The seal of the Catholicos Bābōy discovered?

Subject Areas : Historical Archaeology

Christelle Jullien ¹ , Mostafa Ekhtesasi ² , Amir Khanmoradi ³ , Ehsan Khonsarinejad ⁴

1 - CNRS, Villejuif, France
2 - Independent Researcher
3 - Archaeology, Humanities, Bu Ali Sina University, Hamedan
4 - Archaeology, Humanities, Tarbiat Modares University, Tehran

Received: 2025-04-04 Accepted : 2025-06-21 Published : 2025-08-22

Keywords: Seal, Bābōy, Catholicos, Sasanian, the Good Shepherd,

Abstract :

Scholarly attention to the study of Sasanian seals has significantly enhanced our understanding of this historical period, particularly through the identification of prominent figures of the time. This article examines a Sasanian-period seal bearing a Syriac inscription that attributes it to an individual named Bābōy. During the Sasanian era, several leaders of the Church of the East bore the names Babi or Bābōy, occupying various ecclesiastical ranks from Catholicos to priest across the empire. In order to more precisely identify the owner of this seal, we analyze its historical context, the iconography, and the content of the inscription. Based on the findings, the most plausible attribution is to Bābōy, the Catholicos of Seleucia-Ctesiphon, who led the Eastern Christian community between approximately 457 and 484 CE, during the reigns of Hormizd III and Peroz I. According to Syriac chronicles and Arab Christian hagiographies, Bābōy was executed under accusations involving internal Church conspiracies, questions about his loyalty, the performance of politically sensitive rites, and, notably, the dispatch of a letter to Emperor Zeno bearing his personal seal.

References:

Abbeloos, J.-B., Lamy T.-J. (1872). Gregorii Barhebraei Chronicon ecclesiasticum II. Louvain.
Assemani, J. S. (1721). ʿOnithā on the East-Syrian catholicoi. Bibliotheca orientalis
clementino-vaticana, II. Rome: Typis Scarae Congregationis de Propaganda Fide.
Bader, A. (1996). Little Known Materials of Parthian Sphragistics and Epigraphy. Sealing from Old Nisa (Turkmenistan). In M.-F. Boussac, A. Invernitzzi (eds.), Archives et sceaux du monde hellénistique; Archivi e Sigilli nel Mondo Ellenistico, (Bulletin de Correspondance hellénique. Supplément 29). Torino: Villa Gualino, 395-407.
Bedjan, P. (1890-1897). Acta Martyrum et Sanctorum syriace I-VII. In P. Bedjan, (ed.), AMS. Paris, Leipzig: Harrassowitz.
Bedjan, P. (1891). Martyrdom of Babowai. In P. Bedjan. (ed.), AMS II. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 631-634.
Bedjan, P. (1892). Vita of Mar Awgīn. In P. Bedjan (ed.), AMS II. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 376-480.
Bedjan, P. (1894). Martyrdom of Yazdōy. In P. Bedjan (ed.), AMS III. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 201-207.
Bedjan, P. (18952). Martyrdom of Guiwarguis. In P. Bedjan (ed.), History of Mar Jabalaha. de trois autres patriarches, d’un prêtre et de deux laïque, nesotriens. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 416–571.
Biernacki A., Klenina E. (2016). The image of the Good Shepherd in the Early Christian
sculpture of Chersonesus. In B. Borisov (ed.), Studia in honorem professoris Borisi Borisov (Veliko Tarnovo University St. Cyril and St. Methodius and the Bulgarian Archaeology 2). Veliko Tarnovo: IVIS, 371-387.
Bivar, A. D. H. (1969). Catalogue of the Western Asiatic Seals in the British Museum, Stamp Seals, II.
The Sassanian Dynasty. London: The Trustees of the British Museum.
Boyce, M. (1979). Zoroastrians: Their religious beliefs and practices. London: Routledge &
Kegan Paul Ltd.
Brock, S. P. (1985). The Christology of the Church of the East in the Synods of the Fifth to
Early Seventh Centuries: Preliminary Considerations and Materials. In G. Dragas (ed.), Aksum-Thyateira: A Festschrift for Archibishop Methodios. London, 125-142.
Brooks, E. W. (1910). Eliya bar Šinaya, Chronography. In E.W. Brooks (ed), Eliae metropolitae Nisibeni opus chronologicum, I (CSCO 62*, script. syr. Textus 21). Louvain: Peeters Publishers.
Budge, E. A. W. (1886). The Book of the Bee. The Syriac Text edited from
the manuscripts in London, Oxford, and Munich with an English Translation. Oxford: The Clarendon Press.
Budge, E. A.W. (1893). The Book of Governors. The Historia monastica of Thomas bishop of Marga A.D. 840, I-II. London: Kegan Paul Ltd.
Chabot, J.-B. (1896). Book of the Founders. In J.-B. Chabot (ed.), Le livre de la chasteté composé par Jésusdenah, évêque de Baçra, (Mélanges de l’École française de Rome 16). Rome: École française de Rome.
Chabot, J.-B. (1898). Bar Hebraeus. Une lettre de Bar Hébréus au catholicos Denḥa Ier. Journal asiatique 11, Series IX, 75-128, syr. 77-102.
Chabot, J.-B. (1899-1904). Michael the Syrian. Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d’Antioche 1166-1199, I-IV. Paris: Ernest Leroux.
Chabot, J.-B. (1902). Synodicon orientale ou recueil des synods nestoriens, (Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques 37). Paris: Imprimerie nationale.
Cureton, W. (1864). Acts of Šarbil. In W. Cureton (ed.), Ancient Syriac Documents. London: Williams and Norgate.
Duval, R. (1904-1905). Išō‘yahb III Patriarcha. Liber epistularum, (CSCO 11-12, Script. syr. 11-12). Paris, Louvain: Peeters Publishers.
Fiey, J. M. (1995). Le sceau sassanide d’un catholicos melkite d’Asie Centrale. ProcheOrient chrétien 45(1-2), 6-9.
Finney, P. C. (1994). The invisible God: The earliest Christians on art. Oxford: Oxford
University Press.
Friedenberg, D. (2009). Sasanian Jewry and Its Culture: A Lexicon of Jewish and Related
Seals. Champaign: University of Illinois Press.
Fullerton, M. D. (1990). The archaistic style in Roman statuary. Leiden: Brill.
Gerö, S. (1981). Barṣauma of Nisibis and Persian Christianity in the fifth century, (CSCO 426, Subsidia 63). Louvain: Peeters Publishers.
Gignoux, P. (1978). Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque
Nationale et du Musée du Louvre. II. Les sceaux et bulles inscrits. Paris: Bibliothèque
Nationale.
Gignoux, P. (1980a). Sceaux chrétiens d’époque sassanide, Iranica Antiqua 15, 299-315.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1981). Nouveaux sceaux sasanides de la collection M. I. Mochiri,
Studia Iranica 10, 199-211.
Gignoux, P. (1980b). Typologie des inscriptions sur sceaux sassanides. In Zeitschrift der
Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Supplement IV [XX. Deutscher Orientalistentag,
Erlangen, 1977], 354-359.
Gignoux, P. (1986). Noms propres sassanides en moyen-perse épigraphique, (Iranisches
Personennamenbuch Band II. Mitteliranische Personennamen. Fasz. II). Wien: ÖAW.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1981). Nouveaux sceaux sasanides de la collection M. I. Mochiri. Studia Iranica 10, 199–211.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1982). Sceaux sasanides de diverses collections privées,
(Studia Iranica. Cahier 1). Paris: AAEI, Leuven: Peeters Publishers.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1987). Bulles et sceaux sassanides de diverses collections,
(Studia Iranica. Cahier 4). Paris: AAEI, Leuven: Peeters Publishers.
Gignoux, P., Jullien, C., Jullien, F. (2009). Noms propres syriaques d’origine iranienne,
(Iranisches Personennamenbuch Band VII. Iranische Namen in Semitischer Nebenüberlieferungen Fasz. V). Wien: ÖAW.
Gismondi, H. (1897). Ṣalībā ibn Yūḥannā al-Mawṣilī. Book of Mysteries (Asfār al-asrār). In H. Gismondi (ed.), Maris, Amri et Slibae De patriarchis nestorianorum commentaria. Pars altera, Rome: F. de Luigi.
Gismondi, H. (1899). ʿAmr ibn Mattā, Kitāb al-maǧdal. In H. Gismondi (ed.), Maris, Amri et Slibae De patriarchis nestorianorum commentaria. Pars prior, Rome: F. de Luigi.
Greatrex, G. and Lieu, S.N.C. (2002). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 363-630) II. A Narrative Sourcebook. London: Routledge.
Guidi, I. (1903). Chronicon anonymum (CSCO 1-2, Script. syr. 1-2). In I. Guidi (ed.), Chronica minora I. Louvain: Peeters Publishers.
Gyselen, R. (1989). La géographie administrative de l’emire sassanide. Les témoignages
sigillographique, (Res Orientales I). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation
du Moyen-Orient.
Gyselen, R. (1993). Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque
Nationale et du Musée du Louvre. I. Collection générale. Paris: Bibliothèque Nationale.
R. Gyselen, (1995). Les sceaux des mages de l’Iran sassanide. R. Gyselen (ed.), In Au Carrefour des religions: Mélanges offerts à Philippe Gignoux [Res Orientales, VII]. Bures s/Y: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient, 121-150.
Gyselen, R. (ed.) (1997). Sceaux d’Orient et leur emploi, (Res Orientales X). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient.
Gyselen, R. (2001). The Four Generals of the Sasanian Empire: Some Sigillographic
Evidence, (Conferenze 14). Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente.
Gyselen, R. (2002). Nouveaux matériaux pour la géographie historique de l’empire sassanide: sceaux administratifs de la collection Ahmad Saeedi, (Studia Iranica. Cahier 24). Paris: AAEI.
Gyselen, R. (2006). Les témoignages sigillographiques sur la présence chrétienne dans
l’empire sassanide. In R. Gyselen (ed.), Chrétiens en terre d’Iran: implantation et acculturation, (Studia Iranica. Cahier 33. “Chrétiens en terre d’Iran” I), Paris: AAEI, 17-78.
Gyselen, R. (2008). Great-Commander (vuzurg-framadar) and Court Counsellor (darandarzbed) in the Sasanian Empire (224-651): The Sigillographic Evidence. Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente.
Gyselen, R. (2019). L’administration territoriale de l’empire sassanide d’après les sources
épigraphiques en moyen-perse, (Res Orientales XXV). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient.
Herman, G. (2014). The Last Years of Yazdgird I and the Christians. In. G. Herman (ed.). Jews, Christians and Zoroastrians: Religious Dynamics in a Sasanian Context, (Judaism in Context 17). Piscataway: Gorgias Press.
Jackson Bonner, M. R. (2020). The Last Empire of Iran. Piscataway: Gorgias Press.
Jullien C. (2009). Christianiser le pouvoir. Images de rois sassanides dans la tradition syroorientale. Orientalia christiana periodica 75(1), 119-131.
Jullien C. (2021). Conversion to christianity in the Sasanian empire. Political and theological
issues. In C. Barbati, V. Berti (eds.), Iranianate and Syriac Christianity in Late Antiquity and the Early Islmaic Period, (Veröffentlichungen zur Iranistik 87). Wien: Austrian Academy of Sciences Press, 11-32.
Jullien C. (ed.) (2022). Discourse, Power Issues and Images. Transversal Studies on the Reigns
of Yazdgird I and Wahrām V, (Late Antique History and Religion). Louvain: Peeters Publishers.
Jullien C., Jullien F. (2021). Comme une flèche envolée. Yazdōy-Christina la martyre. In S. Brelaud, J. Daccache, M. Debié, M. Farina, F. Ruani, É. Villey (eds.), Le calame et le ciseau. Colophons syriaques offerts à F. Briquel Chatonnet, (Cahier des Études syriaques 8). Paris: Geuthner, 361-382.
Jullien F. (2015). Histoire de Mār Abba, catholicos de l’Orient. Martyres de Mār Grigor, général en chef du roi Khusro Ier, et de Mār Yazd-panāh, juge et gouverneur, (CSCO 658-659, Script. syr. 254-255]. Louvai: Peeters.
Khanmoradi, A., Ekhtesasi, M., Khonsarinejad, E. (2023). The Good Shepherd Motif on Sasanian Seals. Persica Antiqua 3(4), 33-47.
Klauser, T. (1958). Studien zur Entstehungsgeschichte der christlichen Kunst I. Jahrbuch für
Antike und Christentum 1, 20-51.
Labourt, J. (1904). Le christianisme dans l’empire perse sous la dynastie sassanide (224-632), (Bibliothèque de l’enseignement de l’histoire ecclésiastique). Paris: Victor Lecoffre.
Lerner, J. A, (1977). Christian Seals of the Sasanian Period. Nederlands HistorischArchaeologisch Instituut te Istanbul.
Lerner, J. A., Skjærvø, P. O. (2006). The Seal of a Eunuch in the Sasanian Court,
Journal of Inner Asian Art and Archaeology 1, 115-117.
Marchioni, G. (2018). Gathering the Shepherds. Uses and Meanings of Pastoral Imagery and
Shepherding Metaphors between 3rd and 6th Centuries. PhD diss., University of Bologna.
Moriggi, M. (2014). A Corpus of Syriac Incantation Bowls. Syriac Magical Texts from Late Antique Mesopotamia, (Magical and Religious Literature of Late Antiquity 3). Leiden: Brill.
McDonough, S. J. (2008a). A Second Constantine? The Sasanian King Yazdgard in Christian
History and Historiography. Journal of Late Antiquity 1(1), 127-140.
McDonough, S. J. (2008b). Bishops or Bureaucrats? Christian Clergy and the State in the Middle Sasanian Period. In D. Kennet, P. Luft (eds.), Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History. Proceedings of a Conference held at Durham University, November 3rd and 4th, 2001, (Bar International series 1810). Oxford, Archeopress, 87-92.
McDonough, S. J. (2011). The Legs of the Throne: Kings, Elites and Subjects in Sasanian Iran. In J. P. Arnason, K. A. Raaflaub (eds.), Chichester The Roman Empire in Context. Historical and Comparative Perspectives. The Ancient World: Comparative Histories. Malden, MA: Wiley & Sons Ltd, 290-321.
Murray, R. (1975). Symbols of Church and Kingdom: A Study in early Syriac Tradition. New
York, London: Cambridge University Press.
Nau, F. (1918/1919). Histoire d’Abraham de Kaskar et de Babaï de Nisibe. Revue de l’Orient Chrétien 21, 161-172.
Patterson, L. E. (2017). Minority religions in the Sasanian Empire: Suppression, integration and relations with Rome. In E. W. Sauer (ed.), Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes of Eurasia, (Edinburgh Studies in Ancient Persia). Edinburgh: Edinburgh University Press, 181-198.
Paša, Ž. (2018). Martyrdom of Babowai the Catholicos and Patriarch, and the Confession of the Faith of Barṣawma of Nisibis: Critical Edition and Translation. In Ž. Paša (ed.), Between the Cross and the Crescent: Studies in Honor of Samir Khalil Samir, S.J. on the Occasion of His Eightieth Birthday, (Orientalia Christiana Analecta 304). Rome: Pontificio Istituto Orientale, 499-525.
Payne, R. (2015). A State of Mixture. Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture
in Late Antiquity, (Transformation of the Classical Heritage 56). Oakland: University of
California Press.
Ramsey, B. (1983). A note on the disappearance of the Good Shepherd from early Christian.
Harvard Theological Review 76(3), 375-378.
Shaked, S. (1977). Jewish and Christian Seals of the Sasanian Period. In M. Rosen-Ayalon (ed.), Studies in Memory of Gaston Wiet. Jerusalem: Hebrew University, 17-31.
Shavarebi, E. (2019). Sasanians, Arsacids, Aramaeans: Ibn al-Kalbī’s Account of Ardashīr’s
Western Campaign. In P.B. Lurje (ed.), Proceedings of the 8th European Conference of Iranian Studies held in St Petersburg, Russia, 14-19 September 2015, I. Studies on Pre-Islamic Iran and on Historical Linguistics. Saint-Petersburg: State Hermitage Publishers, 363-378.
Scher, A., (1911). Histoire nestorienne inédite (Chronique de Séert), II/1, (Patrologia Orientalis 7). Paris: Firmin-Didot.
Scher, A., (1919). Histoire nestorienne inédite (Chronique de Séert), II/2, (Patrologia Orientalis 13). Paris, Turnhout: Brepols.
Stroszeck, J. (2004). Divine Protection for Shepherd and Sheep: Apollon, Hermes, Pan and
their Christian Counterparts St Mamas, St Themistocles and St. Modestos. In B. Santillo Frizell (ed.), Pecus: Man and Animal in Antiquity, Proceedings of Conference at the Swedish Institute in Rome, September 9- 12, 2002, (Projects and Seminars 1). Rome: Swedish Institute, 231-240.
Smith, K. (2014). The Martyrdom and History of Blessed Simeon bar Sabba‘e, (Persian Martyr Acts in Syriac. Text and Translation 3). Piscataway: Gorgias Press.
Vaschalde, A. A. (1915). Babai Magni Liber de Unione, (CSCO 80, Script. syr. 35). Louvain: Peeters Publishers.
Westenholz, J. G. (2000). Images of inspiration: The Old Testament in early Christian art,
Jerusalem: Bible Lands Museum Jerusalem.
Wilmshurst. D. (2016). Bar Hebraeus, The Ecclesiastical Chronicle. An English Translation [Gorgias Eastern Christian Studies, 40]. Piscataway, Gorgias Press.
Young, W. G. (1972). Patriarch, Shah and Caliph: A Study of the Relationships of the Church
of the East with the Sassanid Empire and the Early Caliphates up to 820 AD with Special
Reference to Available Translated Syriac Sources, with Handbook of Source-Materials for
Students of Church History up to 650 AD. Ph.D. diss., University of Glasgow.
Wood, P. (2013). The Chronicle of Seert. Christian. Historical Imagination in Late Antique
Iraq, (Oxford Early Christian Studies). Oxford: Oxford University Press.

