کشف مهر کاتولیکوس بابوی؟
الموضوعات :
کریستل ژولین
1
,
مصطفی اختصاصی
2
,
امیر خانمرادی
3
,
احسان خونساری‌نژاد
4
1 - مرکز مطالعات جهان ایرانی، ویلژوئیف، فرانسه
2 - پژوهشگر مستقل
3 - باستانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان
4 - باستانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران
الکلمات المفتاحية: مهر, بابوی, کاتولیکوس, ساسانی, شبان خوب,
ملخص المقالة :
توجه ویژۀ پژوهشگران به مطالعۀ مهرهای ساسانی و به تبع آن شناسایی بسیاری از بزرگان این دوره تاریخی، باعث ایجاد درک بهتری از جامعۀ ساسانی شده است. در این مقاله به بررسی یک مهر از دوره ساسانی خواهیم پرداخت که بنا بر کتیبۀ سریانی حک شده بر آن، متعلق به فردی به نام «بابوی» است. در دوره ساسانی تعدادی از رهبران کلیسای شرق با نام بابی و بابوی معرفی شدهاند که در سلسله مراتب کلیسا جایگاه‌های مختلفی از کاتولیکوس تا کشیش را در مناطق مختلف شاهنشاهی ساسانی برعهده داشتهاند. برای شناسایی دقیق این فرد، تاریخگذاری اثر، بستر تاریخی نقشمایه و همچنین کتیبۀ آن، مورد مداقه قرار گرفته است. با توجه به نتایج این پژوهش، نزدیک‌ترین شخصیتی که ما میتوانیم این مهر را متعلق به وی بدانیم، «بابوی» کاتولیکوس سلوکیه ـ تیسفون است که از حدود ۴۵۷ تا ۴۸۴ میلادی رهبری جامعه مسیحیان شرق را همزمان با سلطنت هرمزد سوم و پیروز بر عهده داشته است. بر اساس تاریخنگاریها و قدیسنگاریهای سریانی و مسیحیان عرب، بابوی به عللی چون دسیسه‌های برخی از بزرگان کلیسای شرق، وفاداری مورد تردید، برگزاری مراسم حساسیت برانگیز و ارسال نامه برای زِنون که ممهور به مهر شخصی وی بود، اعدام شده است.
Abbeloos, J.-B., Lamy T.-J. (1872). Gregorii Barhebraei Chronicon ecclesiasticum II. Louvain.
Assemani, J. S. (1721). ʿOnithā on the East-Syrian catholicoi. Bibliotheca orientalis
clementino-vaticana, II. Rome: Typis Scarae Congregationis de Propaganda Fide.
Bader, A. (1996). Little Known Materials of Parthian Sphragistics and Epigraphy. Sealing from Old Nisa (Turkmenistan). In M.-F. Boussac, A. Invernitzzi (eds.), Archives et sceaux du monde hellénistique; Archivi e Sigilli nel Mondo Ellenistico, (Bulletin de Correspondance hellénique. Supplément 29). Torino: Villa Gualino, 395-407.
Bedjan, P. (1890-1897). Acta Martyrum et Sanctorum syriace I-VII. In P. Bedjan, (ed.), AMS. Paris, Leipzig: Harrassowitz.
Bedjan, P. (1891). Martyrdom of Babowai. In P. Bedjan. (ed.), AMS II. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 631-634.
Bedjan, P. (1892). Vita of Mar Awgīn. In P. Bedjan (ed.), AMS II. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 376-480.
Bedjan, P. (1894). Martyrdom of Yazdōy. In P. Bedjan (ed.), AMS III. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 201-207.
Bedjan, P. (18952). Martyrdom of Guiwarguis. In P. Bedjan (ed.), History of Mar Jabalaha. de trois autres patriarches, d’un prêtre et de deux laïque, nesotriens. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 416–571.
Biernacki A., Klenina E. (2016). The image of the Good Shepherd in the Early Christian
sculpture of Chersonesus. In B. Borisov (ed.), Studia in honorem professoris Borisi Borisov (Veliko Tarnovo University St. Cyril and St. Methodius and the Bulgarian Archaeology 2). Veliko Tarnovo: IVIS, 371-387.
Bivar, A. D. H. (1969). Catalogue of the Western Asiatic Seals in the British Museum, Stamp Seals, II.
The Sassanian Dynasty. London: The Trustees of the British Museum.
Boyce, M. (1979). Zoroastrians: Their religious beliefs and practices. London: Routledge &
Kegan Paul Ltd.
Brock, S. P. (1985). The Christology of the Church of the East in the Synods of the Fifth to
Early Seventh Centuries: Preliminary Considerations and Materials. In G. Dragas (ed.), Aksum-Thyateira: A Festschrift for Archibishop Methodios. London, 125-142.
Brooks, E. W. (1910). Eliya bar Šinaya, Chronography. In E.W. Brooks (ed), Eliae metropolitae Nisibeni opus chronologicum, I (CSCO 62*, script. syr. Textus 21). Louvain: Peeters Publishers.
Budge, E. A. W. (1886). The Book of the Bee. The Syriac Text edited from
the manuscripts in London, Oxford, and Munich with an English Translation. Oxford: The Clarendon Press.
Budge, E. A.W. (1893). The Book of Governors. The Historia monastica of Thomas bishop of Marga A.D. 840, I-II. London: Kegan Paul Ltd.
Chabot, J.-B. (1896). Book of the Founders. In J.-B. Chabot (ed.), Le livre de la chasteté composé par Jésusdenah, évêque de Baçra, (Mélanges de l’École française de Rome 16). Rome: École française de Rome.
Chabot, J.-B. (1898). Bar Hebraeus. Une lettre de Bar Hébréus au catholicos Denḥa Ier. Journal asiatique 11, Series IX, 75-128, syr. 77-102.
Chabot, J.-B. (1899-1904). Michael the Syrian. Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d’Antioche 1166-1199, I-IV. Paris: Ernest Leroux.
Chabot, J.-B. (1902). Synodicon orientale ou recueil des synods nestoriens, (Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques 37). Paris: Imprimerie nationale.
Cureton, W. (1864). Acts of Šarbil. In W. Cureton (ed.), Ancient Syriac Documents. London: Williams and Norgate.
Duval, R. (1904-1905). Išō‘yahb III Patriarcha. Liber epistularum, (CSCO 11-12, Script. syr. 11-12). Paris, Louvain: Peeters Publishers.
Fiey, J. M. (1995). Le sceau sassanide d’un catholicos melkite d’Asie Centrale. ProcheOrient chrétien 45(1-2), 6-9.
Finney, P. C. (1994). The invisible God: The earliest Christians on art. Oxford: Oxford
University Press.
Friedenberg, D. (2009). Sasanian Jewry and Its Culture: A Lexicon of Jewish and Related
Seals. Champaign: University of Illinois Press.
Fullerton, M. D. (1990). The archaistic style in Roman statuary. Leiden: Brill.
Gerö, S. (1981). Barṣauma of Nisibis and Persian Christianity in the fifth century, (CSCO 426, Subsidia 63). Louvain: Peeters Publishers.
Gignoux, P. (1978). Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque
Nationale et du Musée du Louvre. II. Les sceaux et bulles inscrits. Paris: Bibliothèque
Nationale.
Gignoux, P. (1980a). Sceaux chrétiens d’époque sassanide, Iranica Antiqua 15, 299-315.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1981). Nouveaux sceaux sasanides de la collection M. I. Mochiri,
Studia Iranica 10, 199-211.
Gignoux, P. (1980b). Typologie des inscriptions sur sceaux sassanides. In Zeitschrift der
Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Supplement IV [XX. Deutscher Orientalistentag,
Erlangen, 1977], 354-359.
Gignoux, P. (1986). Noms propres sassanides en moyen-perse épigraphique, (Iranisches
Personennamenbuch Band II. Mitteliranische Personennamen. Fasz. II). Wien: ÖAW.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1981). Nouveaux sceaux sasanides de la collection M. I. Mochiri. Studia Iranica 10, 199–211.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1982). Sceaux sasanides de diverses collections privées,
(Studia Iranica. Cahier 1). Paris: AAEI, Leuven: Peeters Publishers.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1987). Bulles et sceaux sassanides de diverses collections,
(Studia Iranica. Cahier 4). Paris: AAEI, Leuven: Peeters Publishers.
Gignoux, P., Jullien, C., Jullien, F. (2009). Noms propres syriaques d’origine iranienne,
(Iranisches Personennamenbuch Band VII. Iranische Namen in Semitischer Nebenüberlieferungen Fasz. V). Wien: ÖAW.
Gismondi, H. (1897). Ṣalībā ibn Yūḥannā al-Mawṣilī. Book of Mysteries (Asfār al-asrār). In H. Gismondi (ed.), Maris, Amri et Slibae De patriarchis nestorianorum commentaria. Pars altera, Rome: F. de Luigi.
Gismondi, H. (1899). ʿAmr ibn Mattā, Kitāb al-maǧdal. In H. Gismondi (ed.), Maris, Amri et Slibae De patriarchis nestorianorum commentaria. Pars prior, Rome: F. de Luigi.
Greatrex, G. and Lieu, S.N.C. (2002). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 363-630) II. A Narrative Sourcebook. London: Routledge.
