «المیرا صعوه»، باعنوان «تبیین رابطۀ همپیوند ساختار فضایی و الگوی رفتار افراد در بازار سنتی و ایران‌مال در تهران»، است‌که به راهنمایی «دکتر محمدرضا پاکدل‌فرد»، و مشاورۀ «دکتر حسن ستاری‌ساربانقلی»، استخراج شده است.
نویسندۀ مسئول: محمدرضا پاکدل‌فرد
آدرس پست‌الکترونیک: m.pakdelfard@srbiau.ac.ir
تلفن: 09143168187
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: 20/09/1403 تاریخ پذیرش: 16/01/1404 شمارۀ صفحات: 24-13.
واژگان کلیدی: ساختار فضایی کُنش اجتماعی بازارهای کلان‌شهر تهران رویکرد جامعه‌شناختی | ساختار فضایی و کُنش اجتماعی از عوامل بنیادین در واکاوی فضاهای شهری و بررسی پویایی‌های اجتماعی آن‌ها محسوب می‌شوند. بازارهای کلان‌شهر تهران به‌عنوان یکی‌از مهمترین عرصه‌های تعامل اجتماعی و اقتصادی، از ظرفیت‌های منحصربه‌فردی برای تبیین ارتباط میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی برخوردارند. این پژوهش با رویکرد جامعه‌شناختی و روش توصیفی-تحلیلی به‌بررسی این رابطه پرداخته است. داده‌های پژوهش ازطریق روش‌های کمی و کیفی گردآوری شده است؛ در بخش کمی، با بهره‌مندی از توزیع پرسش‌نامه در میان 450نفر از کسبه و مراجعه‌کنندگان به بازارهای تهران و براساس فرمول کوکران، اطلاعات موردنیاز جمع‌آوری گردید. در بخش کیفی، نیز مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با کارشناسان حوزه‌های وابسته انجام شده است. داده‌های به‌دست‌آمده با بهره‌گیری از نرم‌افزارهای “SPSS” و “AMOS”، واکاوی شد. نتایج نشان می‌دهد که میان ویژگی‌های ساختاری فضا و کیفیت کُنش‌های اجتماعی رابطه‌ای معنادار و دوطرفه وجود دارد. عناصر کالبدی بازار، ازجمله سازمان فضایی، دسترسی‌ها و فضاهای تعامل، به‌طورمستقیم بر الگوهای رفتاری و تعاملات اجتماعی تأثیر می‌گذارند. این پژوهش با ارائۀ راهکارهایی برای بهبود طراحی ساختار فضایی بازارها، بر اهمیت رویکردهای جامعه‌شناختی در برنامه‌ریزی و مدیریت فضاهای شهری تأکید دارد و به ارتقای کیفیت تعاملات اجتماعی و پایداری فرهنگی در بازارهای کلان‌شهر تهران کمک می‌کند. |
استناد: صعوه. المیرا. قمیشی، پاکدل‌فرد، محمدرضا. ستاری‌ساربانقلی، حسن. (1404). تبیین رابطۀ میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی در بازارهای کلان‌شهر تهران؛ باتأکیدبر رویکرد جامعه‌شناختی فضاهای شهری. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 2؛ (پیاپی 86)، 24-13.
DOI: | |
مقدمه
فضاهای شهری از دیرباز به‌عنوان بستری برای تعاملات اجتماعی و کُنش‌های انسانی نقش کلیدی ایفاء کرده‌اند. در جوامع شهری مدرن، ساختار فضایی نه‌تنها بر سازمان‌دهی کالبدی شهرها اثرگذار است، بلکه به‌عنوان عاملی بنیادی در شکل‌گیری روابط اجتماعی و الگوهای رفتاری شهروندان نیز مطرح می‌شود. این ساختار می‌تواند زمینه‌ساز تقویت تعاملات اجتماعی و ایجاد حس‌هویت جمعی باشد (حسنی‌میانرودی و دیگران، 1396: 32-17). ارتباط میان ساختار فضایی و رفتارهای اجتماعی، ازجمله موضوعاتی است‌که در دهه‌های اخیر توجۀ پژوهشگران حوزه‌های مرتبط را به‌خود جلب کرده است (حبیبی، مجمودی‌پاتی، 1396: 56-45). در بررسی فضاهای شهری، مفهوم کُنش اجتماعی به رفتارهای آگاهانه‌ای اشاره دارد که افراد در قالب تعاملات روزمره یا گروهی در محیط‌های عمومی از خود بروز می‌دهند. این کُنش‌ها، ازسویی، متأثر از طراحی و ساختار فضایی است و ازسوی‌دگر، برنحوۀ استفاده و تحول فضاهای شهری تأثیر می‌گذارد (مهرابی، و دیگران، 1402: 147-129). بازارهای شهری به‌عنوان نمونه‌های بارز فضاهای عمومی، نقش تاریخی و معاصر مهمی در توسعۀ تعاملات اجتماعی و اقتصادی ایفاء کرده‌اند. این بازارها نه‌تنها مکانی برای مبادلۀ کالا، بلکه بستری برای تقویت همبستگی اجتماعی و ایجاد تعاملات فرهنگی بوده‌اند. ساختار فضایی بازارها به‌طور مستقیم بر الگوهای حرکتی، رفتارهای اجتماعی و کیفیت تعاملات تأثیر دارد (Rezaei, 2019: 520). واکاوی جامعه‌شناختی فضاهای شهری نشان می‌دهد که طراحی و سازمان‌دهی فضایی می‌تواند بستری برای تشویق یا محدودیت کُنش‌های اجتماعی فراهم آورد. عواملی همچون تراکم فضایی، دسترسی‌پذیری، تنوع فعالیت‌ها و کیفیت فضای عمومی ازجمله مواردی هستندکه رابطه‌ای عمیق با الگوهای رفتاری و تعاملات اجتماعی دارند (Qi, Mazumdar, Vasconcelos, 2024: 15). نادیده‌گرفتن ابعاد اجتماعی در طراحی فضایی می‌تواند به کاهش کیفیت زندگی شهری و افزایش تنش‌های اجتماعی منجر شود. ازاین‌رو، رویکردهای جامعه‌شناختی می‌توانند به‌درک بهتر از تأثیر متقابل ساختار فضایی و رفتار اجتماعی کمک کنند (Feng, Hou, 2023: 5). کلان‌شهر تهران، به‌عنوان پایتخت ایران، با جمعیتی چندمیلیونی و ساختار فضایی پیچیده، نمونه‌ای مناسب برای بررسی رابطۀ میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی است (دبدبه و دیگران، 1403: 235-213). بازارهای شهری این کلان‌شهر، به‌دلیل نقش تاریخی و اقتصادی خود، یکی‌از مهمترین عرصه‌های تعامل اجتماعی محسوب می‌شوند. تهران به‌واسطۀ تنوع فضایی خود، از بازارهای سنتی همچون بازار بزرگ تهران (بُعد تاریخی) (بوذری، خلیفه، بابکی‌نژاد، 1392: 65). تا مراکز خرید مدرن به‌مانند بازار ایران‌مال (بُعد معاصر)، نمونه‌های متعددی از تعاملات فضایی و اجتماعی را درخود جای داده است (اسمعیل‌زاده‌وفائی، بیاتی، 1402: 2). این تنوع فضایی بستری برای مطالعۀ اثرات ساختار کالبدی بر رفتارهای اجتماعی و واکاوی چگونگی تغییرات این تعاملات فراهم می‌آورد. بازارهای کلان‌شهر تهران نه‌تنها به‌عنوان مکان‌های اقتصادی، بلکه به‌عنوان نمادهایی از هویت‌فرهنگی و اجتماعی شناخته می‌شوند. این فضاها، از یک‌سو، نشان‌دهندۀ ساختار فضایی تاریخی و فرهنگی شهر و ازسویی، بازتابی از چالش‌ها و تغییرات ناشی‌از رشد شهری هستند. در بازارهای شهری تهران، عوامل فضایی همچون تراکم مسیرها، دسترسی به فضاهای تعامل و تنوع کاربری‌ها بر کیفیت کُنش‌های اجتماعی تأثیر قابل‌توجهی دارند. این عوامل، درکنار فرهنگ و هویت محلی، زمینه‌ساز پویایی اجتماعی و ایجاد شبکه‌های ارتباطی میان افراد می‌شوند. هدف این پژوهش، تبیین رابطۀ میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی در بازارهای کلان‌شهر تهران است. دراین‌راستا، با بهره‌گیری از رویکرد جامعه‌شناختی و استفاده‌از روش‌های کمی و کیفی، تلاش شده است تا تأثیر عوامل کالبدی بر رفتارهای اجتماعی و تعاملات انسانی دراین فضاها بررسی شود. پرسش اصلی پژوهش براین مبناء استوار است‌که چگونه ویژگی‌های ساختاری بازارهای شهری تهران می‌توانند بر الگوهای کُنش اجتماعی تأثیر بگذارند؟ این پرسش، در تلاش است تا علاوه‌بر واکاوی تأثیرات متقابل، راهکارهایی برای بهبود کیفیت فضاهای شهری و تقویت تعاملات اجتماعی ارائه دهد.
پیشینۀ تحقیق
هانری لوفور1 باتأکیدبر نظریۀ «تولید فضا»، معتقد است‌که فضا نتیجۀ تعامل میان نیروهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی است و فضاهای شهری نه‌تنها بستر تعاملات اجتماعی، بلکه محصول و بازتابی از این تعاملات هستند. ایروین گافمن2 باتمرکزبر نظریۀ «کُنش متقابل اجتماعی»، براین باور است‌که فضاهای عمومی بستری برای نمایش و مدیریت تعاملات اجتماعی هستند و افراد دراین فضاها نقش‌های اجتماعی مختلفی را به‌نمایش می‌گذارند. مانوئل کاستلز3 در نظریۀ «فضای جریان‌ها»، بیان می‌کند که فضاها در شهرهای معاصر تحت‌تأثیر جریان اطلاعات، سرمایه و افراد شکل می‌گیرند و این جریان‌ها بر ساختار فضایی و روابط اجتماعی تأثیرگذارند. ریچارد سنِت4 مبنی‌بر «نظریۀ فضای باز»، بر نقش فضاهای عمومی در تقویت تنوع و تعاملات اجتماعی تأکید دارد و معتقد است‌که طراحی فضاهای شهری باید بر گسترش فرصت‌های ارتباطی تمرکز کند. و جان لانگ5 در نظریۀ «رفتار محیطی»، به ارتباط میان طراحی فضایی و رفتارهای اجتماعی افراد اشاره دارد و بیان می‌کند که سازمان‌دهی فضا می‌تواند رفتارهای اجتماعی را پیش‌بینی و هدایت کند (Ian Borer, 2006: 173-197).
کوین لینچ6 در کتاب تصویر ذهنی از شهر-(The Image Of The City)؛ به‌بررسی چگونگی درک و تجربۀ فضاهای شهری توسط کاربران می‌پردازد. او مفهوم تصویر ذهنی، را به‌عنوان چارچوبی برای فهم نحوۀ تعامل افراد با ساختار فضایی شهر مطرح می‌کند. لینچ، 5عنصر اصلی به‌مثابۀ مسیرها، لبه‌ها، گره‌ها، محلات و نشانه‌ها را معرفی می‌کند که درک و تعامل انسان با شهر را شکل می‌دهند. این اثر تأثیر عمیقی بر برنامه‌ریزی شهری و طراحی محیطی گذاشته است و به‌ویژه در درک نقش ساختار فضایی بر رفتار اجتماعی اهمیت دارد (لینچ، 1395: 88). کریستوفر الکساندر7 در کتاب الگوی زبان-(A Pattern Language)؛ به مجموعه‌ای از الگوهای طراحی فضایی اشاره دارد که باهدف بهبود تعاملات اجتماعی و کیفیت زندگی در فضاهای عمومی تنظیم شده‌اند. هر الگو، از مقیاس بزرگ شهرها تا جزئیات معماری، به‌طور مشخصی برای تقویت ارتباطات اجتماعی و ایجاد فضاهای انسانی طراحی شده است. این اثر، بر ارتباط عمیق میان ساختار فضایی و رفتارهای اجتماعی تأکید دارد (الکساندر، 1387: 35). جان راسکین8 در کتاب هفت چراغ معماری-(The Seven Lamps Of Architecture)؛ به اهمیت جنبه‌های اخلاقی، زیبایی‌شناختی و اجتماعی معماری پرداخته است. او معماری را نه‌تنها یک هنر، بلکه ابزاری برای بیان ارزش‌های اجتماعی و تقویت تعاملات انسانی می‌داند. وی، براین باور است‌که فضاهای معماری باید همواره در خدمت نیازهای اجتماعی باشند و روحیه‌ای از اصالت و صداقت را منعکس کنند (راسکین، 1402: 96). رابرت پارک9 در اثر خود باعنوان شهر: پیشنهاداتی برای تحقیق درباره رفتار انسانی در محیط شهری-(The City: Suggestions For The Investigation Of Human Behavior In The Urban Environment)؛ تأکید می‌کند که شهر بستر اصلی شکل‌گیری رفتارها و تعاملات اجتماعی است. او شهر را به‌عنوان یک ارگانیسم زنده توصیف می‌کند که درآن ساختار فضایی تأثیر عمیقی بر الگوهای رفتاری افراد دارد. و نی ویلیام وایت10 در کتاب زندگی اجتماعی فضاهای کوچک شهری-(The Social Life Of Small Urban Spaces)؛ با بهره‌گیری از مشاهدات دقیق و مستندات ویدئویی، نحوۀ تعامل مردم در فضاهای کوچک شهری، به‌مانند میدان‌ها و پیاده‌راه‌ها را بررسی می‌کند. او نشان می‌دهد که طراحی مناسب این فضاها چگونه می‌تواند تعاملات اجتماعی را تقویت کرده و استفادۀ عمومی از آن‌ها را افزایش دهد. این اثر نقش به‌سزایی در درک اهمیت طراحی انسانی‌محور در فضاهای شهری داشته است.