Full-Text:



3                                                 کشف مهر کاتولیکوس بابوی؟

پیام باستان‌شناس شاپا چاپی: ۴۲۸۵-۲۰۰۸ شاپا الکترونیکی: 9886-2980 دورة ۱۷، شمارة ۳۲، بهار و تابستان ۱۴۰۴

 کشف مهر کاتولیکوس بابوی؟

کریستل ژولین۱، مصطفی اختصاصی۲، امیر خانمرادی۳، احسان خونساری‌نژاد۴

۱ مرکز مطالعات جهان ایرانی، ویلژوئیف، فرانسه.

۲ پژوهشگر مستقل.

۳ باستان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان.

۴ باستان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران. نویسندهٔ مسئول: [e-mail]

 

چکیده		اطلاعات مقاله:
توجه ویژۀ پژوهش‌گران به مطالعۀ مهرهای ساسانی و به تبع آن شناسایی بسیاری از بزرگان این دوره تاریخی، باعث ایجاد درک بهتری از جامعۀ ساسانی شده است. در این مقاله به بررسی یک مهر از دوره ساسانی خواهیم پرداخت که بنا بر کتیبۀ سریانی حک شده بر آن، متعلق به فردی به نام «بابوی» است. در دوره ساسانی تعدادی از رهبران کلیسای شرق با نام بابی و بابوی معرفی شده‌اند که در سلسله مراتب کلیسا جایگاه‌های مختلفی از کاتولیکوس تا کشیش را در مناطق مختلف شاهنشاهی ساسانی برعهده داشته‌اند. برای شناسایی دقیق این فرد، تاریخ‌گذاری اثر، بستر تاریخی نقش‌مایه و همچنین کتیبۀ آن، مورد مداقه قرار گرفته است. با توجه به نتایج این پژوهش، نزدیک‌ترین شخصیتی که ما می‌توانیم این مهر را متعلق به وی بدانیم، «بابوی» کاتولیکوس سلوکیه ـ تیسفون است که از حدود ۴۵7 تا ۴8۴ میلادی رهبری جامعه مسیحیان شرق را همزمان با سلطنت هرمزد سوم و پیروز بر عهده داشته است. بر اساس تاریخ‌نگاری‌ها و قدیس‌نگاری‌های سریانی و مسیحیان عرب، بابوی به عللی چون دسیسه‌های برخی از بزرگان کلیسای شرق، وفاداری مورد تردید، برگزاری مراسم حساسیت برانگیز و ارسال نامه برای زِنون که ممهور به مهر شخصی وی بود، اعدام شده است.		تاریخ‌ها: دریافت: ۱۵/۰۱/۱۴۰۴ پذیرش: ۳۱/۰۳/۱۴۰۴
		واژگان کلیدی: مهر بابوی کاتولیکوس ساسانی شبان خوب

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه

توجه ویژۀ پژوهشگران به مهرهای ساسانی و خوانش کتیبه‌های آن‌ها، به دانش ما در شناسایی مقامات و افراد عالی‌رتبه سیاسی، مذهبی، نظامی (نک.Gignoux, 1978, 1980a, 1980b; Gignoux and Gyselen, 1981, 1982 and 1987; Gyselen, 1993, 1995, 1997, 2001, 2002, 2008; Lerner and Skjærvø, 2006) و حتی جغرافیای اداری این دوره به‌شکل چشمگیری افزود (Gyselen, 1989, 2019).¹ به‌لطف همین شواهد مهرشناسی است که امروزه اطلاعات نسبتاً قابل اتکایی از مقامات رسمی شاهنشاهی ساسانی در اختیار ما قرار گرفته است. علاوه بر این، پژوهشگران شواهد مهرشناسی جالب‌توجهی از مهرهای مرتبط با جوامع مذهبی و اقلیت‌های دینی همچون یهودیان و مسیحیان را ارائه کرده‌اند (Lerner, 1977; Shaked, 1977; Gysele,n 2006; Friedenberg, 2009) که در گسترده شاهنشاهی ساسانی حضور مؤثری داشته‌اند. با اینکه منابع مکتوب و شواهد باستان‌شناسی، اطلاعات ذی­قیمتی در مورد این اقلیت­ها و نحوۀ زندگی آنها در پهنۀ قلمرو ساسانی را ارائه کرده­اند، اما تاکنون تعداد بسیار محدودی از مهرهای متعلق به شخصیت­های مهم تاریخی مرتبط با این اقلیت­ها کشف شده است. با توجه به اهمیت این موضوع، در این مقاله به توصیف و مطالعۀ یک مهر خاص از دوره ساسانی خواهیم پرداخت که در یک حراجی عرضه شده و براساس متن کتیبۀ حک شده روی آن، به شخصی به نام بابوی تعلق دارد. بابوی، نامی آشنا در منابع مکتوب مسیحی و همچنین نام برخی از رهبران کلیسای شرق و اسقف­های² مسیحی در دوره ساسانی است.