Guidi, I. (1903). Chronicon anonymum (CSCO 1-2, Script. syr. 1-2). In I. Guidi (ed.), Chronica minora I. Louvain: Peeters Publishers.
Gyselen, R. (1989). La géographie administrative de l’emire sassanide. Les témoignages
sigillographique, (Res Orientales I). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation
du Moyen-Orient.
Gyselen, R. (1993). Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque
Nationale et du Musée du Louvre. I. Collection générale. Paris: Bibliothèque Nationale.
R. Gyselen, (1995). Les sceaux des mages de l’Iran sassanide. R. Gyselen (ed.), In Au Carrefour des religions: Mélanges offerts à Philippe Gignoux [Res Orientales, VII]. Bures s/Y: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient, 121-150.
Gyselen, R. (ed.) (1997). Sceaux d’Orient et leur emploi, (Res Orientales X). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient.
Gyselen, R. (2001). The Four Generals of the Sasanian Empire: Some Sigillographic
Evidence, (Conferenze 14). Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente.
Gyselen, R. (2002). Nouveaux matériaux pour la géographie historique de l’empire sassanide: sceaux administratifs de la collection Ahmad Saeedi, (Studia Iranica. Cahier 24). Paris: AAEI.
Gyselen, R. (2006). Les témoignages sigillographiques sur la présence chrétienne dans
l’empire sassanide. In R. Gyselen (ed.), Chrétiens en terre d’Iran: implantation et acculturation, (Studia Iranica. Cahier 33. “Chrétiens en terre d’Iran” I), Paris: AAEI, 17-78.
Gyselen, R. (2008). Great-Commander (vuzurg-framadar) and Court Counsellor (darandarzbed) in the Sasanian Empire (224-651): The Sigillographic Evidence. Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente.
Gyselen, R. (2019). L’administration territoriale de l’empire sassanide d’après les sources
épigraphiques en moyen-perse, (Res Orientales XXV). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient.
Herman, G. (2014). The Last Years of Yazdgird I and the Christians. In. G. Herman (ed.). Jews, Christians and Zoroastrians: Religious Dynamics in a Sasanian Context, (Judaism in Context 17). Piscataway: Gorgias Press.
Jackson Bonner, M. R. (2020). The Last Empire of Iran. Piscataway: Gorgias Press.
Jullien C. (2009). Christianiser le pouvoir. Images de rois sassanides dans la tradition syroorientale. Orientalia christiana periodica 75(1), 119-131.
Jullien C. (2021). Conversion to christianity in the Sasanian empire. Political and theological
issues. In C. Barbati, V. Berti (eds.), Iranianate and Syriac Christianity in Late Antiquity and the Early Islmaic Period, (Veröffentlichungen zur Iranistik 87). Wien: Austrian Academy of Sciences Press, 11-32.
Jullien C. (ed.) (2022). Discourse, Power Issues and Images. Transversal Studies on the Reigns
of Yazdgird I and Wahrām V, (Late Antique History and Religion). Louvain: Peeters Publishers.
Jullien C., Jullien F. (2021). Comme une flèche envolée. Yazdōy-Christina la martyre. In S. Brelaud, J. Daccache, M. Debié, M. Farina, F. Ruani, É. Villey (eds.), Le calame et le ciseau. Colophons syriaques offerts à F. Briquel Chatonnet, (Cahier des Études syriaques 8). Paris: Geuthner, 361-382.
Jullien F. (2015). Histoire de Mār Abba, catholicos de l’Orient. Martyres de Mār Grigor, général en chef du roi Khusro Ier, et de Mār Yazd-panāh, juge et gouverneur, (CSCO 658-659, Script. syr. 254-255]. Louvai: Peeters.
Khanmoradi, A., Ekhtesasi, M., Khonsarinejad, E. (2023). The Good Shepherd Motif on Sasanian Seals. Persica Antiqua 3(4), 33-47.
Klauser, T. (1958). Studien zur Entstehungsgeschichte der christlichen Kunst I. Jahrbuch für
Antike und Christentum 1, 20-51.
Labourt, J. (1904). Le christianisme dans l’empire perse sous la dynastie sassanide (224-632), (Bibliothèque de l’enseignement de l’histoire ecclésiastique). Paris: Victor Lecoffre.
Lerner, J. A, (1977). Christian Seals of the Sasanian Period. Nederlands HistorischArchaeologisch Instituut te Istanbul.
Lerner, J. A., Skjærvø, P. O. (2006). The Seal of a Eunuch in the Sasanian Court,
Journal of Inner Asian Art and Archaeology 1, 115-117.
Marchioni, G. (2018). Gathering the Shepherds. Uses and Meanings of Pastoral Imagery and
Shepherding Metaphors between 3rd and 6th Centuries. PhD diss., University of Bologna.
Moriggi, M. (2014). A Corpus of Syriac Incantation Bowls. Syriac Magical Texts from Late Antique Mesopotamia, (Magical and Religious Literature of Late Antiquity 3). Leiden: Brill.
McDonough, S. J. (2008a). A Second Constantine? The Sasanian King Yazdgard in Christian
History and Historiography. Journal of Late Antiquity 1(1), 127-140.
McDonough, S. J. (2008b). Bishops or Bureaucrats? Christian Clergy and the State in the Middle Sasanian Period. In D. Kennet, P. Luft (eds.), Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History. Proceedings of a Conference held at Durham University, November 3rd and 4th, 2001, (Bar International series 1810). Oxford, Archeopress, 87-92.
McDonough, S. J. (2011). The Legs of the Throne: Kings, Elites and Subjects in Sasanian Iran. In J. P. Arnason, K. A. Raaflaub (eds.), Chichester The Roman Empire in Context. Historical and Comparative Perspectives. The Ancient World: Comparative Histories. Malden, MA: Wiley & Sons Ltd, 290-321.
Murray, R. (1975). Symbols of Church and Kingdom: A Study in early Syriac Tradition. New
York, London: Cambridge University Press.
Nau, F. (1918/1919). Histoire d’Abraham de Kaskar et de Babaï de Nisibe. Revue de l’Orient Chrétien 21, 161-172.
Patterson, L. E. (2017). Minority religions in the Sasanian Empire: Suppression, integration and relations with Rome. In E. W. Sauer (ed.), Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes of Eurasia, (Edinburgh Studies in Ancient Persia). Edinburgh: Edinburgh University Press, 181-198.
Paša, Ž. (2018). Martyrdom of Babowai the Catholicos and Patriarch, and the Confession of the Faith of Barṣawma of Nisibis: Critical Edition and Translation. In Ž. Paša (ed.), Between the Cross and the Crescent: Studies in Honor of Samir Khalil Samir, S.J. on the Occasion of His Eightieth Birthday, (Orientalia Christiana Analecta 304). Rome: Pontificio Istituto Orientale, 499-525.
Payne, R. (2015). A State of Mixture. Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture
in Late Antiquity, (Transformation of the Classical Heritage 56). Oakland: University of
California Press.
Ramsey, B. (1983). A note on the disappearance of the Good Shepherd from early Christian.
Harvard Theological Review 76(3), 375-378.
Shaked, S. (1977). Jewish and Christian Seals of the Sasanian Period. In M. Rosen-Ayalon (ed.), Studies in Memory of Gaston Wiet. Jerusalem: Hebrew University, 17-31.
Shavarebi, E. (2019). Sasanians, Arsacids, Aramaeans: Ibn al-Kalbī’s Account of Ardashīr’s
Western Campaign. In P.B. Lurje (ed.), Proceedings of the 8th European Conference of Iranian Studies held in St Petersburg, Russia, 14-19 September 2015, I. Studies on Pre-Islamic Iran and on Historical Linguistics. Saint-Petersburg: State Hermitage Publishers, 363-378.
Scher, A., (1911). Histoire nestorienne inédite (Chronique de Séert), II/1, (Patrologia Orientalis 7). Paris: Firmin-Didot.
Scher, A., (1919). Histoire nestorienne inédite (Chronique de Séert), II/2, (Patrologia Orientalis 13). Paris, Turnhout: Brepols.
Stroszeck, J. (2004). Divine Protection for Shepherd and Sheep: Apollon, Hermes, Pan and
their Christian Counterparts St Mamas, St Themistocles and St. Modestos. In B. Santillo Frizell (ed.), Pecus: Man and Animal in Antiquity, Proceedings of Conference at the Swedish Institute in Rome, September 9- 12, 2002, (Projects and Seminars 1). Rome: Swedish Institute, 231-240.
Smith, K. (2014). The Martyrdom and History of Blessed Simeon bar Sabba‘e, (Persian Martyr Acts in Syriac. Text and Translation 3). Piscataway: Gorgias Press.
Vaschalde, A. A. (1915). Babai Magni Liber de Unione, (CSCO 80, Script. syr. 35). Louvain: Peeters Publishers.
Westenholz, J. G. (2000). Images of inspiration: The Old Testament in early Christian art,
Jerusalem: Bible Lands Museum Jerusalem.
Wilmshurst. D. (2016). Bar Hebraeus, The Ecclesiastical Chronicle. An English Translation [Gorgias Eastern Christian Studies, 40]. Piscataway, Gorgias Press.
Young, W. G. (1972). Patriarch, Shah and Caliph: A Study of the Relationships of the Church
of the East with the Sassanid Empire and the Early Caliphates up to 820 AD with Special
Reference to Available Translated Syriac Sources, with Handbook of Source-Materials for
Students of Church History up to 650 AD. Ph.D. diss., University of Glasgow.