ادبیات و مبانی‌نظری
- ساختار فضایی
ساختار فضایی به‌معنای نظم و سازمان‌دهی عناصر فیزیکی و غیرمادی دریک محیط است‌که به‌ایجاد ارتباط میان اجزای مختلف فضا کمک می‌کند. این مفهوم، شامل روابط میان مسیرها، فضاهای باز، ساختمان‌ها و کاربری‌ها است‌که الگوهای حرکتی و رفتاری را شکل می‌دهند. ساختار فضایی در فضاهای شهری برمبنای طراحی کالبدی و توزیع فعالیت‌ها تعریف می‌شود و بر تجربۀ فضایی افراد تأثیر مستقیم دارد (صادقی، بمانیان، حمزه‌لو، 1401: 123-99). ساختار فضایی نه‌تنها ابعاد کالبدی، بلکه جنبه‌های ادراکی و اجتماعی فضا را نیز دربرمی‌گیرد. طراحی و سازمان‌دهی این ساختار باید به‌گونه‌ای باشد که دسترسی، خوانایی و انعطاف‌پذیری فضا برای کاربران فراهم شود. ویژگی‌های ساختاری نظیر پیوستگی، سلسله‌مراتب فضایی و تنوع کاربری‌ها می‌تواند تعاملات اجتماعی را تسهیل کرده یا محدود کند (Arribas-Bel, Fleischmann, 2022: 5). در نظریه‌های شهری، ساختار فضایی به‌عنوان یک سیستم پویا درنظر گرفته می‌شود که در واکُنش به تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی تحول می‌یابد. این پویایی، امکان سازگاری فضا با نیازهای کاربران را فراهم کرده و بر کارکردهای اجتماعی آن تأثیرگذار است. ازاین‌رو، طراحی و مدیریت ساختار فضایی نقشی کلیدی در توسعۀ پایداری و کیفیت زندگی شهری دارد (روشنی، حبیبی، سعیده‌زرآبادی، 1396: 42-31).
- کُنش اجتماعی
کُنش اجتماعی به هر نوع فعالیت یا رفتاری اطلاق می‌شود که توسط افراد دریک محیط اجتماعی و بادرنظرگرفتن حضور دیگران انجام می‌گیرد. این مفهوم، پایه‌ای برای واکاوی رفتارهای انسانی در جامعه است و دربرگیرندۀ تعاملات مستقیم و غیرمستقیم میان افراد می‌باشد. کُنش اجتماعی، بسته‌به شرایط فرهنگی، اقتصادی و فضایی، الگوهای متنوعی به‌خود می‌گیرد (سوئدبرگ، گرانووتر، 1397: 63). از دیدگاه جامعه‌شناسی، کُنش اجتماعی به رفتارهایی اشاره دارد که دارای معنا و هدف اجتماعی هستند و توسط هنجارها و ارزش‌های جمعی هدایت می‌شوند. این کُنش‌ها می‌توانند در قالب فعالیت‌های روزمره، مراسم فرهنگی یا حتی تعاملات کوتاه‌مدت در فضاهای عمومی ظاهر شوند. کیفیت و نوع کُنش اجتماعی تاحد زیادی تحت‌تأثیر ویژگی‌های محیطی و ساختار فضایی قرار دارد (آقاجانی‌رفاه، نوروز برازجانی، نژادابراهیمی، 1401: 126-111). نقش فضا در شکل‌گیری کُنش اجتماعی، به‌واسطۀ ایجاد فرصت‌های ارتباطی و تعاملات جمعی برجسته می‌شود. فضاهایی که امکان دیدار و ارتباط میان افراد را فراهم می‌کنند، بستری مناسب برای تقویت کُنش‌های اجتماعی هستند. طراحی چنین فضاهایی نیازمند درک عمیق از نیازهای انسانی و الگوهای رفتاری جمعی است (دهناد، مهدی‌نژاد، کریمی، 1399: 56-45).
- بازارهای شهری
بازارهای شهری به‌عنوان فضاهایی چندبعدی، نقش مهمی در اقتصاد، فرهنگ و تعاملات اجتماعی شهرها ایفاء می‌کنند. این فضاها علاوه‌بر کارکرد اقتصادی، بستری برای ارتباطات اجتماعی و فرهنگی میان افراد جامعه فراهم می‌آورند. بازارهای شهری اغلب به‌عنوان نقاط گره‌ای در شبکه فضایی شهر عمل کرده و جذب‌کننده فعالیت‌ها و تعاملات متنوع‌اند (Foroutan, Tabibian, 2022: 45-57). بازارها به‌دلیل انعطاف‌پذیری در پاسخ‌به نیازهای جوامع مختلف، الگوهای خاصی از سازمان‌دهی فضایی را به‌نمایش می‌گذارند. این فضاها معمولاً با ترکیبی از فضاهای بازوبسته، مسیرهای عبوری، غرفه‌های فروش و نقاط تجمع تعریف می‌شوند که همگی در شکل‌دهی به رفتارهای اجتماعی نقش دارند (حیدری، کیایی، 1398: 76-63). در بُعد اجتماعی، بازارهای شهری به‌عنوان نمادهای فرهنگی، هویت جمعی و خاطره‌انگیزی در شهرها شناخته می‌شوند. این فضاها با ایجاد تعاملات رودررو میان فروشندگان، خریداران و بازدیدکنندگان، ارتباطات اجتماعی را تقویت کرده و به حفظ همبستگی اجتماعی کمک می‌کنند (توکلیان فردوسیه، اسماعیل‌پور، نقصان محمدی، 1395: 56-45).
- رویکرد جامعه‌شناختی فضا
رویکرد جامعه‌شناختی فضا به‌وارسی ارتباط میان فضاهای فیزیکی و رفتارهای اجتماعی می‌پردازد. این رویکرد برآن است‌که فضا نه‌تنها محیطی برای وقوع فعالیت‌ها، بلکه عنصری فعال در شکل‌دهی به روابط اجتماعی و هنجارهای جمعی است. فضا دراین دیدگاه، حاصل تعامل مستمر میان عوامل کالبدی، فرهنگی و انسانی است (براتی، نیک‌پیما، عالی‌زاده ملایوسف، 1400: 22-1). جامعه‌شناسی فضا به‌بررسی نحوۀ تأثیر ویژگی‌های فضایی بر رفتارهای انسانی، توزیع قدرت و الگوهای اجتماعی می‌پردازد. این رویکرد براین باور است‌که فضاهای عمومی، همچون میادین و بازارها، نقش کلیدی در تقویت تعاملات اجتماعی و تقویت سرمایۀ اجتماعی دارند. واکاوی جامعه‌شناختی فضا بر درک تأثیر فضا بر روابط اجتماعی و همچنین نحوۀ بازتولید هویت‌های فردی و جمعی در فضاهای شهری تمرکز دارد. این رویکرد می‌تواند به طراحان و برنامه‌ریزان کمک کند تا فضاهایی را خلق کنند که علاوه‌بر پاسخ‌گویی به نیازهای مادی، بستری برای تحقق تعاملات اجتماعی و فرهنگی باشند (جوانمردی و دیگران، 1399 : 57-46).
