دوره نوسنگی را می‌توان رویداد مهم و نقطه عطف در تاریخ و زندگی بشر دانست چراکه این دوره تحولی است از وابستگی انسان به طبیعت به کنترل و مدیریت او بر آن. روندهای منجر به این تحول بسیار پیچیده و در برگیرنده عوامل مهم اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و زیست‌محیطی است. مطالعات باستان‌شناختی نشان می‌دهد که با هموار شدن عوامل مذکور، چندین منطقه در خاورنزدیک نوسنگی‌شدن را تجربه کردند و آذربایجان، جزء نواحی حاشیه‌ای و نوسنگی این منطقه اشاعه و بازتاب کانون‌های نوسنگی بود. بدین ترتیب که در مرحله واپسین نوسنگی گروه‌های غیر بومی نخستین بار دشت‌های پیرامون دریاچه ارومیه را به عنوان مرکز ناحیه مورد استقرار قرار دادند و دگرباره همین مرکز در گذر زمان خود کانون اشاعه به حومه گردید. دلایل مهم این امر را می‌توان افزایش زیست‌گاه‌ها و به تناسب آن افزایش جمعیت دانست که خود محرکی برای کوچ گروه‌هایی از این جمعیت شد. اینان بیشتر ترکیبی از چراگردانان فصلی بودند که سایر نواحی دور از دریاچه را شناسایی کرده و در مناطق مستعد آن مستقر گردیدند. یکی از این نواحی دور از مرکز دشت مشکین شهر است که محوطه قوشاتپه شالوده و معرف نخستین استقرار آن است. در این مقاله، ضمن تشریح و تحلیل دوره نوسنگی در آذربایجان و به‌ویژه مناطق شرقی آن (استان اردبیل)، بر اساس داده‌های قوشاتپه این نتیجه حاصل گردید که اولاً این محوطه از نظر زمانی در واپسین سده هزاره ششم و اوایل هزاره پنجم ق.م توسط مردمان آشنا با فرهنگ نوسنگی دریاچه ارومیه شکل گرفت. ثانیاً از آن زمان تعامل و همگرایی پایدار و دایمی میان قوشاتپه و فرهنگ‌های دریاچه ارومیه حتی در دوره کلکولیتیک نیز تداوم یافت. Manuscript profile

بشر از هنگامی که قطعات خالص فلزاتی مانند مس و طلا را شناخت، مانند کار با سایر مواد و منابع طبیعی، در اثر تجربیاتی که در کار با فلز کسب نمود، در این زمینه نیز به پیشرفت‌های مهمی دست یافت که نتیجه آن ساخت اشیاء بسیار با ارزش فرهنگی در ادوار گذشته از فلزات مختلف جهت نیل به اهداف خاص است. یک سری از این اشیاء فلزی دارای ترکیب بالایی از مس و آرسنیک می باشند و اکثراً در محدوده زمانی خاصی در گذشته تهیه شده‌ اند. با وجود مطالعاتی که تاکنون در زمینه شناخت این سری اشیاء دارای ترکیب بالای مس و آرسنیک صورت گرفته است، متاسفانه جایگاه واقعی این قبیل اشیاء در روند تحولات صنعت فلزگری دوران باستان مبهم است. در این نوشتار بر آنیم که با استفاده از منابع مختلف زمین‌ شناسی، فلزشناسی و یافته‌ ها و مطالعات در ارتباط با فلزگری کهن، موضوع مس ‌های آرسنیک ‌دار را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم. Manuscript profile

سفالگری از جمله هنرهایی است که تا امروز در بین جوامع انسانی باقی مانده است. در منابع نوشتاری برجای‌مانده از دوره اسلامی به غربال‌کردن خاک سفال در صنعت سفالگری اشاره ‌های فراوانی شده است این منابع حاکی از آن است که سفالگران در اثر تجربه با غربال‌کردن خاک آشنا شده بودند و می دانسته ‌اند که دسترسی به گل مناسب چه برای ساخت سفال و چه برای ساخت لعاب بدون غربال‌کردن خاک میسر نیست. در این مقاله، به اهمیت غربال ‌سازی در صنعت سفالگری پیش از تاریخ پرداخته و با استناد به نتایج به دسـت آمـده از آزمایش‌های طیف‌سنجی که بر روی سفال‌های پیش از تاریخ انجام شده به تفسیر این نکته می ‌پردازیم که چگونه غربال‌کردن خاک سفال نقش اساسی در ساخت و پخت سفال مرغوب داشته است. Manuscript profile