Wood, P. (2013). The Chronicle of Seert. Christian. Historical Imagination in Late Antique
Iraq, (Oxford Early Christian Studies). Oxford: Oxford University Press.
9 کشف مهر کاتولیکوس بابوی؟
پیام باستان‌شناس شاپا چاپی: ۴۲۸۵-۲۰۰۸ شاپا الکترونیکی: 9886-2980 دورة ۱۷، شمارة ۳۲، بهار و تابستان ۱۴۰۴ |
|
|
کریستل ژولین۱، مصطفی اختصاصی۲، امیر خانمرادی۳، احسان خونساری‌نژاد۴
۱ مرکز مطالعات جهان ایرانی، ویلژوئیف، فرانسه.
۲ پژوهشگر مستقل.
۳ باستانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه بوعلی سینا، همدان.
۴ باستانشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، تهران. نویسندهٔ مسئول: ehkh70@yahoo.com
چکیده |
| اطلاعات مقاله: |
توجه ویژۀ پژوهشگران به مطالعۀ مهرهای ساسانی و به تبع آن شناسایی بسیاری از بزرگان این دوره تاریخی، باعث ایجاد درک بهتری از جامعۀ ساسانی شده است. در این مقاله به بررسی یک مهر از دوره ساسانی خواهیم پرداخت که بنا بر کتیبۀ سریانی حک شده بر آن، متعلق به فردی به نام «بابوی» است. در دوره ساسانی تعدادی از رهبران کلیسای شرق با نام بابی و بابوی معرفی شدهاند که در سلسله مراتب کلیسا جایگاه‌های مختلفی از کاتولیکوس تا کشیش را در مناطق مختلف شاهنشاهی ساسانی برعهده داشتهاند. برای شناسایی دقیق این فرد، تاریخگذاری اثر، بستر تاریخی نقشمایه و همچنین کتیبۀ آن، مورد بررسی دقیق قرار گرفته است. با توجه به نتایج این پژوهش، نزدیک‌ترین شخصیتی که ما میتوانیم این مهر را متعلق به وی بدانیم، «بابوی» کاتولیکوس سلوکیه ـ تیسفون است که از حدود ۴۵7 تا ۴8۴ میلادی رهبری جامعه مسیحیان شرق را همزمان با سلطنت هرمزد سوم و پیروز بر عهده داشته است. بر اساس تاریخنگاریها و قدیسنگاریهای سریانی و مسیحیان عرب، بابوی به عللی چون دسیسه‌های برخی از بزرگان کلیسای شرق، وفاداری مورد تردید، برگزاری مراسم حساسیت برانگیز و ارسال نامه برای زِنون که ممهور به مهر شخصی وی بود، اعدام شده است. |
| تاریخ‌ها: دریافت: ۱۵/۰۱/۱۴۰۴ پذیرش: ۳۱/۰۳/۱۴۰۴ |
| واژگان کلیدی: مهر بابوی کاتولیکوس ساسانی شبان خوب |
مقدمه
توجه ویژۀ پژوهشگران به مهرهای ساسانی و خوانش کتیبه‌های آنها، به دانش ما در شناسایی مقامات و افراد عالی‌رتبه سیاسی، مذهبی، نظامی (نک.Gignoux, 1978, 1980a, 1980b; Gignoux and Gyselen, 1981, 1982 and 1987; Gyselen, 1993, 1995, 1997, 2001, 2002, 2008; Lerner and Skjærvø, 2006) و حتی جغرافیای اداری این دوره بهشکل چشمگیری افزود (Gyselen, 1989, 2019).1 به‌لطف همین شواهد مهرشناسی است که امروزه اطلاعات نسبتاً قابل اتکایی از مقامات رسمی شاهنشاهی ساسانی در اختیار ما قرار گرفته است. علاوه بر این، پژوهشگران شواهد مهرشناسی جالب‌توجهی از مهرهای مرتبط با جوامع مذهبی و اقلیت‌های دینی همچون یهودیان و مسیحیان را ارائه کردهاند (Lerner, 1977; Shaked, 1977; Gysele,n 2006; Friedenberg, 2009) که در گسترده شاهنشاهی ساسانی حضور مؤثری داشتهاند. با اینکه منابع مکتوب و شواهد باستانشناسی، اطلاعات ذیقیمتی در مورد این اقلیتها و نحوۀ زندگی آنها در پهنۀ قلمرو ساسانی را ارائه کردهاند، اما تاکنون تعداد بسیار محدودی از مهرهای متعلق به شخصیتهای مهم تاریخی مرتبط با این اقلیتها کشف شده است. با توجه به اهمیت این موضوع، در این مقاله به توصیف و مطالعۀ یک مهر خاص از دوره ساسانی خواهیم پرداخت که در یک حراجی عرضه شده و براساس متن کتیبۀ حک شده روی آن، به شخصی به نام بابوی تعلق دارد. بابوی، نامی آشنا در منابع مکتوب مسیحی و همچنین نام برخی از رهبران کلیسای شرق و اسقفهای2 مسیحی در دوره ساسانی است.
روش پژوهش
در گام نخست، نگارندگان پس از بررسی تصاویر و اطلاعات مهر ارائه شده در مجموعۀ کریستی، اقدام به خوانش اولیه کتیبه حک شده بر روی مهر کردند. به منظور اطمینان از صحت و دقت این خوانش، متن کتیبه به سه پژوهشگر متخصص در این حوزه مطالعاتی (فیلیپ ژینیو، فلورانس ژولین و کلودیا چانکالینی) ارجاع دادند. پس از دریافت نتایج خوانش کتیبه از هر سه پژوهشگر با مقایسه و تطبیق نتایج، خوانش سریانی کتیبه تأیید شده و نام صاحبمهر و سمت کلیسایی وی مشخص گردید. در مرحلۀ بعد، نگارندگان با کاربست شیوهٔ کتابخانهای به شناسائی صاحب اثرمهر در مجموعۀ احکام شورایی و متون متعارف کلیسایی، رویدادنامهها و قدیس‌نگاریها پرداخته و با استفاده از روش توصیفی ـ تحلیلی ـ تطبیقی اقدام به تفسیر نقشمایه و ارائۀ تاریخگذاری برای این مهر کردهاند.
توصیف مهر و نقشمایۀ آن
در تاریخ 8 دسامبر 2005 و در جریان حراجی زنده شمارۀ 1583 کریستی، یک اثر مهم با شمارۀ 26 به حراج گذاشته شد.3 این اثر، متعلق به یک مجموعۀ خصوصی آمریکایی بوده که آن را در دهۀ 1980 میلادی خریداری کرده و در سال 2005 آن را برای فروش به حراجی کریستی عرضه کرده است. نگین این اثر که به سدۀ پنجم میلادی تاریخگذاری شده، 1.8 سانتیمتر ارتفاع دارد و از جنس عقیق رگه‌دار است. این نگین بعدها بر روی یک حلقۀ طلا نشانده شده است.4 صحنۀ تصویر شده بر روی مهر نشان دهنده مردی بدون ریش است که با دو دست خود پاهای قوچی را نگه داشته و در حال حمل آن بر روی شانههای خود است. صورت او بهشکل نیمرخ حکاکی شده و به چپ مینگرد، اما بدنش از رو به رو تصویر شده است. او تونیک بلندی به تن دارد که در قسمت بالای زانو چیندار است و با کمربندی بسته شده است. دستها و پاهای مرد پوشیده نیست. روی نگین کتیبهای به زبان سریانی وجود دارد (شکل 1).
شکل 1: نقش شبانخوب بر روی مهر حراج شده در مجموعه کریستی با کتیبۀ سریانی (www.christies.com)
نقش مردی که حیوان قربانی را بر روی شانههای خود حمل می کند، نقشمایهای شناخته شده است. کهنترین نمونههای شناختهشده از این نقشمایه را میتوان بر روی نگارکندهای هیتی در تپه زنجیرلی5 و کارکِمیش6 یافت (Klauser, 1958: 27-28) (شکل۲). پس از آن، این نقشمایه در هنر یونان به عنوان نمادی برای نمایش هرمس7 کریوفوروس8 (حامل بره/میش) یا موسکوفوروس9 (حامل گوساله) مورد استفاده قرار گرفت. این سبک از شمایلنگاری در دوران کهن یونان (480-550 پ.م) و در قالب تندیسکهای مفرغی، پیکرکهای سفالی و مجسمه رواج یافت (Westenholz, 2000: 84-86). پس از اینکه کالامیس10 هرمسی که قوچ بر روی شانههای خود حمل میکرد را خلق کرد، این سبک هنری مبدل به یکی از محبوبترین سوژهها نزد پیکرتراشان یونانی شد (Klauser, 1958: 29-30) (شکل ۳). این نقشنمایه توسط رومیان نیز مورد استفاده قرار گرفت و آنها مجسمههای کریوفوروس را بازتولید کردند (Fullerton, 1990: 165-167, 169-170) (شکل ۴).