مواد و روش‌تحقیق
پژوهش حاضر باهدف تبیین رابطۀ میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی در بازارهای کلان‌شهر تهران و با بهره‌گیری از رویکردی ترکیبی طراحی و اجرا شده است. چارچوب اصلی روش‌تحقیق مبتنی‌بر راهبرد توصیفی-تحلیلی انتخاب گردیده که امکان واکاوی چندبُعدی و جامع را در بررسی تأثیرات متقابل ساختار فضایی و تعاملات اجتماعی فراهم می‌کند. در گام اول، پژوهش بااستفادهاز مطالعات کتابخانه‌ای و اسنادی، به شناسایی مفاهیم کلیدی و تدوین عناصر مؤثر در شکل‌گیری ارتباط میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی پرداخته است. منابع موردمطالعه شامل کتاب‌ها، مقالات علمی و گزارش‌های معتبر مرتبط‌با نظریه‌های فضایی و اجتماعی بوده‌اند. دراین مرحله، تلاش شد تا عناصر کلیدی مرتبط‌با ساختار فضایی و ابعاد اجتماعی باتوجه‌به رویکرد جامعه‌شناختی فضاهای شهری استخراج شوند. در گام دوم، چارچوب مفهومی پژوهش تدوین گردید که شامل چهار دسته عنصر کلیدی همراه‌با زیرعنصرهای مرتبط است: 1. سازمان فضایی بازارها: (دسترسی‌های اصلی-مسیرهای ارتباطی-تقسیمات فضایی-فضای تعامل-فضاهای عمومی-فضاهای خصوصی-الگوهای کالبدی)، 2. کُنش‌های اجتماعی کاربران: (تعاملات روزمره-رفتار اجتماعی-مشارکت اجتماعی-هویت اجتماعی)، 3. عناصر فرهنگی و نمادین بازارها (نمادهای معماری-زبان بصری-تاریخ‌نگاری-رویدادهای فرهنگی-کاربری‌های فرهنگی-تابوها و رسوم)، و 4. دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی (دسترسی عمومی-پیوندهای شبکه‌ای-راه‌های دسترسی-جریان حرکتی-رابطۀ کاربری‌ها). طوری‌که این چارچوب باهدف ارزیابی تأثیرات متقابل میان این عناصر طراحی شده است. در بخش کمی، جامعۀ آماری پژوهش شامل کلیۀ فعالان اقتصادی و مراجعه‌کنندگان به‌این بازارها درنظر گرفته شد. حجم نمونه براساس فرمول کوکران، تعیین گردید که طبق آن، تعداد 450نفر به‌عنوان نمونۀ آماری به روش نمونه‌گیری تصادفی انتخاب شدند. ابزار اصلی گردآوری داده‌ها دراین بخش، پرسش‌نامه‌ای طراحی‌شده بود که به‌صورت ویژه برای سنجش ارتباط میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی تهیه گردید. پرسش‌نامه شامل سؤالاتی دربارۀ ابعاد ساختار، تعامل، هویت و اتصال بازارها بود که هدف آن بررسی تأثیر این عوامل بر رفتار و تعاملات اجتماعی کاربران بود. در بخش کیفی، اطلاعات ازطریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با کارشناسان حوزه‌های مرتبط گردآوری شد. این مصاحبه‌ها به‌شناسایی عمیق‌تر عوامل تأثیرگذار بر کیفیت کُنش‌های اجتماعی و ارتباط آن‌ها با ویژگی‌های فضایی بازارها کمک کرد. برای واکاوی داده‌های کمی، از نرم‌افزار “SPSS”، و آزمون‌های آماری نظیر ضریب همبستگی پیرسون، استفاده شد تا روابط میان متغیرهای پژوهش بررسی شود. در ادامه، داده‌ها با بهره‌گیری از نرم‌افزار “AMOS”، برای مدل‌سازی معادلات ساختاری تحلیل شدند. این واکاوی‌ها امکان شناسایی روابط علی میان عناصر فضایی و کیفیت کُنش‌های اجتماعی را فراهم ساخت. نتایج نشان داد که ساختار فضایی بازارها، ازجمله شبکه‌های فضایی، تراکم عملکردها و مسیرهای ارتباطی، تأثیر مستقیمی بر الگوهای رفتاری و کیفیت تعاملات اجتماعی کاربران دارد. ترکیب واکاوی‌های کمی و کیفی در این پژوهش، چارچوبی جامع برای درک عمیق‌تر از ارتباط میان ویژگی‌های فضایی و اجتماعی بازارها فراهم کرد. این فرایند منجربه تدوین الگویی مفهومی شد که می‌تواند به‌عنوان راهکاری در طراحی، مدیریت و برنامه‌ریزی بازارهای شهری مورداستفاده قرار گیرد.
بحث و یافته‌های تحقیق
- گسترۀ حوزۀ فضایی
بازار بزرگ تهران-(سنتی)؛ یکی‌از مهمترین بافت‌های تاریخی و اقتصادی شهر تهران است‌که ساختار فضایی آن نمایانگر تعاملات اجتماعی و فرهنگی درطول تاریخ است. این بازار به‌عنوان قلب تپندۀ اقتصاد شهری، شبکه‌ای پیچیده از راهروها، تیمچه‌ها، کاروانسراها و میدان‌ها را شامل می‌شود که به‌شکل سنتی و ارگانیک توسعه یافته‌اند. این ساختار فضایی، علاوه‌بر پاسخ‌گویی به نیازهای اقتصادی، بستری برای ارتباطات اجتماعی و تعاملات فرهنگی نیز فراهم کرده است (بوذری، خلیفه، بابکی‌نژاد، 1392: 80-63). پیوستگی فضایی میان عناصر مختلف بازار، محیطی را ایجاد می‌کند که مردم با فرهنگ‌ها و طبقات اجتماعی متفاوت، روزانه درآن به تعامل و کُنش اجتماعی می‌پردازند. ازمنظر جامعه‌شناختی، بازار بزرگ تهران نمونه‌ای بارز از فضایی است‌که مناسبات اجتماعی را در کالبد معماری بازتاب می‌دهد. این بازار باوجود ساختار فضایی پیچیده و درعین‌حال منسجم، الگویی از نظم اجتماعی نهفته دریک محیط شهری سنتی را به‌نمایش می‌گذارد. حضور بخش‌های تخصصی به‌مانند بازار طلا، فرش و پارچه، نه‌تنها ساختار اقتصادی را تقویت می‌کند، بلکه روابط اجتماعی را نیز تسهیل کرده و فرصت‌هایی برای تعاملات جمعی ایجاد می‌کند. بازار تهران، به‌دلیل وجود هویت تاریخی، ارتباطات اجتماعی میان کاربران و عناصر فضایی، بستری ایده‌آل برای مطالعۀ تعاملات اجتماعی در فضای شهری است.