 

روش پژوهش

در ابتدا، نگارندگان پس از مشاهده و بررسی تصاویر و اطلاعات مهر مجموعۀ کریستی، مدارک یادشده را برای خوانش کتیبه به سه پژوهشگر متخصص در این حوزۀ مطالعاتی (فیلیپ ژینیو، فلورانس ژولین و کلودیا چانکالینی) ارجاع دادند. پس از دریافت خوانش کتیبه از هر سه پژوهشگر و تطبیق نتایج، خوانش سریانی کتیبه تأیید شده و نام صاحب­مهر و سمت کلیسایی وی مشخص گردید. در مرحلۀ بعد، نگارندگان با کاربست شیوهٔ کتابخانه­ای به شناسائی صاحب اثرمهر در مجموعۀ احکام شورایی و متون متعارف کلیسایی، رویدادنامه­ها و قدیس‌نگاری­ها پرداخته و با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی ـ تطبیقی اقدام به تفسیر نقش­مایه و ارائۀ  تاریخ‌گذاری برای این مهر کرده­اند.

 

توصیف مهر و نقش­مایۀ آن

در تاریخ 8 دسامبر 2005 و در جریان حراجی زنده شمارۀ 1583 کریستی، یک اثر مهم با شمارۀ 26 به حراج گذاشته شد.³ این اثر، متعلق به یک مجموعۀ خصوصی آمریکایی بوده که آن را در دهۀ 1980 میلادی خریداری کرده و در سال 2005 آن را برای فروش به حراجی کریستی عرضه کرده است. نگین این اثر که به سدۀ پنجم میلادی تاریخ­گذاری شده، 1.8 سانتی­متر ارتفاع دارد و از جنس عقیق رگه‌دار است. این نگین بعدها بر روی یک حلقۀ طلا نشانده شده است.⁴ صحنۀ تصویر شده بر روی مهر نشان دهنده مردی بدون ریش است که با دو دست خود پاهای قوچی را نگه داشته و در حال حمل آن بر روی شانه­های خود است. صورت او به­شکل نیم­رخ حکاکی شده و به چپ می­نگرد، اما بدنش از رو به رو تصویر شده است. او تونیک بلندی به تن دارد که در قسمت بالای زانو چین­دار است و با کمربندی بسته شده است. دست­ها و پاهای مرد پوشیده نیست. روی نگین کتیبه­ای به زبان سریانی وجود دارد (شکل 1).

 

شکل 1: نقش شبان­خوب بر روی مهر حراج شده در مجموعه کریستی با کتیبۀ سریانی (www.christies.com)

 

     نقش مردی که حیوان قربانی را بر روی شانه­های خود حمل می کند، نقش­مایه­ای شناخته شده است. کهن­ترین نمونه­های شناخته­شده از این نقش­مایه را می­توان بر روی نگارکندهای هیتی در تپه زنجیرلی⁵ و کارکِمیش⁶ یافت (Klauser, 1958: 27-28) (شکل۲). پس از آن، این نقش­مایه در هنر یونان به عنوان نمادی برای نمایش هرمس⁷ کریوفوروس⁸ (حامل بره/میش) یا موسکوفوروس⁹ (حامل گوساله) مورد استفاده قرار گرفت. این سبک از شمایل­نگاری در دوران کهن یونان (480-550 پ.م) و در قالب تندیسک­های مفرغی، پیکرک­های سفالی و مجسمه رواج یافت (Westenholz, 2000: 84-86). پس از این­که کالامیس¹⁰ هرمسی که قوچ بر روی شانه­های خود حمل می­کرد را خلق کرد، این سبک هنری مبدل به یکی از محبوب­ترین سوژه­ها نزد پیکرتراشان یونانی شد (Klauser, 1958: 29-30) (شکل ۳). این نقش­نمایه توسط رومیان نیز مورد استفاده قرار گرفت و آن‌ها مجسمه­های کریوفوروس را بازتولید کردند  (Fullerton, 1990: 165-167, 169-170) (شکل ۴).

 

شکل ۲: نیم­تنۀ هرمس حامل قوچ شمارۀ ۶8۶ موزۀ باستان‌شناسی کورینت¹¹

(commons.wikimedia.org/wiki/File: Hermes_the_Ram_Bearer,_Roman _period,_AM_of_Corinth,_202812.jpg)

 

 

شکل ۳: نقاشی سقفی گوردخمۀ کالیستوس (سدۀ سوم م)

(commons.wikimedia.org/wiki/File: Good_shepherd_02b.jpg)

 

 

شکل ۴: نقاشی­ سقفی در گوردخمه­ پریسیلا در شهر رُم (سدۀ سوم م)

(commons.wikimedia.org/wiki/File: Good_shepherd_01_small.jpg)

 

     از اواخر سدۀ سوم میلادی و با افزایش نسبی مسیحیان در قلمرو امپراتوری روم و شاهنشاهی ساسانی، شاهد حضور این نقش­مایه در هنر آغازین مسیحی هستیم که به طور مشخص در ادبیات مسیحی با نام شبان­خوب¹²  شناخته می­شود. نقش شبان­خوب در این دوران بیشتر بر روی پیه­سوزهای سفالی و همچنین در بافت­های مربوط به مراسم تدفین ظاهر می­شود. نمونه­هایی از این نوع تصویرنگاری را می­توان در موزاییک­های گورستان زیر محوطۀ سنت­پیتر¹³، در نقاشی­های دیواری مقبرۀ اورِلی¹⁴، در گوردخمه‌های ویا لاتینا¹⁵، دُمیتیلا¹⁶، پریسیلا¹⁷ و کالیستوس¹⁸ مشاهده کرد (Westenholz, 2000: 84-85; Marchioni, 2018: 42, 46–47, 57, 65, 80, 85, 90–91, 100, 110, 114, 122) (شکل‌های ۵ و ۶).

 

شکل ۵: نقش شبان خوب بر روی یک مهر ساسانی در مجموعه‌ای خصوصی (با تشکر از ریکا گیزلن)

(Gignoux and Gyselen 1982: No. 13.2/4.6)

 

 

شکل ۶: نقش شبان­خوب بر روی یک مهر ساسانی در مجموعه­ای نیری (با تشکر از دکتر جبرائیل نوکنده. موزۀ ملی ایران، شمارۀ ۵7۴0)

 

     در برخی از مهرهایی که مربوط به دوره ساسانیان است نیز شمایل­نگاری مشابه به شبان­خوب مشاهده شده است. یکی از این مهرها در یک مجموعه خصوصی قرار دارد و اطلاعات مربوط به آن در سال 1982 توسط گیزلن¹⁹ و ژینیو²⁰ منتشر شده است (Gignoux and Gyselen, 1982: 13.2, 4.6; Gyselen, 2006: 66-67, No. 110).²¹ این مهر دارای کتیبه­ای پهلوی است: (š)ʾhyn pnʾhy yzdʾn²² به­معنی «شاهین، پناه بر ایزدان» (شکل ۷)؛ که با وجود حضور نشانۀ جمع در علائم حک شده، مسیحی قلمداد شده است. بنا به استدلال گیزلن، وجود نشانۀ جمع احتمالاً ناشی خطای حکاک است؛ یعنی -t پایانی yzdt مفرد، باید yn- خوانده شود. مهری دیگر متعلق به مجموعۀ نیری (موزه ملی ایران، شمارۀ 5740) است و دارای کتیبه­ای مبهم به خط پارسی میانه است²³ (شکل ۸). بنابراین با شناسایی مهر مجموعه کریستی، تاکنون سه مورد نقش شبان­خوب در حوزۀ مطالعات مهرشناسی ساسانی شناسائی شده است.²⁴ محبوبیت چنین نقش­مایه­ای در هنر اولیۀ مسیحی با آیه­ای از انجیل یوحنا²⁵ (10، 11) ارتباط دارد که در آن عیسی‌مسیح خود را «شبان­خوب» معرفی می­کند؛ چنین تمثیلی را می­توان در برخی دیگر از قصص مسیحی نیز یافت.²⁶ این توصیفات تمثیلی در ادبیات کتب مقدس که عیسی را در قالب «شبان اعظم»²⁷ نشان می‌دهد، به رهبری مؤمنان توسط پیشوای مسیحیت اشاره دارد.

 

شکل ۷: طرح خطی از مردان در حال حمل قربانی به­دست­آمده از (a) کارکمیش و (b/c) تپه زنجیرلی (Klauser, 1958: 28، با تشکر از سابرینا تاتس²⁸، موسسۀ فرانتس یوزِف دولگِر²⁹)

 

 

شکل ۸: هرمس حامل قوچ که به شمارۀ ۵۴ در موزۀ باستان‌شناسی آتن³⁰ نگهداری می­شود (Stroszeck, 2004: 231، با تشکر از پروفسور باربرو سانتیلو فریتسل)³¹

کتیبۀ مهر

خوانش کتیبۀ مهر چندان آسان نیست، زیرا برخی از حروف شکل واضحی به خود نگرفته­اند. در سمت چپ اثر مهر، دو حرف اول به وضوح سریانی است. اگر فرض کنیم که بخاطر عدم فرم‌دهی مطلوب حکاک به حروف، -w کاملاً شکل نگرفته باشد و -y عمودی باشد، مسئلۀ یادشده برای دو حرف بعدی نیز می­تواند صدق کند: یعنی bbwy، یا همان بابوی³² باشد. خوانش حروف سمت راست اندکی دشوارتر است. محتمل­ترین فرض سریانی بودن حروف یعنی ršʾ است که در لغت به معنای «رهبر/مافوق/رئیس» است (از این کلمه معمولاً برای اشاره به یک سمت مهم در سلسله مراتب کلیساهای سریانی استفاده می­شود) و ʾnʾ، «من» است، حتی اگر ʾ اول دارای یک لیگاتور در سمت چپ باشد. لازم به ذکر است که مسائل یادشده می­تواند ناشی از خام­دستی یک کاتب غیرمسیحی باشد.³³ بی­شک ما در سمت چپ نامی خاص به زبان سریانی داریم که نام مالک است و شاید عنوان او در سمت راست آمده باشد.