شکل ۲: طرح خطی از مردان در حال حمل قربانی بهدستآمده از (a) کارکمیش و (b/c) تپه زنجیرلی (Klauser, 1958: 28، با تشکر از سابرینا تاتس11، موسسۀ فرانتس یوزِف دولگِر12)
شکل ۳: هرمس حامل قوچ که به شمارۀ ۵۴ در موزۀ باستانشناسی آتن13 نگهداری میشود (Stroszeck, 2004: 231، با تشکر از پروفسور باربرو سانتیلو فریتسل)14
شکل ۴: نیمتنۀ هرمس حامل قوچ شمارۀ ۶8۶ موزۀ باستانشناسی کورینت15
(commons.wikimedia.org/wiki/File: Hermes_the_Ram_Bearer,_Roman _period,_AM_of_Corinth,_202812.jpg)
شکل ۵: نقاشی سقفی گوردخمۀ کالیستوس (سدۀ سوم م)
(commons.wikimedia.org/wiki/File: Good_shepherd_02b.jpg)
شکل ۶: نقاشی سقفی در گوردخمه پریسیلا در شهر رُم (سدۀ سوم م)
(commons.wikimedia.org/wiki/File: Good_shepherd_01_small.jpg)
از اواخر سدۀ سوم میلادی و با افزایش نسبی مسیحیان در قلمرو امپراتوری روم و شاهنشاهی ساسانی، شاهد حضور این نقشمایه در هنر آغازین مسیحی هستیم که به طور مشخص در ادبیات مسیحی با نام شبانخوب16 شناخته میشود. نقش شبانخوب در این دوران بیشتر بر روی پیه‌سوزهای سفالی و همچنین در بافتهای مربوط به مراسم تدفین ظاهر میشود. نمونههایی از این نوع تصویرنگاری را میتوان در موزاییکهای گورستان زیر محوطۀ سنتپیتر17، در نقاشیهای دیواری مقبرۀ اورِلی18، در گوردخمه‌های ویا لاتینا19، دُمیتیلا20، پریسیلا21 و کالیستوس22 مشاهده کرد (Westenholz, 2000: 84-85; Marchioni, 2018: 42, 46–47, 57, 65, 80, 85, 90–91, 100, 110, 114, 122) (شکل‌های ۵ و ۶).
شکل ۷: نقش شبان خوب بر روی یک مهر ساسانی در مجموعهای خصوصی (با تشکر از ریکا گیزلن)
(Gignoux and Gyselen 1982: No. 13.2/4.6)
شکل ۸: نقش شبانخوب بر روی یک مهر ساسانی در مجموعهای نیری (با تشکر از دکتر جبرائیل نوکنده. موزۀ ملی ایران، شمارۀ ۵7۴0)
در برخی از مهرهایی که مربوط به دوره ساسانیان است نیز شمایلنگاری مشابه به شبانخوب مشاهده شده است. یکی از این مهرها در یک مجموعه خصوصی قرار دارد و اطلاعات مربوط به آن در سال 1982 توسط گیزلن23 و ژینیو24 منتشر شده است (Gignoux and Gyselen, 1982: 13.2, 4.6; Gyselen, 2006: 66-67, No. 110).25 این مهر دارای کتیبهای پهلوی است: (š)ʾhyn pnʾhy yzdʾn26 بهمعنی «شاهین، پناه بر ایزدان» (شکل ۷)؛ که با وجود حضور نشانۀ جمع در علائم حک شده، مسیحی قلمداد شده است. بنا به استدلال گیزلن، وجود نشانۀ جمع احتمالاً ناشی خطای حکاک است؛ یعنی -t پایانی yzdt مفرد، باید yn- خوانده شود. مهری دیگر متعلق به مجموعۀ نیری (موزه ملی ایران، شمارۀ 5740) است و دارای کتیبهای مبهم به خط پارسی میانه است27 (شکل ۸). بنابراین با شناسایی مهر مجموعه کریستی، تاکنون سه مورد نقش شبانخوب در حوزۀ مطالعات مهرشناسی ساسانی شناسائی شده است.28 محبوبیت چنین نقشمایهای در هنر اولیۀ مسیحی با آیهای از انجیل یوحنا29 (10، 11) ارتباط دارد که در آن عیسیمسیح خود را «شبانخوب» معرفی میکند؛ چنین تمثیلی را میتوان در برخی دیگر از قصص مسیحی نیز یافت.30 این توصیفات تمثیلی در ادبیات کتب مقدس که عیسی را در قالب «شبان اعظم»31 نشان میدهد، به رهبری مؤمنان توسط پیشوای مسیحیت اشاره دارد.
کتیبۀ مهر
خوانش کتیبۀ مهر چندان آسان نیست، زیرا برخی از حروف شکل واضحی به خود نگرفتهاند. در سمت چپ اثر مهر، دو حرف اول به وضوح سریانی است. اگر فرض کنیم که بخاطر عدم فرم‌دهی مطلوب حکاک به حروف، -w کاملاً شکل نگرفته باشد و -y عمودی باشد، مسئلۀ یادشده برای دو حرف بعدی نیز میتواند صدق کند: یعنی bbwy، یا همان بابوی32 باشد. خوانش حروف سمت راست اندکی دشوارتر است. محتملترین فرض سریانی بودن حروف یعنی ršʾ است که در لغت به معنای «رهبر/مافوق/رئیس» است (از این کلمه معمولاً برای اشاره به یک سمت مهم در سلسله مراتب کلیساهای سریانی استفاده میشود) و ʾnʾ، «من» است، حتی اگر ʾ اول دارای یک لیگاتور در سمت چپ باشد. لازم به ذکر است که مسائل یادشده میتواند ناشی از خامدستی یک کاتب غیرمسیحی باشد.33 بیشک ما در سمت چپ نامی خاص به زبان سریانی داریم که نام مالک است و شاید عنوان او در سمت راست آمده باشد.
درمجموع، خوانش پیشنهادی نگارندگان برای کتیبه این مهر، چنین است:
سمت چپ: bbwy (سریانی)؛ در سمت راست: ršʾ ʾnʾ (سریانی)؛ ترجمه: «من بابوی، (من هستم) رهبر/رئیس».
نام بابوی در بافت تاریخی دوره ساسانی
نام پاپا/پاپای/بابا/بابای احتمالاً ریشه در پارسیمیانه دارد34 که در میان یهودیان و مسیحیان خاور نزدیک نیز کاربرد داشته است. علاوه‌براین، این نام هنوز هم در میان جوامع یهودی و سریانی میانرودان، سوریه و شامات رایج است (Shavarebi, 2019: 368). در تلمود، به یک آمورای35 بابلی به نام خاخام پاپا36 (حدود 300 - 375 م) اشاره شده است (Shavarebi, 2019: 374). نامهای ثبت شده در ادبیات سینودی37 سریانی نشان میدهد که این نام در میان مسیحیان هم بسیار محبوب بوده است و بهطور مشخص نام برخی از رهبران مذهبی مسیحی را در بر میگیرد. در این متون چندین روحانی مسیحی (غالباً عالی‌رتبه) با صورتهای مختلفی از این اسم نامیده شدهاند (نک جدول 1) که شامل: سه کاتولیکوس (جاثلیق) با اسامی پَپا بار عگای38 (متوفی 341 م)، بابوی (حدود 457-484) و بابی پسر هرمزد39 (502-497/503 م) میشود. در منابعی که در اختیار ماست، از 8 اسقف، 4 کشیش، 1 راهب بزرگ40 و چند فرد غیرروحانی41 در دوره ساسانی یاد شده است: 6 نفر از بیت ـ هوزایه42 (شامل ولایت بیت ـ مهرَکایی43/مهرگان ـ کَدَگ44)، 2 نفر از بیت ـ گرمایه45، 2 نفر از بیت ـ ارمایه46 (سلوکیه، زابی47) و 1 نفر از ماد (Chabot, 1902: 654, 660, 666, 668-669, 677, 682-683, 685; Shavarebi, 2019: 374). در خاستگاه‌شناسی سریانی، شخصیتهای دیگری به نام بابی به چشم میخورد که بهطور اخص راهب48 هستند و بیشتر آنها بنیانگذار صومعهها و رؤسای دینی49 در طور عَبدین (کوه ایزله)50 یا در اطراف حیره بودند. نام تنی چند از اسقفها نیز ثبت شده است، به‌ویژه در مکاتبات کاتولیکوس ایشوعیَهب سوم51 (649–659 م). الیاس بار شینایا52 در رویدادنامه53 خود از اسقفی به نام بَبُوَ/بابو54 یاد کرده که در حدود سال 338 م جانشین یعقوب اهل نصیبین55 شد (Brooks, 1910: 97-98). علاوه‌براین، افراد غیر روحانی نیز این نام را داشتند، همانطور که در باب احکام سینودهای کلیسای سریانی شرقی به آن اشاره شد. در مواد باستانشناسی، موریجی56 یک بابی را در کتیبۀ آرامی یک کاسه جادویی شناسائی کرده است (Moriggi, 2014: No. 19). ژینیو و گیزلن نیز چند صاحب مهر که بابی نام داشتهاند را گزارش کردهاند (Gignoux and Gyselen, 1981: 206; Gignoux and Gyselen 1982: 39 (4.3; 4.22); Gignoux, 1986: 54, No. 176). در احکام شَربیل،57 کاهن اعظم نَبو58 و بِل59 در اِدِسا60 (متوفی 117 م)، که در میانۀ سدۀ چهارم (پس از اولین شورای نیقیه61) نوشته شده است، جزئیات جالبی ثبت شده است؛ نام یک زن (خواهر شربیل) بابی (bby) بوده است (Cureton, 1864: mh.1).