بازار بزرگ ایران‌مال-(مدرن)؛ به‌عنوان یکی‌از بزرگترین و مدرن‌ترین مراکز تجاری در خاورمیانه، ترکیبی از فضاهای تجاری، تفریحی، فرهنگی و اقامتی را در بر دارد. این بازار با بهره‌گیری از معماری معاصر و فن‌آوری‌های پیشرفته، فضایی را ایجاد کرده است که هدف آن فراتر از کارکرد اقتصادی و تجاری است و درصدد فراهم‌آوردن تجربه‌ای جامع برای کاربران است. ساختار فضایی ایران‌مال شامل گالری‌های تجاری گسترده، فضاهای سبز داخلی، کتابخانه‌ها، فضاهای ورزشی و غیره، است‌که امکان تعاملات اجتماعی در سطوح مختلف را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند. ازمنظر جامعه‌شناختی، ایران‌مال بازتابی از تغییرات الگوی زندگی شهری و رویکرد جدید به فضاهای عمومی است. این بازار با ارائۀ محیط‌هایی برای تفریح، فرهنگ و خرید، بستری برای کُنش‌های اجتماعی متنوع فراهم می‌کند. برخلاف بازار سنتی تهران، فضای این بازار براساس اصول مدرنیته و طراحی یکپارچه شکل گرفته و بر تعامل میان کاربران تأثیرگذار است. وجود فضاهای باز عمومی به‌مانند میدان‌های داخلی و فضاهای سبز مصنوعی، فرصت‌هایی برای ایجاد حس‌تعلق جمعی دریک محیط مدرن را تقویت می‌کند. به‌همین‌دلیل، ایران‌مال نمونه‌ای از تحولات معاصر در نحوۀ سازمان‌دهی و ادراک فضاهای شهری در کلان‌شهرها است.
بانگرش‌بر روند کانون پژوهش (بازارهای کلان‌شهر تهران)، نخست دراین بخش به‌شرح ویژگی‌های جامعۀ آماری و اطلاعات پاسخ‌دهندگانی می‌پردازیم که در انجام تحقیق و تکمیل پرسش‌نامه مشارکت داشته‌اند. نتایج به‌دست‌آمده حاکی ازآن است‌که 80درصد از افراد مراجعه‌کننده مرد و 20درصد زن هستند. این افراد در گروه‌های سنی 18تا55سال قرار دارند. ازلحاظ شغلی، 70درصد از آن‌ها در مشاغل مرتبط‌با تجارت، 15درصد در فعالیت‌های خدماتی و 15درصد در موقعیت‌های مدیریتی و سایر حرفه‌ها فعالیت می‌کنند. همچنین، 60درصد از مراجعه‌کنندگان دارای سابقۀ بیش‌از 5سال تعامل در بازارهای تهران هستند، درحالی‌که 40درصد کمتر از 5/2سال سابقۀ حضور دراین فضاها را دارند. نتایج نشان می‌دهد که 85درصد افراد بیش‌از 30ساعت درهفته در بازارها حضور دارند، که این امر بیانگر اهمیت بررسی ارزیابی تبیینات؛ سازمان فضایی بازارها، کُنش‌های اجتماعی کاربران، عناصر فرهنگی و نمادین بازارها و دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی، است. این اطلاعات نشان‌دهندۀ ضرورت طراحی و مدیریت بهینه بازارها به‌منظور ارتقاء کیفیت تعاملات اجتماعی، تقویت حس‌تعلق و ایجاد فضایی مطلوب برای فعالیت‌های تجاری و اجتماعی است.
متنی‌بر (جدول 1)، سازمان فضایی بازارها؛ با واکاوی M-874/2 بالاترین ارزیابی ادراک هم‌افزا را کسب و در رتبۀ اول قرار دارد. کُنش‌های اجتماعی کاربران؛ با واکاوی M-718/2 در رتبۀ دوم و عناصر فرهنگی و نمادین بازارها؛ با واکاوی M-526/2 در رتبۀ سوم و نیز دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی؛ با واکاوی M-467/2 در رتبۀ چهارم و کمتر‌ترین رتبه قرار داشته است‌که درارتباط‌با عنصرهای دیگر از ادراک هم‌افزا ناچیز است. مبتنی‌بر (نمودار 1)، با ردهبندی چهار عنصرهای کلیدی ارزیابی ادراک هم‌افزا موردتبیین است.
جدول 1. آمار ارزیابی ادراک هم‌افزا؛ عنصرهای کلیدی-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
عنصرهای کلیدی | N | M | SE | SD | SK | KURT | MIN | MAX |
سازمان فضایی بازارها | 450 | 874/2 | 04/0 | 551/0 | 062/0- | 821/0- | 43/1 | 14/4 |
کُنش‌های اجتماعی کاربران | 450 | 718/2 | 044/0 | 606/0 | 387/0 | 537/0- | 00/1 | 50/4 |
عناصر فرهنگی و نمادین بازارها | 450 | 526/2 | 047/0 | 652/0 | 082/0 | 369/0- | 00/1 | 40/4 |
دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی | 450 | 467/2 | 044/0 | 606/0 | 387/0 | 265/0- | 00/1 | 4.00 |
حاصل کل | 450 | 655/2 | 563/0 | 551/0 | 233/0 | 461/0- | 23/1 | 05/4 |
نمودار 1. ردهبندی چهار عنصر کلیدی بادرنظرداشت ادراک هم‌افزا-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
زیرعنصرهای موردواکاوی مبتنی‌بر (جدول 2)، به‌مثابۀ (رویدادهای فرهنگی)، با واکاوی M-42/3 بالاترین ارزیابی ادراک هم‌افزا را دریافت و در رتبۀ اول قرار دارد. (هویت اجتماعی)، با واکاوی M-31/3 در رتبۀ دوم و (کاربری‌های فرهنگی)، با واکاوی M-26/3 در رتبۀ سوم و (تقسیمات فضایی)، با واکاوی M-16/3 در رتبۀ چهارم و نیز «خودمحوری»؛ با واکاوی M-57/1 در کمترین رتبه قرار داشته است‌که درارتباط‌با عنصرهای دیگر از ادراک هم‌افزا ناچیز است. همچنین جامعۀ آماری درارتباط‌با ارزیابی ادراک هم‌افزا با نمونه‌های مطالعۀ موردکاوش (بازارهای کلان‌شهر تهران)، در تبیین رابطۀ میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی باتأکیدبر رویکرد جامعه‌شناختی فضاهای شهری مدنظر است.