در مجموع، خوانش پیشنهادی نگارندگان برای کتیبه این مهر، چنین است:

سمت چپ: bbwy (سریانی)

در سمت راست: ršʾ ʾnʾ (سریانی)

ترجمه: «من بابوی، (من هستم) رهبر/رئیس».

 

نام بابوی در بافت تاریخی دوره ساسانی

نام پاپا/پاپای/بابا/بابای احتمالاً ریشه در پارسی­میانه دارد³⁴ که در میان یهودیان و مسیحیان خاور نزدیک نیز کاربرد داشته است. علاوه بر این، این نام هنوز هم در میان جوامع یهودی و سریانی میان­رودان، سوریه و شامات رایج است (Shavarebi, 2019: 368). در تلمود، به یک آمورای³⁵ بابلی به نام خاخام پاپا³⁶ (حدود 300 - 375 م) اشاره شده است (Shavarebi, 2019: 374). نام­های ثبت شده در ادبیات سینودی³⁷ سریانی نشان می‌دهد که این نام در میان مسیحیان هم بسیار محبوب‌ بوده است و به­طور مشخص نام برخی از رهبران مذهبی مسیحی را در بر می­گیرد. در این متون چندین روحانی مسیحی (غالباً عالی‌رتبه) با صورت­های مختلفی از این اسم نامیده شده­اند (نک جدول 1) که شامل: سه کاتولیکوس (جاثلیق) با اسامی پَپا بار عگای³⁸ (متوفی 341 م)، بابوی (حدود 457-484) و بابی پسر هرمزد³⁹ (502-497/503 م) می­شود. در منابعی که در اختیار ماست، از 8 اسقف، 4 کشیش، 1 راهب بزرگ⁴⁰ و چند فرد غیرروحانی⁴¹ در دوره ساسانی یاد شده است: 6 نفر از بیت ـ هوزایه⁴² (شامل ولایت بیت ـ مهراَکایی⁴³/مهرگان ـ کَدَگ⁴⁴)، 2 نفر از بیت ـ گرمایه⁴⁵، 2 نفر از بیت ـ ارمایه⁴⁶ (سلوکیه، زابی⁴⁷) و 1 نفر از ماد (Chabot, 1902: 654, 660, 666, 668-669, 677, 682-683, 685; Shavarebi, 2019: 374). در خاستگاه‌شناسی سریانی، شخصیت­های دیگری به نام بابی به چشم می­خورد که به‌طور اخص راهب⁴⁸ هستند و بیشتر آن‌ها بنیانگذار صومعه­ها و رؤسای دینی⁴⁹ در طور عَبدین (کوه ایزله)⁵⁰ یا در اطراف حیره بودند. نام تنی چند از اسقف­ها نیز ثبت شده است، به‌ویژه در مکاتبات کاتولیکوس ایشوع­یَهب سوم⁵¹ (649–659 م). الیاس بار شینایا⁵² در رویدادنامه⁵³ خود از اسقفی به نام بَبُوَ/بابو⁵⁴ یاد کرده که در حدود سال 338 م جانشین یعقوب اهل نصیبین⁵⁵ شد (Brooks, 1910: 97-98). علاوه بر این، افراد غیر روحانی نیز این نام را داشتند، همانطور که در باب احکام سینودهای کلیسای سریانی شرقی به آن اشاره شد. در مواد باستان­شناسی، موریجی⁵⁶ یک بابی را در کتیبۀ آرامی یک کاسه جادویی شناسائی کرده است (Moriggi, 2014: No. 19). ژینیو و گیزلن نیز چند صاحب مهر که بابی نام داشته­اند را گزارش کرده­اند (Gignoux and Gyselen, 1981: 206; Gignoux and Gyselen 1982: 39 (4.3; 4.22); Gignoux, 1986: 54, No. 176). در احکام شَربیل،⁵⁷ کاهن اعظم نَبو⁵⁸ و بِل⁵⁹ در اِدِسا⁶⁰ (متوفی 117 م)، که در میانۀ سدۀ چهارم (پس از اولین شورای نیقیه⁶¹) نوشته شده است، جزئیات جالبی ثبت شده است؛ نام یک زن (خواهر شربیل) بابی (bby) بوده است (Cureton, 1864: mh.1).

     با بررسی اسامی یادشده درخواهیم یافت که بابوی/بَبوای⁶² نسبت به دیگر اشکال این نام کمتر مورد استفاده بوده است. در مورد یکی از این اشخاص که فردی غیر روحانی است و یکی از اوراق سینودی مار آبا⁶³ در سال 544 م را امضا نموده، اطلاعات چندانی در دسترس نیست. اما بابوی دیگر، یک کاتولیکوس و چهره­ای شناخته شده در ادبیات سریانی است. بنا به گفتۀ عَمر ابن مَتى⁶⁴، بابوی، از اهالی تِلا (بار هِبرائوس⁶⁵ وی را از اعقاب مُغان معرفی کرده است) و فردی متأهل بوده است (Gismondi, 1899: 36-37; Abbeloos and Lamy, 1872: III, 61, Wilmshurst, 2016: 326-327). بابوی پس از گرویدن به مسیحیت و طی کردن مدارج کلیسایی، احتمالاً پیش از به سلطنت رسیدن پیروز (۴۵۶ یا ۴۵7) و در دوره زمام­داری هرمزد سوم (۴۵7-۴۵9 م)، جایگاه کاتولیکوس سلوکیه ـ تسیفون را بدست آورده بود. منابع تاریخی در مورد سیاست‌های دینی پیروز متفق­القول نیستند و میان پژوهشگران نیز در این مورد اختلاف­نظر وجود دارد؛ در رویدادنامه سیرت⁶⁶ از آزار و شکنجۀ مسیحیان در دوره سلطنت پیروز سخن به میان آمده است. علی­رغم روابط نه چندان صمیمانه بابوی با دربار پیروز، او عنوان خود را تا آخر حکومت وی حفظ کرد (Scher, 1911: II/1, 101 [9]).

     با این وجود به نظر می­رسد که همواره وفاداری سیاسی او مورد تردید شاهنشاه ساسانی بود. به دلیل تغییر دین او از زرتشتی به مسیحی، سرسپردگی او نیز بسیار مورد شبهه بود و تهدیدی برای شاهنشاه محسوب می­شد (Gerö, 1981: 38-40, 97-109)؛ به­طوری­که حتی در خلال یکی از جنگ­های ساسانیان با روم به­مدت دو سال زندانی شد (Young, 1972: 86). در تاریخ کرخا ­بیت ـ ­سلوک⁶⁷ نیز آمده است که بابوی یادواره شهدای کرخا⁶⁸ (کرکوک امروزی) که در جریان آزار و اذیت یزدگرد دوم (438–457 م) درگذشتند را به­صورت سالانه برگزار می‌کرد. پر واضح است که دربار پیروز این اقدامات بابوی را در راستای سازش با حکومت تعبیر نمی­کرد! (Bedjan, 1891: AMS II, 531؛ قس Gerö, 1981: 39-40).

     اقتدار بابوی در میان روحانیون تحت سرپرستی وی (به‌ویژه به­تحریک بارصوما⁶⁹ مَطران⁷⁰ نصیبین که از مخالفان اصلی بابوی و احتمالاً مورد اعتماد پیروز بود) نیز مورد مناقشه قرار گرفت. همان­طور که گِرو⁷¹ در رویدادنامۀ کلیسایی⁷² بار هبرائوس و کتاب­المَجدَل⁷³ بخش­های مربوط به این مسئله را مشخص کرده است (Abbeloos and Lamy, 1872: III, 61-65; Wilmshurst 2016, 326-327; Gismondi, 1899: 35-37؛ قس (Gismondi 1897, p. 17-19. این اختلافات و دعاوی باعث ایجاد جناح­بندی­های درون کلیسایی شد؛ بابوی از اصلاحات پیشنهادی بارصوما گلایه­مند بود و سعی در تقابل با هتاکی­ها، استقرار اصول اخلاقی کلیسایی و تحکیم مجدد نفوذ روحانیت و مقام کاتولیکوس داشت (Chabot, 1902: 302-306, syr. 55-56, 312, syr. 63؛ قس(Brock, 1985: 126-132 . تمرکز بر دفاع از نهاد کاتولیکوسی،⁷⁴ در ادوار بعد نویسندگان میافیزیت⁷⁵ را بر آن داشت تا نقش بارصوما را در اصلاحات مدیریت کلیسا کم‌رنگ کرده و درجات مختلفی از مشارکت در قتل بابوی را به او نسبت دهند (Wood, 2013: 12; 95-99).

     روایت­نامۀ سریانی شهادت بَبوای⁷⁶ و اطلاعیۀ عربی مندرج در اَسفار الاسرار⁷⁷ نوشته صَلیبا ابن یوحنا الموصلی⁷⁸ در سدۀ چهاردهم، چهره­ای مبهم از بارصوما ارائه داده است. در این متون، او متهم به سوء استفاده از روابط خود با پیروز و مسبب مرگ کاتولیکوس است (BHO 126. syr; Bedjan, 1891: AMS II, 631-634; Paša, 2018: 499-525). بنا به گفته وود،⁷⁹صراحت لهجۀ این روایت که بابوی را به عنوان یک کاتولیکوس شهید معرفی کرده است، نشان می‌دهد که تنها مرگ او بود که موجبات تقدیس وی را فراهم آورد (Wood, 2013: 95-96, n. 6)؛ قس the Martyrdom of Babowai (Ṣalībā), § 36 «نام او در زمرۀ شهدا نوشته شد»، Paša, 2018: 514-515; Gismondi, 1897: 19). بارصوما در نامه‌ای به کاتولیکوس آکاکیوس⁸⁰ جانشین بابوی، چگونگی معاندت با بابوی از طریق تشیکل یک سینود غیرقانونی و تحت­تأثیر قرار دادن پادشاه در جهت قتل کاتولیکوس را شرح داده است (Chabot, 1902: 534-535, syr. 527-529؛ در این مورد نک. Labourt, 1904: 142-143, n. 6). دیونیسیوس تِل مَحری⁸¹ و بار هبرائوس که از نویسندگان میافیزیت به شمار می­آیند، بارصوما را قاتل بابوی معرفی کرده­اند (Chabot, 1899-1904: II, 413-417; Abbeloos and Lamy, 1872: III, 73-75, 87; Wilmshurst, 2016: 330-331, 334-335). علاوه­بر این موارد یاد شده، بابوی متهم به مکاتبه با زنون⁸² امپراتور روم شرقی (۴91-۴7۴ م) در زمان تشدید تنش در مرزهای غربی شاهنشاهی شده بود (در Martyrdom (Ṣalībā) (§ 23) سال ۴81 ثبت شده است (Greatrex and Lieu, 2002: 49; Jackson Bonner, 2020: 128). 