[1] این مقاله نسخۀ فارسی جستار The seal of the Catholicos Bābōy discovered? (Fifth century Iran) است که در کتاب [Res Orientales XXX] Reflets d'époques sassanide et post-sassanide (224-760 AD) توسط نگارندگان در سال ۲۰۲۲ میلادی منتشر شده است.
[2] bishop
[3] christies.com/en/auction/ancientjewelry-19613/ (Accessed, Jan 13, 2022).
[4] christies.com/lot/lot4617088?ldp_breadcrumb=back&intObjectID=4617088&from=salessummary&lid=1 (Accessed, Jan 13, 2022).
[5] Zincirli Höyük
[6] Karkemish
[7] Hermes
[8] Kriophoros
[9] Moschophoros
[10] Calamis
[11] Sabrina Tatz
[12] Franz Joseph Dölger-Institut
[13] Archaeological Museum of Athens
[14] Barbro Santillo Frizell
[15] Archaeological Museum of Ancient Corinth
[16] Good Shepherd
[17] St. Peter's Basilica
[18] Tomb of the Aurelii
[19] Via Latina
[20] Domitilla
[21] Priscilla
[22] Callistus
[23] Rika Gyselen
[24] Philippe Gignoux
[25] «به نظر میرسد که بر روی این مهر، شرایط خاصی بهوجود آمده و از فرمول «پناه بر خدایان» به جای فرمول «پناه بر خدا» استفاده شده است. چنین فرمولی را میتوان در قالب وجود نوعی آشفتگی در علامت‌نگاری توضیح داد؛ در واقع حرف t با بیدقتی نوشته شده است. بخاطر این خطا در مفرد yzdt به معنی «خدا»، میتواند مانند yn به نظر آید. در این صورت، واژۀ yzdt را میتوان yzdyn خواند (...) میتوان تصور کرد یک مهرساز بی‌سواد که هم برای زرتشتیان و هم برای مسیحیان مهر می‌ساخته است، احتمالاً yzdʾn را با yzdt اشتباه گرفته باشد. (...) میتوانیم چنین نتیجهگیری کنیم که وجود فرمول «پناه بر خدایان»، شاید معیار مطلقی برای رد هویت مسیحی صاحب آن نباشد» (Gignoux and Gyselen 1982: 29-30).
[26] šāhēn panāh yazdān
[27] مکاتبه شخصی با ریکا گیزلن (م. ا.)
[28] برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد دو مهر یاد شده نک Khanmoradi et al. 2023.
[29] قس. مزامیر 23 (22)، 1.
[30] حکایت گوسفند گمشده در لوقا 15، 7-4 که نمونۀ مشابه آن در متا 18، 14-12 نیز آمده است.
[31] 1 پطرس 5، 4.
[32] Bābōy
[33] نگارندگان از کلودیا چانکالینی و فیلیپ ژینیو که خوانش ما را تأیید کردند (مکاتبه شخصی ک. ژ.) قدردانی میکنند. ژینیو ابتدا ایدوگرام پهلوی ŠPYR (weh) به معنی «خوب» را برای حروف سمت چپ پیشنهاد داده بود. این صفت میتوانست به تصویر شبانخوب که روی مهر حک شده اشاره داشته باشد؛ اما به دلیل از قلم افتادن حرف پس از -P- پارسیمیانه و عدم اتصال Š- مفروض به حروف دیگر، این خوانش را نامطمئن دانست. علاوه بر این، مهرهای دارای کتیبۀ دو زبانۀ سریانی/پهلوی، بسیار نادر هستند. یک نمونه مهر دو زبانه به شمارۀ Inv. 120260 در موزۀ بریتانیا قرار دارد که به سدۀ چهارم تاریخگذاری شده و برای یک مسیحی ساخته شده بوده است (Bivar 1969, NA 1; Gignoux 1977). شاکِد نخستین پژوهشگری بود که کتیبۀ سریانی این مهر را تشخیص داد (نک. Gignoux, 1980a: 312, No. III/8; Gyselen, 2006: 43, No. 9). britishmuseum.org/collection/object/W_1967-0220-571
[34] ژینیو بر این عقیده است که این نام صورت مصغر شدهای از نام خاص باب (Bāb)، مضاعف پا(بَگ) Pāb(ag) است (Gignoux, 1986: 53, No. 169; Gignoux, Jullien & Jullien: 2009: 46, No. 78a.).
[35] Amora
[36] Rabbi Papa
[37] synodical literature
[38] Papā Bar Aggai
[39] Bābiy son of Ohrmazd
[40] abbot
[41] layman
[42] Bēth-Huzāyē
[43] Bēth-Mihraqāyē
[44] Mihragān-kadag
[45] Bēth-Garmai
[46] Bēth-Aramāyē
[47] Zābē
[48] monk
[49] ryš dayrʾ
[50] Ṭūr ʿAbdīn (Mount Izla)
[51] Išōʿyahb III
[52] Eliya Bar Šinaya
[53] Chronography
[54] bbw(y), Babū/Bābō
[55] Jacob of Nisibis
[56] Marco Moriggi
[57] Acts of Šarbil
[58] Nebo
[59] Bel
[60] Edessa
[61] the First Council of Nicaea
جدول ۱: فهرست اشخاص دارنده نام پَپا، پَپَی ، بَبوُ/ بابو، بَبَی/ بابی، بَبوای/ بابوی
در خلال سده سوم میلادی تا میانه قرن هفتم میلادی
نام سریانی / پارسیمیانه | مقام | شهر / ناحیه | تاریخ (م) |
بَبوُ (bbw) / بابو1 | اسقف | نصیبین | پس از 338 |
پَپا (ppʾ) 2 | کاتولیکوس | سلوکیه-تیسفون | متوفی 341 |
بَبَی (bby) / بابی، خواهر شَربیل شهید3 | زن غیر روحانی4 | ادسا | میانۀ سدۀ 4 |
پَپا (ppʾ)، برادر اسقف عَبدا اهل اهرمزد-اردشیر5 | معاون شماس6 | فارس | 420 |
کاتولیکوس | سلوکیه-تیسفون | حدود 457-484 | |
پَپا (ppʾ) 8 | اسقف | ماحوزی در اَریوان9 (در بیث- گارمه) | 486 |
پَپا (ppʾ) 10 | اسقف | بیث-لاپاط11 (گُندیشاپور) | 486 |
پَپَی (ppy) 12 | اسقف | شوش | 497 |
بَبَی (bby) / بابی 13 | اسقف | ماد | 497 |
بَبَی (bby) / بابی14 | کاتولیکوس | سلوکیه-تیسفون | 502-497/503 |
بَبَی (bby) / بابی، پسر ماه-اَنوش15 | غیر روحانی | بین بیث-اَرامایه و بیث-هوزایی | زمانی میان سده 5 – سده 7 |
بَبوای (bbwy) / بابوی، پسر عَدا16 | غیر روحانی | اُهرمزد-اردشیر | 544 |
بَبَی (bby) / بابی، پدر آبراهام17 | غیر روحانی | شوشتر | 544 |
بَبَی (bby) / بابی18 | کشیش | سلوکیه (وه-اردشیر) | 544 |
بَبَی (bby) / بابی، پسر پوسی19 | غیر روحانی | بیث-لاپاط | 544 |
پَپا (ppʾ) 20 | کشیش | کلیسای بیث-مار آبراهام21 | 544 |
بَبَی (bby) / بابی کبیر22 | راهب بزرگ | صومعه بزرگ کوه ایزله23 | حدود 551-628 |
بَبَی (bby) / بابی کوچکاندام، از مریدان آبراهام اهل کاشکار24 | راهب | نصیبین، کوه ایزله | حدود 560-630 |
بَبَی (bby) / بابی25 | اسقف | بورزین26 (احتمالاً در شمال بیت گارمه) | 576 |
بَبَی (bʾby) / بابی27 | اسقف | زابی (بین سلوکیه و کاشکار در کنار دجله) | 576 |
پَپا (ppʾ) 28 | اسقف | بیث-مهرّکایی / مهرگانکَدَگ | 576 و 585 |
بَبَی (bʾby) / بابی، پدر گویوَرگوئیس شهید29 | غیر روحانی، استاندار30 | نصیبین | سدۀ 6 |
بَبَی (bby) / بابی ارمنی31 | اسقف | نینوا | سدۀ 6 |
بَبَی (bby) / بابی کاتب32 | راهب | صومعه بیث-حالی33 در نزدیکی حیره | حدود 600 |
بَبَی (bby) / بابی، پسر یونان34 | راهب | صومعه بزرگ کوه ایزله | حدود 600 |
بَبَی (bby) / بابی35 | اسقف | نامعلوم | حدود 640 |
بَبَی (bby) / بابی پارسی36 | راهب | بیث-حالی نزدیک حیره | حدود 650 |
بَبَی / بابی (bʾpydy)، صاحبان مهرها37 | غیر روحانی | شاهنشاهی ساسانی | زمانی میان سده 3 – سده 7 |
[1] او در حدود 338 جانشین یعقوب اهل نصیبین شد (Eliya bar Šinaya, Chronography, ed. syr. Brooks, 1910: 97-98).
[2] Synodicon orientale, ed. Chabot, 1902: 289-291, 296, syr. 46-47, p. 51.