سفال به عنوان یک ماده فرهنگی، مدرک مهمی در گاهنگاری نسبی و مطلق محوطه‌ها و مقایسه آن‌ها با یکدیگر است. بر مبنای مطالعات تطبیقی سفال‌های شاخص قوشاتپه شهریری از منظر فرم و تزیین و آنالیز تعدادی از نمونه‌ها با کمک ترمولومینسانس که مکمل روش نخست بود؛ این نتیجه حاصل گردید که از نظر زمانی فازهای تحتانی محوطه مذکور اواخر نوسنگی و گذر آن به کالکولیتیک قدیم را نشان می‌دهد که صرف نظر از این مسأله مقایسه تطبیقی سفال‌های قوشاتپه نشـان داد که محوطه روابط فرهـنگی و اجتماعی پایداری به‌ویژه با حوزه دریاچه ارومیه از همین مقطع زمانی پایان نوسنگی تا دوره‌های بعدی داشته است. Manuscript profile

تدفین گورخمره‌ای از شیوه های رایج تدفین دوران اشکانی است. تاکنون گورستان‌های متعددی از این دوران در نقاط مختلف کشف و حفاری گردیده‌اند. لیکن در منطقه مریوان به دلیل عدم انجام بررسی‌ها و مطالعات باستان‌شناسی هیچگونه اطلاعی از وضعیت تاریخی و باستان‌شناسی منطقه و وجود گورخمره در این ناحیه وجود نداشت. خوشبختانه با انجام عملیات پژوهشی تعدادی گورستان گورخمره‌ای با چند شیوه تدفین از دوران اشکانی کشف و شناسایی گردید که با مطالعه اولیه این مجموعه اطلاعات ارزشمندی در خصوص شیوه‌های تدفین و نگرش مذهبی اشکانیان کوچرو در حاشیه دریاچه زریبار حاصل آمد که در این مقاله به شرح آن خواهیم پرداخت. Manuscript profile

فرایندهای گوناگونی در مقیاس و ابعادی متفاوت باعث توسعه جوامع انسانی شده، ساختار آنها را دچار تغییر و دگرگونی نموده است. طبقات اجتماعی که زاییده و پرورده این جوامع است، باعث پیچیدگی الگوهای زیستی آن‌ها گشته که تفسیر داده‌های مکشوفه از آن‌ها دانش ما را در رابطه با این جوامع (در این پژوهش جوامع باستانی) تشکیل می‌دهد. هدف از این پژوهش، توجه به مدارک باستان‌شناختی با رویکردی اجتماعی است. بر این اساس تلاش کردیم تا ساختار اجتماعی - رتبه نقش و جایگاه اجتماعی - محوطه دهانه غلامان را با تفسیر و سنجش نمودهای رفتاری آن‌ها که امروزه به‌عنوان نهشته‌های باستانی درآمده‌اند، در چارچوبی از الگوهای اجتماعی بررسی نماییم. در این مقاله، دسته‌بندی جوامع، گوناگونی آنها، چگونگی تفسیر داده‌های باستان‌شناختی از بعد نظری اجتماعی و رهیافت‌های گوناگون مورد استفاده در رتبه‌بندی جوامع مطرح شده و با معرفی داده‌های باستان‌شناختی دهانه غلامان و در کنار هم قراردادن مدارک و نظریات موجود، تحلیلی از نظام اجتماعی محوطه به انجام رسیده و سعی شده تا گروه‌ها، رتبه‌ها و طبقات مختلف این محوطه را با استفاده از تشخیص راهبردهای اقتصادی هویت بخشیده، چیدمان ساختارها را در ارتباط مستقیم با طبقات اجتماعی یافته و دو محله مجزا در شهر مشخص گردد. Manuscript profile

تپه شماره ۲ ربط سردشت در استان آذربایجان غربی و در کناره شرقی رودخانه زاب کوچک قرار گرفته و تا کنون سه فصل از کاوش باستان شناسی آن می‌گذرد. موقعیت تپه شماره ۲ ربط در بخش جنوب غربی حوزه سرزمینی مانا و متأثر از دو حوزه امپراتوری آشور و اورارتو و تأثیر و تأثرات این حکومت ‌ها بر یکدیگر و آشنایی با زوایای تاریک این قدرت‌ها در شمال غربی ایران، بر جنبه ‌های باستان‌شناختی مطالعات و پژوهش‌ها در تپه ربط ۲ می‌افزاید. ماحصل سه فصل پژوهش در این محوطه دستیابی به مدارک سفالی، آجری و معماری است که برخی از آن‌ها برای اولین بار در شمال غربی ایران به دست می‌آیند. در این بین، آجرهای لعابدار محوطه ربط سردشت که نمونه‌های مشابه آن‌ها پیشتر از تپه قالایچی بوکان به‌دست آمده، جایگاه مهمی در زمینه مطالعات هنری، فنی و بازشناسی جنبه‌ های مذهبی، سیاسی و اجتماعی ساکنان این محل دارند. آن‌چه به اهمیت این آجرها می‌افزاید وجود نمونه‌ های کتیبه ‌دار لعابداری است که ترجمه آن حکایت از نام خدایان، سرزمین و ایالتی مانایی دارد. بی‌تردید شناخت جامع‌ الاطراف آجرهای مکشوفه با عنایت به این‌که کاوش در این محوطه سال‌های نخستین خود را می‌گذراند، می‌تواند مبنای مناسبی جهت طبقه‌بندی علمی این یافته‌ های ارزشمند باشد. Manuscript profile