     بنا به گزارش رویدادنامۀ سیرت و روایت­نامۀ شهادت ببوای (§ 23)، نامۀ بابوی با مهر او ممهور شده بود؛ این منابع چگونگی راهزنی یاران بارصوما و اخذ نامه در نصیبین را شرح داده­اند. در آن نامه، بابوی از آزار و اذیت مسیحیان شاهنشاهی به زنون گلایه کرده بود و از پیروز و حکومت ساسانی، با صفت‌های نه‌چندان محترمانه­ای یاد کرده بود Scher, 1911: II/1, 99–102 [7–10])؛ برای مشاهده روایت­های مشابه نکGismondi, 1899: 36-37, Gismondi, 1897: 18; Paša, 2018: 510, ar. 511). به همین دلایل در اواخر سلطنت پیروز، بابوی به خاطر اقداماتش که خیانت تلقی می‌شد اعدام گردید. شاهنشاه دستور داده بود تا او را بیرون از سلوکیه ـ تیسفون و از همان انگشتی که حلقه‌انگشتری ممهور کنندۀ نامه در آن بود، آویزان کنند (Scher, 1911: II/1, 102 [10]; Gismondi, 1899: 36). نویسندۀ روایت­نامۀ شهادت (§ 35)، صلیبا و بار هبرائوس گزارش داد­ه‌اند که او را مصلوب کردند، در حالی که انگشت او میخ­کوب شده بود (Gismondi, 1897: 18-19; Abbeloos and Lamy 1872, 65-66; Wilmshurst, 2016: 326-327; Paša, 2018: 510, ar. 511).

 

بحث

همان‌طور که اشاره شد در دوره ساسانی تعدادی از روحانیون کلیسای شرق به ویژه از اواخر سدۀ پنجم تا اوایل سدۀ هفتم میلادی با نام بابوی و بابای معرفی شده‌اند. این افراد در سلسله­مراتب کلیسا جایگاه‌های مختلفی از کاتولیکوس تا کشیش را در مناطق مختلف شاهنشاهی ساسانی بر عهده داشته­اند. اسامی، درجات رسمی کلیسایی، عناوین و محل اقامت این افراد عمدتاً از طریق مجموعۀ احکام شورایی⁸³ و متون متعارف کلیسایی⁸⁴ (نظیر نامه­ها، قوانین کلیسایی،⁸⁵ قوانین‌عام و غیره) که در سینودیکون اورینتاله⁸⁶ در دوره کاتولیکوسی تیموتی اول⁸⁷ (823-779/780 م) گردآوری شده، به­دست آمده است. این­ها اسامی اسقف‌ها و نمایندگان هر یک از کلیساها (و حوزۀ جغرافیایی اختیارات آن کلیسا) است که در سینودها حضور داشتند و نتایج آن را تأیید کردند، یا بعداً با مفاد آن توافق نمودند. تمامی این افراد با اضافه کردن مهر و امضای خود این احکام را تأیید می­کردند. از میان دیگر منابع می­توان به تاریخ­نگاری­هایی نظیر رویدادنامه­ها و قدیس‌نگاری­ها⁸⁸ (مانند روایت­نامه­های شهادت ببوای، گویوَرگوئیس⁸⁹ و یزدوی⁹⁰) اشاره کرد (Bedjan, 1894: AMS IV, 201–207; Jullien and Jullien, 2021: 361-382; Bedjan, 18952: 416-571). روی­هم­رفته، منابع مرتبط با این حوزۀ مطالعاتی محدود است (Gero, 1981: 1-13) در نتیجه ممکن است که برخی از اسامی روحانیان مسیحی کماکان برای ما ناشناخته مانده باشد.

     با توجه به مطالب یادشده، آیا می­توان تشخیص داد که این مهر متعلق به کدام بابوی است؟ آیا می­توان این مهر را به بابوی­های معروفی که نام آنها در منابع دوره ساسانی ثبت شده است، نسبت داد؟ 

     نقش‌مایه جوانی بدون ریش که موسوم به شبان­خوب است، در هنر آغازین مسیحی در غرب و سرزمین‌های تحت حاکمیت روم به عنوان نمادی از شمایل عیسی­مسیح دست­کم از اواخر سدۀ دوم میلادی مورد توجه نوکیشان مسیحی قرار گرفت Finney, 1994: 115-116))، اما در روم، تنها اندکی پس از سدۀ پنجم، تغییرات قابل­توجهی در شمایل‌نگاری عیسی صورت گرفت. در این دوران، نقش شبان­خوب ساده­زیست، به­تدریج دستخوش تغییراتی شد و در نهایت به شیوه­ای مشابه با التزام به رعایت اصول نمایشی فاخر⁹¹ در تصویرنگاری­های امپراتور روم به تصویر کشیده شد؛ یعنی به شمایل یک کشیش ریش­دار ملبس به کیتون⁹² طلایی و یک شنل⁹³ بنفش بر روی شانه، که بر تخت نشسته است و هاله­ای از نور ماوراء طبیعی بالای سرش قرار دارد (Biernacki and Klenina, 2016: 374-376). به طور خلاصه در هنر مسیحی و در غرب، محبوبیت نقش­مایه شبان‌خوب از اواخر سدۀ دوم به اوج رسید و در نیمۀ اول سدۀ پنجم رو به افول گذاشت (Ramsey, 1983: 375; Finney, 1994 :115). 

     شواهد مهر‌شناسی نشان می‌دهد که نقش‌مایه شبان‌خوب در دوره اشکانی در هنر ایران شناخته شده بود (Bader, 1996: 399, 455, Fig. 50). این نقش‌مایه احتمالا با یک وقفه طولانی و شاید اندکی دیر‌تر از سرزمین‌های رومی در سرزمین­های تحت حاکمیت شاهنشاهی ساسانی، مجددا رایج شد. در دنیای سریانی، افرایم سوری⁹⁴ (متوفی حدود 373 م) یکی از اولین نویسندگانی بود که در باب این نقش­مایه مطالبی نوشته است، به ویژه در سرودهای خود دربارۀ میلاد عیسی مسیح⁹⁵ (برای مثالHymn 3:15؛ نک (Murray, 1975: 159-204. این نقش­مایه در مورد نمایندگان عیسی در جوامع مسیحی به کار می­رفته است؛ به عبارت دیگر همان عملکرد کلی که کاتولیکوس­ها بر عهده داشتند. برخی از کاتولیکوس‌ها به‌عنوان شبانانی تصویر شده‌اند که از گله‌های خود مراقبت می‌کردند: به‌عنوان مثال، شمعون برصباعی⁹⁶ در سدۀ چهارم، که از تحمیل مالیات سنگین بر مسیحیان خودداری کرد و با تعداد کثیری از روحانیون تحت سرپرستی خود به شهادت رسید (سال 340 م، در برهۀ تعقیب مسیحیان در دوره شاپور دوم). در رویدادنامۀ شهادت او (ابتدای سدۀ پنجم) آمده است: «من [شمعون] بخاطر گلۀ خود برای تو [عیسی] خون می‌دهم» (§ 12). شمعون به عنوان «شبان واقعی و رهبر خردمند (ršʾ) که جان برای گلۀ خود می­دهد»، و بره های خود را دوست دارد و غیره ستایش شده است (§ 9) (Smith, 2014: 24, syr. 25; 20, syr. 21). 

     در سینودهای سدۀ ششم کلیسای شرق، اسقف‌ها را «شبانان هوشیار گوسفندان معقول» نامیده­اند (نک. احکام سینود حزقیال⁹⁷(576 م) (Chabot, 1902: 371, syr. 112; 373, syr. 114; 388, syr. 129؛ اما کاتولیکوس «پدر پدران و شبان‌شبانان» است (برای مثال، سینود سَبریشوع⁹⁸ در سال 596).⁹⁹ کلیسا به طور نمادین آغل گوسفندان است (در احکام یوسف،¹⁰⁰ در سال 554 م) (Chabot, 1902: 346, syr. 90, 355, syr. 97, 363, syr. 106, 371, syr. 112, 454, 195). در کل نقش شبان­خوب بیش از آنکه نشانه‌ای از هویت باشد، نمادی احتمالی از یکپارچگی است. علاوه بر معنای مسیحی آن، این نقش­مایه معروف که مدت‌ها در بوم­گاه فرهنگی پاگان­ها رایج بود، ممکن است به عنوان ابزاری برای فرهنگ­پذیری مورد استفاده قرار گرفته باشد. چنین اقداماتی، برداشت­های ما از تعاملات فرهنگی بین این اجتماعات متنوع در داخل شاهنشاهی را صحه می­گذارد.

جایگاه ریاست کلیسای سلوکیه ـ تیسفون صرفاً ناشی از یک قانون داخلی کلیسا نبود و عنوانی حکومتی بوده است (Young, 1972: .44-49).

     مَک­دنو¹⁰¹ و (سپس) پِین¹⁰² خاطر نشان کرده­اند که زرتشتیان قدرتمند می­توانستند گسترش مسیحیت را در ازای غرامت تحمل کنند. این مسئله در نهایت به حفظ هم‌زیستی و اشتراک فضای زیستی کمک می­کرد؛ اسقف­ها به طور ضمنی توافق می­کردند که برای حفظ نظم داخلی با صاحبان قدرت همکاری کنند (McDonough, 2008b: 87-92; McDonough, 2011: 303-305; Payne, 2015). این پیمان ضمنی به معنای ممنوعیت هرگونه مخالفت با اقتدار شاه و همچنین مداخله نخبگان ساسانی در تشکیلات کلیسای ایران بود. پادشاه مسئولیت «بهبود»  ـــ یعنی تأیید صلاحیت ـــ هر پاتریارک¹⁰³ منتخب را بر عهده داشت و می‌توانست کاندیدای مورد نظر خود را ـــ حتی در برابر کاندیدای کلیسای ایران ـــ منصوب کند، همان‌طور که در موارد متعددی پاداش پزشکان مسیحی خود را با تفویض این مقام به آنان اعطاء نمود.¹⁰⁴ علاوه‌براین، به نظر نمی­رسد که هر شخصی، در هر مقام کلیسایی که باشد، بتواند از عنوان رهبر، سرور یا رئیس (نک خوانش علائم سریانی حک شده بر مهر حراجی کریستی) استفاده کند، مگر اینکه این عنوان به او تفویض شده باشد (قس Young, 1972: 49, 81-88).