[3] Acts of Šarbil, ed. Cureton, 1864: mh.1.
[4] Laywoman
[5] ʿAbdā from Ohrmazd-Ardašīr. Bedjan, 1894: AMS IV, 250, 253.
[6] subdeacon
[7] Chabot, 1902: 532, 534, syr. 526, 528; ʿAmr ibn Mattā, Kitāb al-maǧdal, ed. Gismondi, 1899: 36-37; Ṣalībā, ed. Gismondi, 1897: 18; Bar Hebraeus, EC, ed. Abbeloos and Lamy 1872: 60-63, ed. Wilmshurst, 2016: 326-327. Book of the Bee, ed. Budge, 1886, 117, syr. qlb. قس Chronicle of Seert, ed. Scher 1911, II/1, 99 [7]–102 [10].
[8] Chabot, 1902: 299, 307, syr. 53, 60.
[9] Maḥozē d-Arēwān
[10] Chabot, 1902: 300, 306, 314, syr. 53, 59, 65.
[11] Bēth-Lapaṭ
[12] Chabot, 1902: 311, syr. 63.
[13] Chabot, 1902: 310, 311, 316, syr. 62, 67.
[14] Chabot, 1902: 310-315, syr. 62-65. ʿAmr ibn Mattā, Kitāb al-maǧdal, ed. Gismondi, 1899: 40-41; Ṣalībā, ed. Gismondi, 1897: 21-22; Bar Hebraeus, EC, ed. Abbeloos and Lamy, 1872: 78-81, ed. Wilmshurst, 2016: 332-333; Book of the Bee, ed. Budge, 1886: 117, syr. qlb. ʿOnithā on the East-Syrian catholicoi, ed. Assemani, 1721: 389 n. II.
[15] Māh-Anōš. این نام بر روی یک کاسه جادویی آمده است (Moriggi, 2014: No. 19). همانطور که موریجی خاطرنشان کرده، استفاده از کاسههای جادویی کمابیش در آغاز دوران اسلامی متوقف شد.
[16] ʿAda. Chabot, 1902: 332, syr. 80.
[17] Chabot, 1902: 332, syr. 80.
[18] Chabot, 1902: 328, syr. 76.
[19] Pusiy. Chabot, 1902: 331, syr. 79.
[20] Chabot, 1902: 331, syr. 79.
[21] church of Bēth-Mar Abraham. Chabot, 1902: 331, syr. 79.
[22] برای مثال نک Martyrdom of Guiwarguis, ed. syr. Bedjan, 18952, 416, 570. Išōʿyahb III; Correspondence, ed. Duval, 1904/1905: 100, syr. 133; Martyrdom of Yazdōy, ed. syr. Bedjan, 1894: AMS IV, 201; Liber de unione, ed. Vaschalde, 1915; Book of the founders, ed. Chabot, 1896: 22, syr. 25, § 39; The Book of Governors, ed. Budge, 1893: I, 26ss; II, 46ss; Chronicon anonymum, ed. Guidi, 1903: 21-23, syr. 24-25; History of Babai of Nisibis, ed. Nau, 1918/1919: 169, syr. 163. قس Chronicle of Seert, ed. Scher, 1919: II/2, 530 [210]-532 [212].
[23] Great Monastery on Mount Izla
[24] Abraham of Kaškar. او در اوایل سدۀ 7 صومعهای در کوه ایزله بنا نمود. برای مثال، نک Book of the founders, ed. Chabot, 1896: 11, § 17; Chronicon anonymum, ed. Guidi, 1903: 22-24, 28; History of Babai of Nisibis, ed. Nau, 1918/1919: 171-172, syr. 166-168.
[25] Chabot, 1902: 387, syr. 128.
[26] Būrzēn
[27] Chabot, 1902: 368, syr. 110.
[28] Chabot, 1902: 387, 423, syr. 110, 165.
[29] Martyrdom of Guiwarguis, syr. Bedjan 18952: 435.
[30] ōstāndār
[31] Michael the Syrian, Chronicle, ed. and transl. Chabot, 1899/1904: syr. p. 494a.
[32] Book of the founders, ed. Chabot, 1896: syr. 24, 42, 44; Vita of Mar Awgīn, ed. syr. Bedjan, 1892: AMS III, 473.
[33] Monastery of Bēth-Ḥalē
[34] Yonān. Išōʿyahb III (649–659), Correspondence, ed. Duval, 1904/1905: 25, syr. 27.
[35] Išōʿyahb III, Correspondence, ed. Duval, 1904/1905: 120, syr. 162.
[36] او جانشین ربان خوَداهوی (Rabban Xvadāhōy) بود (Book of the founders, ed. Chabot, 1896: 47-48).
[37] Gignoux and Gyselen, 1982: 39 (4.3; 4.22); Gignoux, 1986: 54, No. 176; Gignoux and Gyselen: 1981: 206.
با بررسی اسامی یادشده درخواهیم یافت که بابوی/بَبوای1 نسبت به دیگر اشکال این نام کمتر مورد استفاده بوده است. در مورد یکی از این اشخاص که فردی غیر روحانی است و یکی از اوراق سینودی مار آبا2 در سال 544 م را امضا نموده، اطلاعات چندانی در دسترس نیست. اما بابوی دیگر، یک کاتولیکوس و چهرهای شناخته شده در ادبیات سریانی است. بنا به گفتۀ عَمر ابن مَتى3، بابوی، از اهالی تِلا (بار هِبرائوس4 وی را از اعقاب مُغان معرفی کرده است) و فردی متأهل بوده است (Gismondi, 1899: 36-37; Abbeloos and Lamy, 1872: III, 61, Wilmshurst, 2016: 326-327). بابوی پس از گرویدن به مسیحیت و طی کردن مدارج کلیسایی، احتمالاً پیش از به سلطنت رسیدن پیروز (۴۵۶ یا ۴۵7) و در دوره زمامداری هرمزد سوم (۴۵7-۴۵9 م)، جایگاه کاتولیکوس سلوکیه ـ تسیفون را بدست آورده بود. منابع تاریخی در مورد سیاست‌های دینی پیروز متفقالقول نیستند و میان پژوهشگران نیز در این مورد اختلافنظر وجود دارد؛ در رویدادنامه سیرت5 از آزار و شکنجۀ مسیحیان در دوره سلطنت پیروز سخن به میان آمده است. علیرغم روابط نه چندان صمیمانه بابوی با دربار پیروز، او عنوان خود را تا آخر حکومت وی حفظ کرد (Scher, 1911: II/1, 101 [9]).
با این وجود به نظر میرسد که همواره وفاداری سیاسی او مورد تردید شاهنشاه ساسانی بود. به دلیل تغییر دین او از زرتشتی به مسیحی، سرسپردگی او نیز بسیار مورد شبهه بود و تهدیدی برای شاهنشاه محسوب میشد (Gerö, 1981: 38-40, 97-109)؛ بهطوریکه حتی در خلال یکی از جنگهای ساسانیان با روم بهمدت دو سال زندانی شد (Young, 1972: 86). در تاریخ کرخا بیت ـ سلوک6 نیز آمده است که بابوی یادواره شهدای کرخا7 (کرکوک امروزی) که در جریان آزار و اذیت یزدگرد دوم (438–457 م) درگذشتند را بهصورت سالانه برگزار میکرد. پر واضح است که دربار پیروز این اقدامات بابوی را در راستای سازش با حکومت تعبیر نمیکرد! (Bedjan, 1891: AMS II, 531؛ قس Gerö, 1981: 39-40).
اقتدار بابوی در میان روحانیون تحت سرپرستی وی (به‌ویژه بهتحریک بارصوما8 مَطران9 نصیبین که از مخالفان اصلی بابوی و احتمالاً مورد اعتماد پیروز بود) نیز مورد مناقشه قرار گرفت. همانطور که گِرو10 در رویدادنامۀ کلیسایی11 بار هبرائوس و کتابالمَجدَل12 بخشهای مربوط به این مسئله را مشخص کرده است (Abbeloos and Lamy, 1872: III, 61-65; Wilmshurst 2016, 326-327; Gismondi, 1899: 35-37؛ قس (Gismondi 1897, p. 17-19. این اختلافات و دعاوی باعث ایجاد جناحبندیهای درون کلیسایی شد؛ بابوی از اصلاحات پیشنهادی بارصوما گلایهمند بود و سعی در تقابل با هتاکیها، استقرار اصول اخلاقی کلیسایی و تحکیم مجدد نفوذ روحانیت و مقام کاتولیکوس داشت (Chabot, 1902: 302-306, syr. 55-56, 312, syr. 63؛ قس(Brock, 1985: 126-132 . تمرکز بر دفاع از نهاد کاتولیکوسی،13 در ادوار بعد نویسندگان میافیزیت14 را بر آن داشت تا نقش بارصوما را در اصلاحات مدیریت کلیسا کم‌رنگ کرده و درجات مختلفی از مشارکت در قتل بابوی را به او نسبت دهند (Wood, 2013: 12; 95-99).