با شکل ‌گیری دولت اورارتو در نیمه نخست هزاره اول ق.م که در شمال غرب ایران و شرق آناتولی و قسمتی از منطقه قفقاز امروزی حاکم بوده‌ اند، تغییرات بسیار چشم گیری در نحوه مدیریت منابع آب پدید آمد و سازه ‌‌های متعدد آبیاری با اصول علمی و فنی بسیار پیشرفته جهت تامین آب مصارف آشامیدنی و کشاورزی احداث شد که دلیل عمده این همه پیشرفت را می ‌بایست در ویژگی ‌های جغرافیای طبیعی و عوامل انسانی دانست که حاکمان دولت اورارتو را به سمت احداث تاسیسات آبرسانی از قبیل سد، دریاچه مصنوعی، آب انبار و کانال سوق داده و به مرور زمان شیوه احداث آنها روند تکاملی را طی کرده تا جایی که یافته ‌های باستان‌ شناسی در ارتباط با سازه‌ های آبی اورارتوئی سبب شده که از آن دولت به عنوان بزرگترین تمدن هیدرولیکی دنیای باستان یاد شود. Manuscript profile

علم باستان‌شناسی، مرزهای شناخت گذشته بشر را از ادبیات شفاهی و تاریخ مکتوب بسیار محدود، بـه تاریخی با سابقه بیش از سه میلیون سال مبدل کرده است. با وجود این حفاری و کاوش در باستان‌شناسی، به منزله تخریب و از بین‌بردن آثار گذشتگان نیز است مگر این‌که اصول کاوش و عملیات ثبت و ضبط اطلاعات بطور بسیار علمی و دقیق رعایت شود. لذا هدف این مقاله بیان اطلاعاتی پیرامون مسائل و مشکلاتی است که یک باستان‌شناس به طور عملی هنگام حفاری در تپه قبرستان‌ها با آن روبرو است. به خصوص این‌که امروزه اکثر اعضای هیئت باستان‌شناسی را دانشجویان تشکیل می‌دهند و از آنجایی‌که تا به حال به طور موردی پیرامون روش کاوش در قبرستان برای استفاده دانشجویان مطلبی نوشته نشده است، به نظر می‌رسد، این مقاله می‌تواند گام کوچکی برای برداشتن گامهای بزرگ توسط دانشجویان عزیز باشد. Manuscript profile

قرون 7 تا 10 ق.م مقارن با دوران آشور در بین النهرین و نخستین تقابلات سیاسی ضدآشوری در غرب و شمال غرب ایران است. این نواحی از دیرباز در مسیر شاهراههای مهم ارتباطی قرار داشته و موطن اقوام قدرتمند مانا بود که در پی حملات دو دولت آشور و اورارتو به تدریج گرد هم آمده و حکومتی پادشاهی را تشکیل دادند که گاه به طور مستقل و گاه به عنوان متحد یکی از این دولت ها به حفاظت از منافع خویش در منطقه پرداخت. شناخت و درک چگونگی ظهور و زوال این دولت علی رغم نقش مهم در شکل دهی نخستین پایه های حکومت متحد در فلات ایران به دلیل فقدان منابع مکتوب مانایی دارای ابهامات بسیار بوده و بازسازی روابط سیاسی آن با دولت قدرتمند آشور تنها از طریق تحلیل اطلاعات سالنامه های آشوری میسر است. این متون نمایانگر نحوه ارتباطات سیاسی دولتهای منطقه در این برهه زمانی و تقابلات نظامی آنان بوده و حاوی اطلاعاتی ارزشمند در خصوص شهرها و مراکز مهم استقراری مانا هستند که تنها شمار اندکی از آنان تاکنون شناخته شده است. در این نوشتار به جهت روشن کردن روابط سیاسی دو دولت و نقش آنها در کنترل منطقه اطلاعات موجود در متون سالنامه های آشوری که به ماناها اشاره دارند مورد بررسی قرار گرفته و حیات سیاسی حکومت مانا در تاریخ ,از آغاز ظهور تا ادغام در حکومت ماد, به چهار دوره تقسیم گشته است و در نهایت به بررسی نقش روابط سیاسی این دو دولت بر فرهنگ و جامعه مانا پرداخته شده است. Manuscript profile