     مسیحیت در ۴10 م توسط حکومت ساسانی به رسمیت شناخته شد و پس از برگزاری سینودی متشکل از اسقف‌های سراسر شاهنشاهی، مسیحیت ایران دارای ساختار و سلسله مراتب کلیسایی مشخصی گردید. یزدگرد اول پیش از آغاز سینود، طی حکمی حکومتی اجازۀ برگزاری سینود را صادر نمود (Chabot, 1902: 256, syr. 19 and n. 3; Young, 1972: 43-57, 69-73). با این تفاسیر، استفاده از نقش شبان­خوب، که احتمالاً در بحبوحۀ تعقیب مسیحیان در دوره شاپور دوم و در میانۀ سدۀ چهارم پدیدار شد، باید پس از به رسمیت شناختن مسیحیت در شاهنشاهی ساسانی در سال ۴10 م، و همچنین پس از آن تاریخ، در دوران آزار و اذیت­های مقطعی در سده­های پنجم و ششم قوت گرفته باشد.

     با ظهور کلیسا در روم، دیگر نیازی به وجود یک شبان نبود که قهرمانانه از گله در برابر تهدیدها دفاع کند (Ramsey, 1983: 377)، اما رسمی شدن مسیحیت و نیاز به پاسداری از جامعۀ نوپای مسیحی در برابر سیاست­گذاری­های غالباً قهرآمیز (حتی در دوره زمام­داری یزدگرد اول (Boyce, 1979: 121; McDonough, 2008: 129-134; Herman 2014; Payne, 2015: 44-45; Patterson, 2017: 190; Jullien, 2022) در شاهنشاهی ساسانی، احتمالاً موجب ظهور نقش شبان­خوب شده است. بنابراین، به نظر می‌رسد، نقش‌مایه مهر مذکور، می‌بایست در بازۀ زمانی اوایل سدۀ پنجم تا سدۀ ششم تاریخ‌گذاری شود. این تاریخ‌گذاری با ظهور رهبران مذهبی مسیحی که برای آنان نام بابی و بابوی در متون مذهبی مسیحی ثبت شده است، تا حدودی هماهنگ است.

     بررسی مهر از لحاظ کتیبه­شناسی نیز ممکن است در روشن شدن موضوع کمک شایانی نماید. از آنجا که املای اسامی بابو، بابوی و بابی (bbw/bbwy/bby) در نگارش سریانی کاملاً متمایز بوده است و همانطور که به وضوح روی مهر آمده است، می‌توانیم مالک را فردی به نام «بابوی» شناسائی کنیم. همچنین استفادۀ احتمالی از واژۀ «ršʾ» به معنی رهبر/سرور/رئیس از سوی دارندۀ مهر، نشانگر جایگاه ویژه اوست. در سلسله مراتب روحانیت مسیحی، این واژه به شخصی اطلاق می­شود که دارای مقام والایی است، مانند راهب بزرگ که رئیس یک صومعه است(rš dyrʾ) .

     در نتیجه، می‌توان به معنای عام آن یعنی یک «اسقف» که معمولاً سرپرستی حوزۀ جغرافیایی اختیارات یک کلیسا را بر عهده دارد نیز توجه نمود؛ برای مثال، سفیر و اسقف مَروتا اهل میافارقین¹⁰⁵ نیز مانند سایر اسقف‌ها در احکام کلیسای سریانی شرقی خوانده ‌شده است (Chabot, 1902: 255, syr. 18, 270, syr. 31). بایستی توجه نمود که «ršʾ» به معنای مطلق آن اساساً عنوانی متدوال برای شخص کاتولیکوس است. در سال 410 م، اسحاق به عنوان «مار اسحاق،¹⁰⁶ اسقف سلوکیه و تیسفون و کاتولیکوس (و) رئیس اسقفان ršʾ d-ʾpysqwpʾ))، […] اولین کسی که به عنوان رئیسršʾ) ) برای زیردستان خود زبان به سخن گشود»، معرفی شده است (Chabot, 1902: 259, syr. 20, 260, syr. 21). در قانون کلیسایی هفدهم، پاتریارک «پدر و رئیسršʾ) )، اسقف و مطران، (و) کاتولیکوس و رئیس اسقف‌ها[ی]» کل کلیسا (Chabot, 1902: 269, syr. 30) و «رئیسršʾ)) تمام مسیحیان شرق» قلمداد شده است (Chabot, 1902: 261, syr. 21). در ادبیات سریانی، همین عنوان رسمی، برای موبدان موبد ršʾ dmgwšʾ))، رئیس مجوس­ها به کار رفته است (برای مثال در روایت­نامۀ شهادت یزد ـ پناه¹⁰⁷ (Jullien, 2015: 80, syr. 79).

     ممکن است انتظار رود که مانند مهر بزرگ (وزرگ)  کاتولیکوس ناحیۀ (کوست) اَردان و بَلاسگان¹⁰⁸ «مِلکیت»،¹⁰⁹ بر روی این مهر نیز نماد صلیب دیده ­شود، اما واضح است که تصویر شبان­خوب/عیسی­مسیح نیز همان معنای نماد صلیب، یعنی رستگاری را داراست. در احکام سینودهای کلیسای شرق، کاتولیکوس اغلب در قالب شبان­خوب با مسیح همسان‌انگاری می­شود و مفهوم نمادین این نقش­مایه در نزد مسیحیان کاملاً شناخته شده بود.

 

نتیجه­گیری

 با توجه به شواهد موجود ارائه شده در باب مهر مورد بحث، از نظر تاریخ‌گذاری می‌توان تاریخی حدود اوایل سدۀ پنجم تا میانۀ سدۀ ششم میلادی را برای آن در نظر گرفت. همچنین از آنجایی که کتیبه به خط سریانی نوشته شده است (یعنی به زبان مردم جامعۀ مسیحی)، این اثر بی­شک مسیحی است. محتمل­ترین گزینه برای تعیین صاحب این مهر می­تواند «بابوی»، کاتولیکوس سلوکیه ـ تیسفون باشد که جامعۀ مسیحی شاهنشاهی ساسانی را از میانۀ سدۀ پنجم میلادی تا زمان اعدامش در سال 484 رهبری کرد. اگر کارکرد این شخصیت تاریخی و نقش اثر مهر او که بر نامه­ای اتهام برانگیز زده شده بوده است (که یکی از دلایل مرگ او بود) را در نظر بگیریم، شناسائی این مهر را می­تواند در زمرۀ مکشوفات استثنایی به حساب آورد.

 

سپاسگزاری

نگارندگان مراتب قدردانی خود را از فلورانس ژولین (Florence Jullien) برای پیشنهادات مفیدش، فیلیپ ژینیو (Philippe Gignoux) و کلودیا چانکالینی (Claudia Ciancaglini) برای توصیه‌های ارزشمندشان و ژلیکو پاشا (Željko Paša) برای به اشتراک گذاشتن برخی منابع اعلام می‌دارند. بدیهی است که مسئولیت هرگونه کاستی از جانب نگارندگان است.

 

منابع

Abbeloos, J.-B., Lamy T.-J. (1872). Gregorii Barhebraei Chronicon ecclesiasticum II. Louvain.

Assemani, J. S. (1721). ʿOnithā on the East-Syrian catholicoi. Bibliotheca orientalis
clementino-vaticana, II. Rome: Typis Scarae Congregationis de Propaganda Fide.

Bader, A. (1996). Little Known Materials of Parthian Sphragistics and Epigraphy. Sealing from Old Nisa (Turkmenistan). In M.-F. Boussac, A. Invernitzzi (eds.), Archives et sceaux du monde hellénistique; Archivi e Sigilli nel Mondo Ellenistico, (Bulletin de Correspondance hellénique. Supplément 29). Torino: Villa Gualino, 395-407.

Bedjan, P. (1890-1897). Acta Martyrum et Sanctorum syriace I-VII. In P. Bedjan, (ed.), AMS. Paris, Leipzig: Harrassowitz.

 

---

[1]  این مقاله نسخۀ فارسی جستار The seal of the Catholicos Bābōy discovered? (Fifth century Iran) است که در کتاب [Res Orientales XXX] Reflets d'époques sassanide et post-sassanide (224-760 AD) توسط نگارندگان در سال جاری میلادی منتشر شده است.

[2]  bishop

[3]  christies.com/en/auction/ancientjewelry-19613/ (Accessed, Jan 13, 2022).

[4] christies.com/lot/lot4617088?ldp_breadcrumb=back&intObjectID=4617088&from=salessummary&lid=1 (Accessed, Jan 13, 2022).

[5]  Zincirli Höyük

[6]  Karkemish

[7]  Hermes

[8]  Kriophoros

[9]  Moschophoros

[10]  Calamis

[11]  Archaeological Museum of Ancient Corinth

[12]  Good Shepherd

[13]  St. Peter's Basilica

[14]  Tomb of the Aurelii

[15]  Via Latina

[16]  Domitilla

[17]  Priscilla

[18]  Callistus

[19]  Rika Gyselen

[20]  Philippe Gignoux

[21]  «به نظر می­رسد که بر روی این مهر، شرایط خاصی به­وجود آمده و از فرمول «پناه بر خدایان» به جای فرمول «پناه بر خدا» استفاده شده است. چنین فرمولی را می­توان در قالب وجود نوعی آشفتگی در علامت‌نگاری توضیح داد؛ در واقع حرف t  با بی­دقتی نوشته شده است. بخاطر این خطا در مفرد yzdt به معنی «خدا»، می­تواند مانند yn به نظر آید. در این صورت، واژۀ yzdt را می­توان yzdyn خواند (...) می‌توان تصور کرد یک مهرساز بی‌سواد که هم برای زرتشتیان و هم برای مسیحیان مهر می‌ساخته است، احتمالاً yzdʾn را با yzdt اشتباه گرفته باشد. (...) می­توانیم چنین نتیجه­گیری کنیم که وجود فرمول «پناه بر خدایان»، شاید معیار مطلقی برای رد هویت مسیحی صاحب آن نباشد» (Gignoux and Gyselen 1982: 29-30).

[22]  šāhēn panāh yazdān

[23]  مکاتبه شخصی با ریکا گیزلن (م. ا.)

[24]  برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد دو مهر یاد شده نک Khanmoradi et al. 2023.

[25]  قس. مزامیر 23 (22)، 1.

[26]  حکایت گوسفند گمشده در لوقا 15، 7-4 که نمونۀ مشابه آن در متا 18، 14-12 نیز آمده است.

[27]  1 پطرس 5، 4.