روایتنامۀ سریانی شهادت بَبوای15 و اطلاعیۀ عربی مندرج در اَسفار الاسرار16 نوشته صَلیبا ابن یوحنا الموصلی17 در سدۀ چهاردهم، چهرهای مبهم از بارصوما ارائه داده است. در این متون، او متهم به سوء استفاده از روابط خود با پیروز و مسبب مرگ کاتولیکوس است (BHO 126. syr; Bedjan, 1891: AMS II, 631-634; Paša, 2018: 499-525). بنا به گفته وود،18صراحت لهجۀ این روایت که بابوی را به عنوان یک کاتولیکوس شهید معرفی کرده است، نشان میدهد که تنها مرگ او بود که موجبات تقدیس وی را فراهم آورد (Wood, 2013: 95-96, n. 6)؛ قس the Martyrdom of Babowai (Ṣalībā), § 36 «نام او در زمرۀ شهدا نوشته شد»، Paša, 2018: 514-515; Gismondi, 1897: 19). بارصوما در نامهای به کاتولیکوس آکاکیوس19 جانشین بابوی، چگونگی معاندت با بابوی از طریق تشیکل یک سینود غیرقانونی و تحتتأثیر قرار دادن پادشاه در جهت قتل کاتولیکوس را شرح داده است (Chabot, 1902: 534-535, syr. 527-529؛ در این مورد نک. Labourt, 1904: 142-143, n. 6). دیونیسیوس تِل مَحری20 و بار هبرائوس که از نویسندگان میافیزیت به شمار میآیند، بارصوما را قاتل بابوی معرفی کردهاند (Chabot, 1899-1904: II, 413-417; Abbeloos and Lamy, 1872: III, 73-75, 87; Wilmshurst, 2016: 330-331, 334-335). علاوهبر این موارد یاد شده، بابوی متهم به مکاتبه با زنون21 امپراتور روم شرقی (۴91-۴7۴ م) در زمان تشدید تنش در مرزهای غربی شاهنشاهی شده بود (در Martyrdom (Ṣalībā) (§ 23) سال ۴81 ثبت شده است (Greatrex and Lieu, 2002: 49; Jackson Bonner, 2020: 128).
بنا به گزارش رویدادنامۀ سیرت و روایتنامۀ شهادت ببوای (§ 23)، نامۀ بابوی با مهر او ممهور شده بود؛ این منابع چگونگی راهزنی یاران بارصوما و اخذ نامه در نصیبین را شرح دادهاند. در آن نامه، بابوی از آزار و اذیت مسیحیان شاهنشاهی به زنون گلایه کرده بود و از پیروز و حکومت ساسانی، با صفت‌های نه‌چندان محترمانهای یاد کرده بود Scher, 1911: II/1, 99–102 [7–10])؛ برای مشاهده روایتهای مشابه نکGismondi, 1899: 36-37, Gismondi, 1897: 18; Paša, 2018: 510, ar. 511). به همین دلایل در اواخر سلطنت پیروز، بابوی به خاطر اقداماتش که خیانت تلقی میشد اعدام گردید. شاهنشاه دستور داده بود تا او را بیرون از سلوکیه ـ تیسفون و از همان انگشتی که حلقه شبانی را بر آن داشت و با آن نامه را مهر کرده بود، به دار بیاویزند (Scher, 1911: II/1, 102 [10]; Gismondi, 1899: 36). نویسندگان روایتنامۀ شهادت (§ 35)، صلیبا و بار هبرائوس گزارش دادهاند که او را مصلوب کردند، در حالی که انگشت او میخکوب شده بود (Gismondi, 1897: 18-19; Abbeloos and Lamy 1872, 65-66; Wilmshurst, 2016: 326-327; Paša, 2018: 510, ar. 511).
بحث
همانطور که اشاره شد در دوره ساسانی تعدادی از روحانیون کلیسای شرق به ویژه از اواخر سدۀ پنجم تا اوایل سدۀ هفتم میلادی با نام بابوی و بابای معرفی شدهاند. این افراد در سلسلهمراتب کلیسا جایگاه‌های مختلفی از کاتولیکوس تا کشیش را در مناطق مختلف شاهنشاهی ساسانی بر عهده داشتهاند. اسامی، درجات رسمی کلیسایی، عناوین و محل اقامت این افراد عمدتاً از طریق مجموعۀ احکام شورایی22 و متون متعارف کلیسایی23 (نظیر نامهها، قوانین کلیسایی،24 قوانین‌عام و غیره) که در سینودیکون اورینتاله25 در دوره کاتولیکوسی تیموتی اول26 (823-779/780 م) گردآوری شده، بهدست آمده است. اینها اسامی اسقفها و نمایندگان هر یک از کلیساها (و حوزۀ جغرافیایی اختیارات آن کلیسا) است که در سینودها حضور داشتند و نتایج آن را تأیید کردند، یا بعداً با مفاد آن توافق نمودند. تمامی این افراد با اضافه کردن مهر و امضای خود این احکام را تأیید میکردند. از میان دیگر منابع میتوان به تاریخنگاریهایی نظیر رویدادنامهها و قدیس‌نگاریها27 (مانند روایتنامههای شهادت ببوای، گویوَرگوئیس28 و یزدوی29) اشاره کرد (Bedjan, 1894: AMS IV, 201–207; Jullien and Jullien, 2021: 361-382; Bedjan, 18952: 416-571). رویهمرفته، منابع مرتبط با این حوزۀ مطالعاتی محدود است (Gero, 1981: 1-13) در نتیجه ممکن است که برخی از اسامی روحانیان مسیحی کماکان برای ما ناشناخته مانده باشد.
با توجه به مطالب یادشده، آیا میتوان تشخیص داد که این مهر متعلق به کدام بابوی است؟ آیا میتوان این مهر را به بابویهای معروفی که نام آنها در منابع دوره ساسانی ثبت شده است، نسبت داد؟
نقشمایه جوانی بدون ریش که موسوم به شبانخوب است، در هنر آغازین مسیحی در غرب و سرزمینهای تحت حاکمیت روم به عنوان نمادی از شمایل عیسیمسیح دستکم از اواخر سدۀ دوم میلادی مورد توجه نوکیشان مسیحی قرار گرفت Finney, 1994: 115-116))، اما در روم، تنها اندکی پس از سدۀ پنجم، تغییرات قابلتوجهی در شمایلنگاری عیسی صورت گرفت. در این دوران، نقش شبانخوب سادهزیست، بهتدریج دستخوش تغییراتی شد و در نهایت به شیوهای مشابه با التزام به رعایت اصول نمایشی فاخر30 در تصویرنگاریهای امپراتور روم به تصویر کشیده شد؛ یعنی به شمایل یک کشیش ریشدار ملبس به کیتون31 طلایی و یک شنل32 بنفش بر روی شانه، که بر تخت نشسته است و هالهای از نور ماوراء طبیعی بالای سرش قرار دارد (Biernacki and Klenina, 2016: 374-376). به طور خلاصه در هنر مسیحی و در غرب، محبوبیت نقشمایه شبانخوب از اواخر سدۀ دوم به اوج رسید و در نیمۀ اول سدۀ پنجم رو به افول گذاشت (Ramsey, 1983: 375; Finney, 1994 :115).
شواهد مهرشناسی نشان میدهد که نقشمایه شبانخوب در دوره اشکانی در هنر ایران شناخته شده بود (Bader, 1996: 399, 455, Fig. 50). این نقشمایه احتمالا با یک وقفه طولانی و شاید اندکی دیر‌تر از سرزمینهای رومی در سرزمینهای تحت حاکمیت شاهنشاهی ساسانی، مجددا رایج شد. در دنیای سریانی، افرایم سوری33 (متوفی حدود 373 م) یکی از اولین نویسندگانی بود که در باب این نقشمایه مطالبی نوشته است، به ویژه در سرودهای خود دربارۀ میلاد عیسی مسیح34 (برای مثالHymn 3:15؛ نک (Murray, 1975: 159-204. این نقشمایه در مورد نمایندگان عیسی در جوامع مسیحی به کار میرفته است؛ به عبارت دیگر همان عملکرد کلی که کاتولیکوسها بر عهده داشتند. برخی از کاتولیکوسها به‌عنوان شبانانی تصویر شدهاند که از گله‌های خود مراقبت میکردند: به‌عنوان مثال، شمعون برصباعی35 در سدۀ چهارم، که از تحمیل مالیات سنگین بر مسیحیان خودداری کرد و با تعداد کثیری از روحانیون تحت سرپرستی خود به شهادت رسید (سال 340 م، در برهۀ تعقیب مسیحیان در دوره شاپور دوم). در رویدادنامۀ شهادت او (ابتدای سدۀ پنجم) آمده است: «من [شمعون] بخاطر گلۀ خود برای تو [عیسی] خون می‌دهم» (§ 12). شمعون به عنوان «شبان واقعی و رهبر خردمند (ršʾ) که جان برای گلۀ خود میدهد»، و بره های خود را دوست دارد و غیره ستایش شده است (§ 9) (Smith, 2014: 24, syr. 25; 20, syr. 21).