جدول 2. آمار ارزیابی ادراک هم‌افزا؛ زیرعنصرهای دست‌آمده از عنصرهای کلیدی محور مطالعه-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
عنصرهای کلیدی | زیرعنصرهای دست‌آمد پژوهش «ادراک هم‌افزا» | N | M | SE | SD | SK | KURT | MIN | MAX |
سازمان فضایی بازارها | دسترسی‌های اصلی | 450 | 80/2 | 04/0 | 63/0 | 09/0- | 06/0- | 00/1 | 00/4 |
مسیرهای ارتباطی | 450 | 41/2 | 04/0 | 57/0 | 18/0- | 70/0- | 00/1 | 00/4 | |
تقسیمات فضایی | 450 | 16/3 | 06/0 | 90/0 | 04/0- | 78/0- | 00/1 | 00/5 | |
فضای تعامل | 450 | 63/2 | 06/0 | 87/0 | 08/0- | 05/0- | 00/1 | 00/5 | |
فضاهای عمومی | 450 | 95/2 | 05/0 | 75/0 | 22/0- | 16/0- | 00/1 | 00/5 | |
فضاهای خصوصی | 450 | 76/2 | 06/0 | 92/0 | 31/0 | 73/0- | 00/1 | 00/5 | |
الگوهای کالبدی | 450 | 52/2 | 07/0 | 09/1 | 34/0 | 58/0- | 00/1 | 00/5 | |
کُنش‌های اجتماعی کاربران | تعاملات روزمره | 450 | 25/2 | 06/0 | 98/0 | 70/0 | 07/0- | 00/1 | 00/5 |
رفتار اجتماعی | 450 | 50/2 | 08/0 | 18/1 | 42/0 | 67/0- | 00/1 | 00/5 | |
مشارکت اجتماعی | 450 | 19/2 | 07/0 | 14/1 | 03/1 | 47/0 | 00/1 | 00/5 | |
هویت اجتماعی | 450 | 31/3 | 06/0 | 89/0 | 16/0- | 51/0- | 00/1 | 00/5 | |
عناصر فرهنگی و نمادین بازارها | نمادهای معماری | 450 | 80/2 | 07/0 | 10/1 | 05/0 | 63/0- | 00/1 | 00/5 |
زبان بصری | 450 | 24/2 | 07/0 | 03/1 | 65/0 | 18/0- | 00/1 | 00/5 | |
تاریخ‌نگاری | 450 | 85/1 | 06/0 | 87/0 | 02/1 | 95/0 | 00/1 | 00/5 | |
رویدادهای فرهنگی | 450 | 42/3 | 07/0 | 04/1 | 64/0- | 07/0- | 00/1 | 00/5 | |
کاربری‌های فرهنگی | 450 | 26/3 | 08/0 | 27/1 | 40/0- | 92/0- | 00/1 | 00/5 | |
تابوها و رسوم | 450 | 70/2 | 06/0 | 91/0 | 03/0 | 52/0- | 00/1 | 00/5 | |
دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی | دسترسی عمومی | 450 | 63/2 | 05/0 | 80/0 | 15/0- | 07/0 | 00/1 | 00/5 |
پیوندهای شبکه‌ای | 450 | 09/3 | 05/0 | 74/0 | 39/0- | 04/1 | 00/1 | 00/5 | |
راه‌های دسترسی | 450 | 50/2 | 06/0 | 94/0 | 20/0 | 34/0- | 00/1 | 00/5 | |
جریان حرکتی | 450 | 57/1 | 04/0 | 65/0 | 99/0 | 10/0 | 00/1 | 00/5 | |
رابطۀ کاربری‌ها | 450 | 90/2 | 05/0 | 76/0 | 22/0- | 17/0- | 00/1 | 00/4 | |
تدقیق‌نهایی | - | 450 | 95/2 | 06/0 | 91/0 | 11/0- | 67/0- | 00/1 | 00/5 |
بازارهای شهری تهران | - | 450 | 889/2 | 035/0 | 879/0 | 002/0- | 944/0- | 00/1 | 00/5 |
همان‌طورکه در بخش روش‌تحقیق، باتمرکزبر گام دوم، چارچوب مفهومی پژوهش تدوین گردید، نتایج واکاوی‌ها با بهره‌گیری از نرم‌افزار “SPSS:23”، صورت گرفت و درنتیجه الگوی کامل باتأکیدبر رویکرد جامعه‌شناختی فضاهای شهری در نرم‌افزار “AMOS”، موردارزیابی قرار گرفت. این پژوهش برای ارزیابی رابطه بین بیست‌ودو زیرعنصر با خواص‌های مرتبط‌با ساختار فضایی (متغییر اثرپذیر)، و کُنش اجتماعی (متغیر تأثیرگذار)، به‌واسط ضریب همبستگی (R)، برخوردار است. مبتنی‌بر (جدول 3)، مبنی‌بر “P”، برای تمامی خواص‌ها کمتر از 05/0 می‌باشد، که این واکاوی حاکی‌ازآن بوده است‌که ادراک هم‌افزا در خواص‌های تبیین رابطۀ میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی در بازارهای کلان‌شهر تهران (باتأکیدبر رویکرد جامعه‌شناختی فضاهای شهری)، مؤثر است. همچنین، مابین دسترسی‌های اصلی-مسیرهای ارتباطی-تقسیمات فضایی-فضای تعامل-فضاهای عمومی در واکاوی(R)-، روند استوار همراه بوده است (79/0<(R)<60/0). طوری‌که مابین فضاهای خصوصی-الگوهای کالبدی-تعاملات روزمره-رفتار اجتماعی-مشارکت اجتماعی-هویت اجتماعی-نمادهای معماری-زبان بصری-تاریخ‌نگاری-رویدادهای فرهنگی-کاربری‌های فرهنگی در واکاوی(R)-، روند بی‌ثبات همراه بوده است (59/0<(R)<40/0).