[28]  Sabrina Tatz

[29]  Franz Joseph Dölger-Institut

[30]  Archaeological Museum of Athens

[31]  Barbro Santillo Frizell

[32]  Bābōy

[33]  نگارندگان از کلودیا چانکالینی و فیلیپ ژینیو که خوانش ما را تأیید کردند (مکاتبه شخصی ک. ژ.)  قدردانی می­کنند. ژینیو ابتدا ایدوگرام پهلوی ŠPYR (weh) به معنی «خوب» را برای حروف سمت چپ پیشنهاد داده بود. این صفت می­توانست به تصویر شبان­خوب که روی مهر حک شده اشاره داشته باشد؛ اما به دلیل از قلم افتادن حرف پس از -P- پارسی­میانه و عدم اتصال Š- مفروض به حروف دیگر، این خوانش را نامطمئن دانست. علاوه بر این، مهرهای دارای کتیبۀ­ دو زبانۀ سریانی/پهلوی، بسیار نادر هستند. یک نمونه مهر دو زبانه به شمارۀ Inv. 120260 در موزۀ بریتانیا قرار دارد که به سدۀ چهارم تاریخ­گذاری شده و برای یک مسیحی ساخته شده بوده است (Bivar 1969, NA 1; Gignoux 1977). شاکِد نخستین پژوهشگری بود که کتیبۀ سریانی این مهر را تشخیص داد (نک. Gignoux, 1980a: 312, No. III/8; Gyselen, 2006: 43, No. 9). britishmuseum.org/collection/object/W_1967-0220-571

[34]  ژینیو بر این عقیده است که این نام صورت مصغر شده­ای از نام خاص باب (Bāb)، مضاعف پا(بَگ) Pāb(ag) است (Gignoux, 1986: 53, No. 169; Gignoux, Jullien & Jullien: 2009: 46, No. 78a.).

[35]  Amora

[36]  Rabbi Papa

[37]  synodical literature

[38]  Papā Bar Aggai

[39]  Bābiy son of Ohrmazd

[40]  abbot

[41]  layman

[42]  Bēth-Huzāyē

[43]  Bēth-Mihraqāyē

[44]  Mihragān-kadag

[45]  Bēth-Garmai

[46]  Bēth-Aramāyē

[47]  Zābē

[48]  monk

[49]  ryš dayrʾ

[50]  Ṭūr ʿAbdīn (Mount Izla)

[51]  Išōʿyahb III

[52]  Eliya Bar Šinaya

[53]  Chronography

[54]  bbw(y), Babū/Bābō

[55]  Jacob of Nisibis

[56]  Marco Moriggi

[57]  Acts of Šarbil

[58]  Nebo

[59]  Bel

[60]  Edessa

[61]  the First Council of Nicaea

[62] Bābōy/Babowai (bbwy). بار هِبرائوس نام وی را به صورت bʾbwyh آورده است (Abbeloos and Lamy 1872: 60-63; Wilmshurst, 2016: 326-327; Chabot, 1898: syr. p. 93.) 

[63]  Mar Abba

[64]  Amr ibn Mattā

[65]  Gregory Bar Hebraeus

[66]  Chronicle of Seert

[67]  History of Karkā d-Bēth-Slokh

[68]  Karkā

[69]  Barṣauma

[70]  metropolitan

[71]  Stephen Gerö

[72]  Ecclesiastical Chronicle

[73]  Kitāb al-maǧdal

[74]  catholicosate/catholicate

[75]  miaphysite

[76]  The Syriac Martyrdom of Babowai

[77]  Asfār al-asrār

[78]  Ṣalībā ibn Yūḥannā al-Mawṣilī

[79]  Philip Wood

[80]  Acacius

[81]  Dionysius of Tel-Maḥrē

[82]  Zeno

[83]  conciliar acts

[84]  canonical texts

[85]  canons

[86]  Synodicon Orientale

[87]  Timothy I

[88]  Hagiographies

[89]  Martyrdom of Guiwarguis

[90]  Martyrdom of Yazdōy

[91]  decorum

[92]  chiton

[93]  mantle

[94]  Ephrem the Syrian

[95]  Hymns on the Nativity

[96]  Simeon Bar Ṣabbaʿē

[97]  Acts of the synod of Ezekiel

[98]  synod of Sabrišōʿ

[99]  تعبیری که بر اساس فرمول پهلوی «شاهِ‌شاهان» و «موبدان‌موبد» ساخته شده است  .(Chabot, 1902: 456, syr. 196)

[100]  Acts of Joseph

[101]  Scott J. McDonough

[102]  Richard Payne

[103]  patriarch

[104]  قس ماجرای اِلیشه (Eliša) کاتولیکوس زمان قباد اول که انتخاب او منجر به ایجاد تفرقه در میان مقامات کلیسا در  سال­های 524 تا 537 م شد؛ همچنین مورد یوسف در دوره خسرو اول و همچنین قضیۀ انتخاب گریگور اهل کاشکار (Grigor of Kaškar) توسط خسرو دوم. قضیه آخر در حالی صورت گرفت ­که اسقف­های کلیسای سریانی شرقی، شدیداً به این انتصاب معترض بودند Labourt, 1904: 159-162, 222; Jullien, 2009: 119-131; Jullien, 2021: 11-32)). مثال دیگر: کنترل کلیسا توسط مقامات مدنی به وضوح در احکام سینود کاتولیکوس بابی (497 م) بیان شده است: همه اسقف­های شاهنشاهی که «به فرمان شاهنشاه جاماسپ» (496-498 م) برای آنها نامۀ حکومتی (sqrʾ) فرستاده شده بود، گردهم آمدند و در مورد دستور جلسه (دربارۀ اصلاح در امر ازدواج و فرزندآوری) توجیه شدند (Chabot, 1902: 311-312, syr. 62-63).

 

[105]  Marūtha of Maypherqaṭ

[106]  Mar Isḥaq

[107]  Martyrdom of Yazd-panāh, § 5 

[108]  Ardān and Balāsagān

[109]  Melkite

اطلاعات این مهر که اکنون در موزۀ کتابخانۀ ملی فرانسه (Bibliothèque Nationale de France) به شمارۀ 1972.1317.48 قرار دارد، ابتدا توسط ژینیو و گیزلن منتشر شده و سپس به­وسیلۀ فِی (Jean Maurice Fiey) مورد مطالعه قرار گرفت (Gignoux, 1978: 64; Gignoux, 1980a: 305-306; Kasumova, 1991: 23-32; Gyselen, 1993: 154, Fig. 60.13, 7.5; Fiey, 1995: 6-9). کتیبه روی این اثر به زبان پهلوی است.

Bedjan, P. (1891). Martyrdom of Babowai. In P. Bedjan. (ed.), AMS II.  Paris, Leipzig: Harrassowitz, 631-634.

Bedjan, P. (1892). Vita of Mar Awgīn. In P. Bedjan (ed.), AMS II.  Paris, Leipzig: Harrassowitz, 376-480.

Bedjan, P. (1894). Martyrdom of Yazdōy. In P. Bedjan (ed.), AMS III.  Paris, Leipzig: Harrassowitz, 201-207.

Bedjan, P. (18952). Martyrdom of Guiwarguis. In P. Bedjan (ed.), History of Mar Jabalaha. de trois autres patriarches, d’un prêtre et de deux laïque, nesotriens. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 416–571.

Biernacki A., Klenina E. (2016). The image of the Good Shepherd in the Early Christian
sculpture of Chersonesus. In B. Borisov (ed.), Studia in honorem professoris Borisi Borisov (Veliko Tarnovo University St. Cyril and St. Methodius and the Bulgarian Archaeology 2). Veliko Tarnovo: IVIS, 371-387.

Bivar, A. D. H. (1969). Catalogue of the Western Asiatic Seals in the British Museum, Stamp Seals, II.

The Sassanian Dynasty. London: The Trustees of the British Museum.

Boyce, M. (1979). Zoroastrians: Their religious beliefs and practices. London: Routledge &
Kegan Paul Ltd.

Brock, S. P. (1985). The Christology of the Church of the East in the Synods of the Fifth to
Early Seventh Centuries: Preliminary Considerations and Materials. In G. Dragas (ed.), Aksum-Thyateira: A Festschrift for Archibishop Methodios. London, 125-142.

Brooks, E. W. (1910). Eliya bar Šinaya, Chronography. In E.W. Brooks (ed), Eliae metropolitae Nisibeni opus chronologicum, I (CSCO 62*, script. syr. Textus 21). Louvain: Peeters Publishers.

Budge, E. A. W. (1886). The Book of the Bee. The Syriac Text edited from the manuscripts in London, Oxford, and Munich with an English Translation. Oxford: The Clarendon Press.

Budge, E. A.W. (1893). The Book of Governors. The Historia monastica of Thomas bishop of Marga A.D. 840, I-II. London: Kegan Paul Ltd.

Chabot, J.-B. (1896). Book of the Founders. In J.-B. Chabot (ed.), Le livre de la chasteté composé par Jésusdenah, évêque de Baçra, (Mélanges de l’École française de Rome 16). Rome: École française de Rome.

Chabot, J.-B. (1898). Bar Hebraeus. Une lettre de Bar Hébréus au catholicos Denḥa Ier. Journal asiatique 11, Series IX, 75-128, syr. 77-102.

Chabot, J.-B. (1899-1904). Michael the Syrian. Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d’Antioche 1166-1199, I-IV. Paris: Ernest Leroux.

Chabot, J.-B. (1902). Synodicon orientale ou recueil des synods nestoriens, (Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques 37). Paris: Imprimerie nationale.

Cureton, W. (1864). Acts of Šarbil. In W. Cureton (ed.), Ancient Syriac Documents. London: Williams and Norgate.

Duval, R. (1904-1905). Išō‘yahb III Patriarcha. Liber epistularum, (CSCO 11-12, Script. syr. 11-12). Paris, Louvain: Peeters Publishers.

Fiey, J. M. (1995). Le sceau sassanide d’un catholicos melkite d’Asie Centrale. ProcheOrient chrétien 45(1-2), 6-9.

Finney, P. C. (1994). The invisible God: The earliest Christians on art. Oxford: Oxford
University Press.

Friedenberg, D. (2009). Sasanian Jewry and Its Culture: A Lexicon of Jewish and Related
Seals. Champaign: University of Illinois Press.

Fullerton, M. D. (1990). The archaistic style in Roman statuary. Leiden: Brill.

Gerö, S. (1981). Barṣauma of Nisibis and Persian Christianity in the fifth century, (CSCO 426, Subsidia 63). Louvain: Peeters Publishers.

Gignoux, P. (1978). Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque
Nationale et du Musée du Louvre. II. Les sceaux et bulles inscrits. Paris: Bibliothèque
Nationale.

Gignoux, P. (1980a). Sceaux chrétiens d’époque sassanide, Iranica Antiqua 15, 299-315.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1981). Nouveaux sceaux sasanides de la collection M. I. Mochiri,
Studia Iranica 10, 199-211.

Gignoux, P. (1980b). Typologie des inscriptions sur sceaux sassanides. In Zeitschrift der
Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Supplement IV [XX. Deutscher Orientalistentag,
Erlangen, 1977], 354-359.

Gignoux, P. (1986). Noms propres sassanides en moyen-perse épigraphique, (Iranisches
Personennamenbuch Band II. Mitteliranische Personennamen. Fasz. II). Wien: ÖAW.

Gignoux, P., Gyselen, R. (1981). Nouveaux sceaux sasanides de la collection M. I. Mochiri. Studia Iranica 10, 199–211.

