موضوع ختم ولایت از مباحث مهم در عرفان اسلامی است که از دیرباز موضوع توجه برخی از عارفان مسلمان، از جمله حکیم ترمذی (سده 3ق) بود که نخستین بار به شکلی منسجم در کتاب ختم الاولیاء خود به آن پرداخت. از دیدگاه ابن عربی، ولایت همان معرفت باطنی و شهودی به خداوند است و خاتم ولایت کسی است که در بالاترین مرتبة ولایت قرار گرفته باشد. عبارات ابن عربی در زمینۀ ختم ولایت مبهم، متضاد و متشتّت است. او گاه خود، و گاه عیسی(ع) و مهدی(ع) را خاتم اولیا می‌داند. نوربخش نیز بر این باور است که اگر کسی در جمیع مراتب مقامات و احوال و کمالات متصرف باشد، انسان کامل، قطب الاقطاب، امام الاولیا و... است. او برای بیان انتقال ولایت از آدم و انبیاء به اقطاب صوفیه، اصطلاح بروز را به کار می‌برد. به اعتقاد وی، در فرایند بروز، جسم شخص او محملی برای پذیرش روح محمد(ص) به شکل حقیقت محمّدیة ازلی، و ارواح عیسی(ع)، امام دوازدهم(ع) و مشایخ بزرگ تصوف شده است. این مقاله، دیدگاه این دو عارف را در این زمینه مورد تحلیل و مقایسه قرار می‌دهد. Manuscript profile