جدول 3. واکاوی(P) ، و (R)، در تبیین ادراک هم‌افزا؛ رابطۀ ساختار فضایی و کُنش اجتماعی در بازارهای کلان‌شهر تهران-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
عنصرهای کلیدی | زیرعنصرهای دست‌آمد پژوهش «ادراک هم‌افزا» | R | P |
سازمان فضایی بازارها | دسترسی‌های اصلی | 647/0 | 0.001> |
مسیرهای ارتباطی | 636/0 | 009/0P= | |
تقسیمات فضایی | 632/0 | 0.001> | |
فضای تعامل | 628/0 | 0.001> | |
فضاهای عمومی | 604/0 | 0.001> | |
فضاهای خصوصی | 589/0 | 0.001> | |
الگوهای کالبدی | 587/0 | 0.001> | |
کُنش‌های اجتماعی کاربران | تعاملات روزمره | 579/0 | 0.001> |
رفتار اجتماعی | 568/0 | 0.001> | |
مشارکت اجتماعی | 56/0 | 0.001> | |
هویت اجتماعی | 541/0 | 0.001> | |
عناصر فرهنگی و نمادین بازارها | نمادهای معماری | 529/0 | 0.001> |
زبان بصری | 517/0 | 0.001> | |
تاریخ‌نگاری | 475/0 | 0.001> | |
رویدادهای فرهنگی | 471/0 | 0.001> | |
کاربری‌های فرهنگی | 42/0 | 0.001> | |
تابوها و رسوم | 363/0 | 0.001> | |
دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی | دسترسی عمومی | 319/0 | 0.001> |
پیوندهای شبکه‌ای | 318/0 | 0.001> | |
راه‌های دسترسی | 288/0 | 0.001> | |
جریان حرکتی | 276/0 | 0.001> | |
رابطۀ کاربری‌ها | 167/0 | 0.001> |
مبتنی‌بر (جدول 4)، بادرنظرداشت “P”، درارتباط‌با واکاوی رویکرد جامعه‌شناختی کمتر از 05/0 است، عدم فرض اثبات و فرض جایگزین مبنی‌بر خوص‌های ساختار فضایی و کُنش اجتماعی مورداثبات قرار می‌گیرد. ارزیابی نتایج حاکی‌از آن است‌که سطح اطمینان ۹۹درصد، مابین خواص‌های ساختار فضایی و کُنش اجتماعی و عنصر‌ها اعم‌از؛ دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی؛ کُنش‌های اجتماعی کاربران؛ سازمان فضایی بازارها؛ و عناصر فرهنگی و نمادین بازارها، با واکاوی رویکرد جامعه‌شناختی بادرنظرداشت “P”، وجود داشته است. طوری‌که در واکاوی(R)-، و درپی هم؛ 749/0 ؛ 746/0 ؛ 581/0 ؛ 784/0 ؛ 717/0 است. و باتمرکزبر واکاوی(R)-، سازمان فضایی بازارها ؛ در رتبۀ اول-دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی؛ در رتبۀ دوم-عناصر فرهنگی و نمادین بازارها؛ در رتبۀ سوم-و کُنش‌های اجتماعی کاربران؛ در رتبۀ چهارم، قرار گرفته‌اند.
جدول4. دست‌آمد آزمون واکاوی(R)-، مابین ساختار فضایی و کُنش اجتماعی باتأکیدبر رویکرد جامعه‌شناختی-(بازارهای کلان‌شهر تهران)
(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
خواص‌های ادراک هم‌افزا ساختار فضایی/کُنش اجتماعی؛ | دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی؛ | کُنش‌های اجتماعی کاربران؛ | سازمان فضایی بازارها؛ | عناصر فرهنگی و نمادین بازارها؛ | واکاوی رویکرد جامعه‌شناختی؛ |
000/1 | - | - | - | - | - |
880/0 | 000/1 | - | - | - | - |
861/0 | 619/0 | 000/1 | - | - | - |
890/0 | 796/0 | 672/0 | 000/1 | - | - |
888/0 | 719/0 | 711/0 | 727/0 | 000/1 | - |
794/0 | 746/0 | 581/0 | 784/0 | 717/0 | 000/1 |
مبنی‌بر میزان آلفای کرونباخ (α)، پایایی ترکیبی (CR)، و میانگین واریانس استخراج‌شده (AVE)، در گسترۀ استاندارد قرار دارند و به‌طورمشخص، میتوان ثبات و اعتبار روایی همگرایی الگوی پژوهش موردکاوش را مبتنی‌بر (جدول 5)، قابل‌پذیرش ارزیابی نمود.
جدول 5. دست‌آمد میزان (α)، (CR)، و (AVE)، بر عنصرهای خواص ساختار فضایی و کُنش اجتماعی باتأکیدبر رویکرد جامعه‌شناختی-(بازارهای کلان‌شهر تهران)-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)
عنصرهای کلیدی | (A>0.7) | (CR>0.7) | (AVE>0.5) |
خواص‌های ادراک هم‌افزا ساختار فضایی/کُنش اجتماعی؛ | 880/0 | 85/0 | 73/0 |
دسترسی‌پذیری و پیوندهای عملکردی | 756/0 | 70/0 | 56/0 |
کُنش‌های اجتماعی کاربران | 804/0 | 81/0 | 59/0 |
سازمان فضایی بازارها | 816/0 | 82/0 | 54/0 |
عناصر فرهنگی و نمادین بازارها | 769/0 | 78/0 | 52/0 |
نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها
مطالعۀ حاضر نشان می‌دهد که ارتباط میان ساختار فضایی و کُنش اجتماعی در بازارهای کلان‌شهر تهران رابطه‌ای دوسویه و معنادار است. عناصر فضایی به‌مانند سازمان‌دهی، دسترسی‌پذیری و فضاهای تعاملی به‌طور مستقیم بر الگوهای رفتاری و تعاملات اجتماعی تأثیر می‌گذارند. یافته‌ها بر اهمیت طراحی فضایی دقیق و متناسب با نیازهای اجتماعی کاربران تأکید دارد. بازارهای سنتی و مدرن، علاوه‌بر عملکرد اقتصادی، به‌عنوان بسترهایی برای تعاملات فرهنگی و اجتماعی نقش دارند. نمادهای معماری، رویدادهای فرهنگی و الگوهای کاربری این بازارها به تقویت هویت اجتماعی و ایجاد حس‌تعلق در میان کاربران کمک می‌کنند. این جنبۀ فرهنگی بازارها، آن‌ها را به مراکز پویای اجتماعی تبدیل کرده است. ساختار کالبدی بازارها، ازجمله فضاهای عمومی و خصوصی، نقش به‌سزایی در شکل‌دهی تعاملات روزمره کاربران ایفاء می‌کند. این پژوهش نشان داد بهینه‌سازی مدیریت و طراحی بازارها می‌تواند کیفیت کُنش‌های اجتماعی و تعاملات اقتصادی را بهبود بخشد. ایجاد دسترسی‌های مطلوب، طراحی شبکه‌های ارتباطی مؤثر و تقویت پیوندهای عملکردی از راهکارهایی است‌که باید در سیاست‌گذاری‌های شهری لحاظ شود. یافته‌های این تحقیق می‌تواند به‌عنوان چارچوبی مفهومی برای ارزیابی و برنامه‌ریزی بازارهای شهری مورداستفاده قرار گیرد. تمرکزبر شناخت ابعاد اجتماعی و فضایی بازارها و ارائۀ راهبردهای مناسب، گامی مهم درجهت بهبود کیفیت زندگی شهری و تقویت پایداری فرهنگی و اجتماعی است.
منابع
− اسمعیل‌زاده‌وفائی، جمال. بیاتی، معصومه. (1402). معماری تجاری از بازار ایرانی تا مراکز خرید بزرگ نمونه مطالعاتی ایران‌مال. پنجمین کنفرانس بین‌المللی و ششمین کنفرانس ملی عمران، معماری، هنر و طراحی‌شهری، 14-1.
− آقاجانی‌رفاه، رعنا. نوروز برازجانی، ویدا. نژادابراهیمی، احد. (1401). تحلیل برهم‌کُنش عوامل تأثیرگذار در مشارکت اجتماعی در نظریۀ شبکۀ کُنشگر لاتور بااستفادهاز روش کیفی زمینه‌ای در بازار تاریخی تبریز،). نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 19، شمارۀ 107، 126-111.