Gignoux, P., Gyselen, R. (1982). Sceaux sasanides de diverses collections privées,
(Studia Iranica. Cahier 1). Paris: AAEI, Leuven: Peeters Publishers.

Gignoux, P., Gyselen, R. (1987). Bulles et sceaux sassanides de diverses collections,
(Studia Iranica. Cahier 4). Paris: AAEI, Leuven: Peeters Publishers.

Gignoux, P., Jullien, C., Jullien, F. (2009). Noms propres syriaques d’origine iranienne,
(Iranisches Personennamenbuch Band VII. Iranische Namen in Semitischer Nebenüberlieferungen Fasz. V). Wien: ÖAW.

Gismondi, H. (1897). Ṣalībā ibn Yūḥannā al-Mawṣilī. Book of Mysteries (Asfār al-asrār). In H. Gismondi (ed.), Maris, Amri et Slibae De patriarchis nestorianorum commentaria. Pars altera, Rome: F. de Luigi.

Gismondi, H. (1899). ʿAmr ibn Mattā, Kitāb al-maǧdal. In H. Gismondi (ed.), Maris, Amri et Slibae De patriarchis nestorianorum commentaria. Pars prior, Rome: F. de Luigi.

Greatrex, G. and Lieu, S.N.C. (2002). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 363-630) II. A Narrative Sourcebook. London: Routledge.

Guidi, I. (1903). Chronicon anonymum (CSCO 1-2, Script. syr. 1-2). In I. Guidi (ed.), Chronica minora I. Louvain: Peeters Publishers.

Gyselen, R. (1989). La géographie administrative de l’emire sassanide. Les témoignages
sigillographique, (Res Orientales I). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation
du Moyen-Orient.

Gyselen, R. (1993). Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque
Nationale et du Musée du Louvre. I. Collection générale. Paris: Bibliothèque Nationale.

R. Gyselen, (1995). Les sceaux des mages de l’Iran sassanide. R. Gyselen (ed.), In Au Carrefour des religions: Mélanges offerts à Philippe Gignoux [Res Orientales, VII]. Bures s/Y: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient, 121-150.

Gyselen, R. (ed.) (1997). Sceaux d’Orient et leur emploi, (Res Orientales X). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient.

Gyselen, R. (2001). The Four Generals of the Sasanian Empire: Some Sigillographic
Evidence, (Conferenze 14). Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente.

Gyselen, R. (2002). Nouveaux matériaux pour la géographie historique de l’empire sassanide: sceaux administratifs de la collection Ahmad Saeedi, (Studia Iranica. Cahier 24). Paris: AAEI.

Gyselen, R. (2006). Les témoignages sigillographiques sur la présence chrétienne dans
l’empire sassanide. In R. Gyselen (ed.), Chrétiens en terre d’Iran: implantation et acculturation, (Studia Iranica. Cahier 33. “Chrétiens en terre d’Iran” I), Paris: AAEI, 17-78.

Gyselen, R. (2008). Great-Commander (vuzurg-framadar) and Court Counsellor (darandarzbed) in the Sasanian Empire (224-651): The Sigillographic Evidence. Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente.

Gyselen, R. (2019). L’administration territoriale de l’empire sassanide d’après les sources
épigraphiques en moyen-perse, (Res Orientales XXV). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient.

Herman, G. (2014). The Last Years of Yazdgird I and the Christians. In. G. Herman (ed.). Jews, Christians and Zoroastrians: Religious Dynamics in a Sasanian Context, (Judaism in Context 17). Piscataway: Gorgias Press.

Jackson Bonner, M. R. (2020). The Last Empire of Iran. Piscataway: Gorgias Press.

Jullien C. (2009). Christianiser le pouvoir. Images de rois sassanides dans la tradition syroorientale. Orientalia christiana periodica 75(1), 119-131.

Jullien C. (2021). Conversion to christianity in the Sasanian empire. Political and theological
issues. In C. Barbati, V. Berti (eds.), Iranianate and Syriac Christianity in Late Antiquity and the Early Islmaic Period, (Veröffentlichungen zur Iranistik 87). Wien: Austrian Academy of Sciences Press, 11-32.

Jullien C. (ed.) (2022). Discourse, Power Issues and Images. Transversal Studies on the Reigns
of Yazdgird I and Wahrām V, (Late Antique History and Religion). Louvain: Peeters Publishers.

Jullien C., Jullien F. (2021). Comme une flèche envolée. Yazdōy-Christina la martyre. In S. Brelaud, J. Daccache, M. Debié, M. Farina, F. Ruani, É. Villey (eds.), Le calame et le ciseau. Colophons syriaques offerts à F. Briquel Chatonnet, (Cahier des Études syriaques 8). Paris: Geuthner, 361-382.

Jullien F. (2015). Histoire de Mār Abba, catholicos de l’Orient. Martyres de Mār Grigor, général en chef du roi Khusro Ier, et de Mār Yazd-panāh, juge et gouverneur, (CSCO 658-659, Script. syr. 254-255]. Louvai: Peeters.

Khanmoradi, A., Ekhtesasi, M., Khonsarinejad, E. (2023). The Good Shepherd Motif on Sasanian Seals. Persica Antiqua 3(4), 33-47.

Klauser, T. (1958). Studien zur Entstehungsgeschichte der christlichen Kunst I. Jahrbuch für
Antike und Christentum 1, 20-51.

Labourt, J. (1904). Le christianisme dans l’empire perse sous la dynastie sassanide (224-632), (Bibliothèque de l’enseignement de l’histoire ecclésiastique). Paris: Victor Lecoffre.

Lerner, J. A, (1977). Christian Seals of the Sasanian Period. Nederlands HistorischArchaeologisch Instituut te Istanbul.

Lerner, J. A., Skjærvø, P. O. (2006). The Seal of a Eunuch in the Sasanian Court,
Journal of Inner Asian Art and Archaeology 1, 115-117.

Marchioni, G. (2018). Gathering the Shepherds. Uses and Meanings of Pastoral Imagery and
Shepherding Metaphors between 3rd and 6th Centuries. PhD diss., University of Bologna.

Moriggi, M. (2014). A Corpus of Syriac Incantation Bowls. Syriac Magical Texts from Late Antique Mesopotamia, (Magical and Religious Literature of Late Antiquity 3). Leiden: Brill.

McDonough, S. J. (2008a). A Second Constantine? The Sasanian King Yazdgard in Christian
History and Historiography. Journal of Late Antiquity 1(1), 127-140.

McDonough, S. J. (2008b). Bishops or Bureaucrats? Christian Clergy and the State in the Middle Sasanian Period. In D. Kennet, P. Luft (eds.), Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History. Proceedings of a Conference held at Durham University, November 3rd and 4th, 2001, (Bar International series 1810). Oxford, Archeopress, 87-92.

McDonough, S. J. (2011). The Legs of the Throne: Kings, Elites and Subjects in Sasanian Iran. In J. P. Arnason, K. A. Raaflaub (eds.), Chichester The Roman Empire in Context. Historical and Comparative Perspectives. The Ancient World: Comparative Histories. Malden, MA: Wiley & Sons Ltd, 290-321.

Murray, R. (1975). Symbols of Church and Kingdom: A Study in early Syriac Tradition. New
York, London: Cambridge University Press.

Nau, F. (1918/1919). Histoire d’Abraham de Kaskar et de Babaï de Nisibe. Revue de l’Orient Chrétien 21, 161-172.

Patterson, L. E. (2017). Minority religions in the Sasanian Empire: Suppression, integration and relations with Rome. In E. W. Sauer (ed.), Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes of Eurasia, (Edinburgh Studies in Ancient Persia). Edinburgh: Edinburgh University Press, 181-198.

Paša, Ž. (2018). Martyrdom of Babowai the Catholicos and Patriarch, and the Confession of the Faith of Barṣawma of Nisibis: Critical Edition and Translation. In Ž. Paša (ed.), Between the Cross and the Crescent: Studies in Honor of Samir Khalil Samir, S.J. on the Occasion of His Eightieth Birthday, (Orientalia Christiana Analecta 304). Rome: Pontificio Istituto Orientale, 499-525.

Payne, R. (2015). A State of Mixture. Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture
in Late Antiquity, (Transformation of the Classical Heritage 56). Oakland: University of
California Press.

Ramsey, B. (1983). A note on the disappearance of the Good Shepherd from early Christian.
Harvard Theological Review 76(3), 375-378.

Shaked, S. (1977). Jewish and Christian Seals of the Sasanian Period. In M. Rosen-Ayalon (ed.), Studies in Memory of Gaston Wiet. Jerusalem: Hebrew University, 17-31.

Shavarebi, E. (2019). Sasanians, Arsacids, Aramaeans: Ibn al-Kalbī’s Account of Ardashīr’s
Western Campaign. In P.B. Lurje (ed.), Proceedings of the 8th European Conference of Iranian Studies held in St Petersburg, Russia, 14-19 September 2015, I. Studies on Pre-Islamic Iran and on Historical Linguistics. Saint-Petersburg: State Hermitage Publishers, 363-378.

Scher, A., (1911). Histoire nestorienne inédite (Chronique de Séert), II/1, (Patrologia Orientalis 7). Paris: Firmin-Didot.

Scher, A., (1919). Histoire nestorienne inédite (Chronique de Séert), II/2, (Patrologia Orientalis 13). Paris, Turnhout: Brepols.

Stroszeck, J. (2004). Divine Protection for Shepherd and Sheep: Apollon, Hermes, Pan and
their Christian Counterparts St Mamas, St Themistocles and St. Modestos. In B. Santillo Frizell (ed.), Pecus: Man and Animal in Antiquity, Proceedings of Conference at the Swedish Institute in Rome, September 9- 12, 2002, (Projects and Seminars 1). Rome: Swedish Institute, 231-240.

Smith, K. (2014). The Martyrdom and History of Blessed Simeon bar Sabba‘e, (Persian Martyr Acts in Syriac. Text and Translation 3). Piscataway: Gorgias Press.

Vaschalde, A. A. (1915). Babai Magni Liber de Unione, (CSCO 80, Script. syr. 35). Louvain: Peeters Publishers.

Westenholz, J. G. (2000). Images of inspiration: The Old Testament in early Christian art,
Jerusalem: Bible Lands Museum Jerusalem.

Wilmshurst. D. (2016). Bar Hebraeus, The Ecclesiastical Chronicle. An English Translation [Gorgias Eastern Christian Studies, 40]. Piscataway, Gorgias Press.

Young, W. G. (1972). Patriarch, Shah and Caliph: A Study of the Relationships of the Church
of the East with the Sassanid Empire and the Early Caliphates up to 820 AD with Special
Reference to Available Translated Syriac Sources, with Handbook of Source-Materials for
Students of Church History up to 650 AD. Ph.D. diss., University of Glasgow.

Wood, P. (2013). The Chronicle of Seert. Christian. Historical Imagination in Late Antique
Iraq, (Oxford Early Christian Studies). Oxford: Oxford University Press.