− براتی، ناصر. نیک‌پیما، محمد. عالی‌زاده ملایوسف، سجاد. (1400). فضـای زبان؛ (زبان به‌مثابۀ عاملی تعیین‌کننده در تعریف و ادراک فضا). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-دانش‌شهرسازی، دورۀ 5، شمارۀ 1، 22-1.
− بوذری، سیما. خلیفه، ابراهیم. بابکی‌نژاد، مجتبی. (1392). تبیین نقش بازار بزرگ تهران در توسعۀ گردشگری شهری تهران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیایی سرزمین، دورۀ 10، شمارۀ 38، 80-63.
− توکلیان فردوسیه، مریم. اسماعیل‌پور، نجما. نقصان محمدی، محمدرضا. (1395). بازطراحی بازار مبتنی‌بر قابلیت شکل‌گیری و ثبت خاطرۀ جمعی؛ نمونه‌موردی: بازار خان شهر یزد. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 13، شمارۀ 39، 56-45.
− جوانمردی، محمدحسین. سجادی، خاطره. شبانی، غزاله. دعایی، مرجان. (1399). ارزیابی تأثیرات مؤلفه‌های فضا بر سازمان‌دهی رفتار محیطی شهروندان در فضاهای ورودی شهرها (نمونۀ موردی: دروازه قرآن شیراز) نشریۀ علمی‌پژوهشی-منظر، دورۀ 12، شمارۀ 56، 57-46.
− حبیبی، لیلا. مجمودی‌پاتی، فرزین. (1396). از بازار تا پاساژ: تحلیلی‌بر سیر تحولات فضاهای تجاری مدرن در شهر تهران. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 14، شمارۀ 49، 56-45.
− حسنی‌میانرودی، نسیم. ماجدی، حمید. سعیده‌زرآبادی، زهراسادات. زیاری، یوسفعلی. (1396). واکاوی مفهوم خاطرۀ جمعی و بازیابی آن در فضاهای شهری با رویکرد نشانه‌شناسی نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 14، شمارۀ 56، 32-17.
− حیدری، علی‌اکبر. کیایی، مریم. (1398). تحلیل تطبیقی الگوهای فضایی و ویژگی‌های شناختی بازار ایرانی بااستفادهاز تئوری‌های «چیدمان فضا» و «گشتالت» (مطالعه‌موردی: مجموعۀ بازار قزوین). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات‌شهری، دورۀ 9، شمارۀ 33، 76-63.
− دبدبه، محمد. ثقفی‌اصل، آرش. باقری‌صیقلانی، بیتا. زینالی، محمد. (1403). طراحی الگوی چارچوب تحلیلی در فراهم‌سازی شهر آینده‌نگر با رویکرد تبیینی؛ مبتنی‌بر محیط‌فرهنگی جامعه‌محور (گسترۀ واکاوی: کلان‌شهر تهران بزرگ). دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات بین‌رشته‌ای در تعالی معماری و شهرسازی، دورۀ 3، شمارۀ 2، 235-213.
− دهناد، نازنین. مهدی‌نژاد، جمال‌الدین. کریمی، باقر. (1399). تبیین رابطه بین مؤلفه‌های مؤثر برکیفیت فضای باز جمعی در ارتقاء اجتماع‌پذیری محیط. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-مطالعات‌شهری، دورۀ 10، شمارۀ 37، 56-45.
− راسکین، جان. (1402). هفت چراغ معماری. ترجمۀ: ریما فیاض، چاپ‌اول، تهران: انتشارات دانشگاه هنر.
− روشنی، پریسا. حبیبی، کیومرث. سعیده‌زرآبادی، زهراسادات. (1396). ارایۀ الگوی مفهومی انسجام‌بخشی شبکۀ فضاهای شهری و به‌کارگیری آن در منطقۀ 6شهر تهران. نشریۀ علمی‌پژوهشی-باغ‌نظر، دورۀ 14، شمارۀ 48، 42-31.
− سوئدبرگ، ریچارد. گرانووتر، مارک. (1397). جامعه‌شناسی اقتصادی: ساخت اجتماعی و کُنش اقتصادی (کتاب انسان شناخت). ترجمۀ: علی‌اصغر سعیدی، ویراستار: زهره صفدری، چاپ‌دوم، تهران: مؤسسۀ تیسا ساغر مهر.
− صادقی، هدی. بمانیان، محمدرضا. حمزه‌لو، سارا. (1401). تبیین مؤلفه‌های ادراک بصری در ساختار فضایی بازار سنتی تهران. دوفصلنامۀ علمی‌پژوهشی-فرهنگ معماری و شهرسازی اسلامی، دورۀ 7، شمارۀ 2، 123-99.
− الکساندر، کریستوفر. (1387). زبان الگو بخش‌اول: شهرها. ترجمۀ: رضا کربلایی‌نوری، ویراستار: حمید خادمی، چاپ‌اول، تهران: مرکز مطالعاتی و تحقیقاتی شهرسازی و معماری.
− لینچ، کوین. (1395). تئوری شکل شهر. ترجمۀ: سیدحسین بحرینی، چاپ‌هفتم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
− مهرابی، ساجده. مهدوی، افسون. اسلامی‌شهربابکی، مهین. تجربه‌کار، مهشید. (1402). رفتار در فضاهای شهری: مرور نظام‌مند مطالعات با روش‌های تحقیق کیفی، فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-علوم جغرافیایی (جغرافیای کاربردی)، دورۀ 19، شمارۀ 45، 147-129.
− Arribas-Bel, Daniel. Fleischmann, Martin. (2022). Spatial Signatures-Understanding (Urban) Spaces Through Form And Function. Journal Of Habitat International, 128(1): 1-11.
− Feng, Jian. Hou, Huali. (2023). Review Of Research On Urban Social Space And Sustainable Development. Journal Of Sustainability, 15(22): 1-26.
− Foroutan, Zahra. Tabibian, Manouchehr. (2022). The Evolution Of Urban Spaces In The Shadow Of Globalization With Emphasis On Socio-Cultural Dimensions. Space Ontology International Journal, 11(1): 45-57.
− Ian Borer, Michael. (2006). The Location Of Culture: The Urban Culturalist Perspective. Journal Of City & Community, 5(2): 173-197.
− Qi, Jie. Mazumdar, Suvodeep. Vasconcelos, Ana C. (2024). Understanding The Relationship Between Urban Public Space And Social Cohesion: A Systematic Review. International Journal Of Community Well-Being, 7(2): 1-58.
− Rezaei, Naimeh. (2019). Baraza, The Space Of Public Life In Stone Town Of Zanzibar. Journal Of World Sociopolitical Studies, 3(3): 517-549.
[1] Henri Lefebvre
[2] Erving Goffanm
[3] Manuel Castells
[4] Richard Sennett
[5] John Lang
[6] Kevin Lynch
[7] Christopher Alexander
[8] John Ruskin
[9] Robert Park
[10] William H. Whyte