در سینودهای سدۀ ششم کلیسای شرق، اسقفها را «شبانان هوشیار گوسفندان معقول» نامیدهاند (نک. احکام سینود حزقیال36(576 م) (Chabot, 1902: 371, syr. 112; 373, syr. 114; 388, syr. 129؛ اما کاتولیکوس «پدر پدران و شبان‌شبانان» است (برای مثال، سینود سَبریشوع37 در سال 596).38 کلیسا به طور نمادین آغل گوسفندان است (در احکام یوسف،39 در سال 554 م) (Chabot, 1902: 346, syr. 90, 355, syr. 97, 363, syr. 106, 371, syr. 112, 454, 195). در کل نقش شبانخوب بیش از آنکه نشانه‌ای از هویت باشد، نمادی احتمالی از یکپارچگی است. علاوه بر معنای مسیحی آن، این نقشمایه معروف که مدت‌ها در بومگاه فرهنگی پاگانها رایج بود، ممکن است به عنوان ابزاری برای فرهنگپذیری مورد استفاده قرار گرفته باشد. چنین اقداماتی، برداشتهای ما از تعاملات فرهنگی بین این اجتماعات متنوع در داخل شاهنشاهی را صحه میگذارد.
جایگاه ریاست کلیسای سلوکیه ـ تیسفون صرفاً ناشی از یک قانون داخلی کلیسا نبود و عنوانی حکومتی بوده است (Young, 1972: .44-49).
مَکدنو40 و (سپس) پِین41 خاطر نشان کردهاند که زرتشتیان قدرتمند میتوانستند گسترش مسیحیت را در ازای غرامت تحمل کنند. این مسئله در نهایت به حفظ هم‌زیستی و اشتراک فضای زیستی کمک میکرد؛ اسقفها به طور ضمنی توافق میکردند که برای حفظ نظم داخلی با صاحبان قدرت همکاری کنند (McDonough, 2008b: 87-92; McDonough, 2011: 303-305; Payne, 2015). این پیمان ضمنی به معنای ممنوعیت هرگونه مخالفت با اقتدار شاه و همچنین مداخله نخبگان ساسانی در تشکیلات کلیسای ایران بود. پادشاه مسئولیت «بهبود» ـــ یعنی تأیید صلاحیت ـــ هر پاتریارک42 منتخب را بر عهده داشت و میتوانست کاندیدای مورد نظر خود را ـــ حتی در برابر کاندیدای کلیسای ایران ـــ منصوب کند، همانطور که در موارد متعددی پاداش پزشکان مسیحی خود را با تفویض این مقام به آنان اعطاء نمود.43 علاوه‌براین، به نظر نمیرسد که هر شخصی، در هر مقام کلیسایی که باشد، بتواند از عنوان رهبر، سرور یا رئیس (نک خوانش علائم سریانی حک شده بر مهر حراجی کریستی) استفاده کند، مگر اینکه این عنوان به او تفویض شده باشد (قس Young, 1972: 49, 81-88).
مسیحیت در ۴10 م توسط حکومت ساسانی به رسمیت شناخته شد و پس از برگزاری سینودی متشکل از اسقفهای سراسر شاهنشاهی، مسیحیت ایران دارای ساختار و سلسله مراتب کلیسایی مشخصی گردید. یزدگرد اول پیش از آغاز سینود، طی حکمی حکومتی اجازۀ برگزاری سینود را صادر نمود (Chabot, 1902: 256, syr. 19 and n. 3; Young, 1972: 43-57, 69-73). با این تفاسیر، استفاده از نقش شبانخوب، که احتمالاً در بحبوحۀ تعقیب مسیحیان در دوره شاپور دوم و در میانۀ سدۀ چهارم پدیدار شد، باید پس از به رسمیت شناختن مسیحیت در شاهنشاهی ساسانی در سال ۴10 م، و همچنین پس از آن تاریخ، در دوران آزار و اذیتهای مقطعی در سدههای پنجم و ششم قوت گرفته باشد.
با ظهور کلیسا در روم، دیگر نیازی به وجود یک شبان نبود که قهرمانانه از گله در برابر تهدیدها دفاع کند (Ramsey, 1983: 377)، اما رسمی شدن مسیحیت و نیاز به پاسداری از جامعۀ نوپای مسیحی در برابر سیاستگذاریهای غالباً قهرآمیز (حتی در دوره زمامداری یزدگرد اول (Boyce, 1979: 121; McDonough, 2008: 129-134; Herman 2014; Payne, 2015: 44-45; Patterson, 2017: 190; Jullien, 2022) در شاهنشاهی ساسانی، احتمالاً موجب ظهور نقش شبانخوب شده است. بنابراین، به نظر میرسد، نقشمایه مهر مذکور، می‌بایست در بازۀ زمانی اوایل سدۀ پنجم تا سدۀ ششم تاریخگذاری شود. این تاریخگذاری با ظهور رهبران مذهبی مسیحی که برای آنان نام بابی و بابوی در متون مذهبی مسیحی ثبت شده است، تا حدودی هماهنگ است.
بررسی مهر از لحاظ کتیبهشناسی نیز ممکن است در روشن شدن موضوع کمک شایانی نماید. از آنجا که املای اسامی بابو، بابوی و بابی (bbw/bbwy/bby) در نگارش سریانی کاملاً متمایز بوده است و همانطور که به وضوح روی مهر آمده است، میتوانیم مالک را فردی به نام «بابوی» شناسائی کنیم. همچنین استفادۀ احتمالی از واژۀ «ršʾ» به معنی رهبر/سرور/رئیس از سوی دارندۀ مهر، نشانگر جایگاه ویژه اوست. در سلسله مراتب روحانیت مسیحی، این واژه به شخصی اطلاق میشود که دارای مقام والایی است، مانند راهب بزرگ که رئیس یک صومعه است(rš dyrʾ) .
درنتیجه، میتوان به معنای عام آن یعنی یک «اسقف» که معمولاً سرپرستی حوزۀ جغرافیایی اختیارات یک کلیسا را بر عهده دارد نیز توجه نمود؛ برای مثال، سفیر و اسقف مَروتا اهل میافارقین44 نیز مانند سایر اسقفها در احکام کلیسای سریانی شرقی خوانده شده است (Chabot, 1902: 255, syr. 18, 270, syr. 31). بایستی توجه نمود که «ršʾ» به معنای مطلق آن اساساً عنوانی متدوال برای شخص کاتولیکوس است. در سال 410 م، اسحاق به عنوان «مار اسحاق،45 اسقف سلوکیه و تیسفون و کاتولیکوس (و) رئیس اسقفان ršʾ d-ʾpysqwpʾ))، […] اولین کسی که به عنوان رئیسršʾ) ) برای زیردستان خود زبان به سخن گشود»، معرفی شده است (Chabot, 1902: 259, syr. 20, 260, syr. 21). در قانون کلیسایی هفدهم، پاتریارک «پدر و رئیسršʾ) )، اسقف و مطران، (و) کاتولیکوس و رئیس اسقفها[ی]» کل کلیسا (Chabot, 1902: 269, syr. 30) و «رئیسršʾ)) تمام مسیحیان شرق» قلمداد شده است (Chabot, 1902: 261, syr. 21). در ادبیات سریانی، همین عنوان رسمی، برای موبدان موبد ršʾ dmgwšʾ))، رئیس مجوسها به کار رفته است (برای مثال در روایتنامۀ شهادت یزد ـ پناه46 (Jullien, 2015: 80, syr. 79).
ممکن است انتظار رود که مانند مهر بزرگ (وزرگ) کاتولیکوس ناحیۀ (کوست) اَردان و بَلاسگان47 «مِلکیت»،48 بر روی این مهر نیز نماد صلیب دیده شود، اما واضح است که تصویر شبانخوب/عیسیمسیح نیز همان معنای نماد صلیب، یعنی رستگاری را داراست. در احکام سینودهای کلیسای شرق، کاتولیکوس اغلب در قالب شبانخوب با مسیح همسان‌انگاری میشود و مفهوم نمادین این نقشمایه در نزد مسیحیان کاملاً شناخته شده بود.
نتیجهگیری
با توجه به شواهد موجود ارائه شده در باب مهر مورد بحث، از نظر تاریخگذاری میتوان تاریخی حدود اوایل سدۀ پنجم تا میانۀ سدۀ ششم میلادی را برای آن در نظر گرفت. همچنین از آنجایی که کتیبه به خط سریانی نوشته شده است (یعنی به زبان مردم جامعۀ مسیحی)، این اثر بیشک مسیحی است. محتملترین گزینه برای تعیین صاحب این مهر میتواند «بابوی»، کاتولیکوس سلوکیه ـ تیسفون باشد که جامعۀ مسیحی شاهنشاهی ساسانی را از میانۀ سدۀ پنجم میلادی تا زمان اعدامش در سال 484 رهبری کرد. اگر کارکرد این شخصیت تاریخی و نقش اثر مهر او که بر نامهای اتهام برانگیز زده شده بوده است (که یکی از دلایل مرگ او بود) را در نظر بگیریم، شناسائی این مهر را میتواند در زمرۀ مکشوفات استثنایی به حساب آورد.
سپاسگزاری
نگارندگان مراتب قدردانی خود را از فلورانس ژولین (Florence Jullien) برای پیشنهادات مفیدش، فیلیپ ژینیو (Philippe Gignoux) و کلودیا چانکالینی (Claudia Ciancaglini) برای توصیه‌های ارزشمندشان و ژلیکو پاشا (Željko Paša) برای به اشتراک گذاشتن برخی منابع اعلام می‌دارند. بدیهی است که مسئولیت هرگونه کاستی از جانب نگارندگان است.
منابع
Abbeloos, J.-B., Lamy T.-J. (1872). Gregorii Barhebraei Chronicon ecclesiasticum II. Louvain.
Assemani, J. S. (1721). ʿOnithā on the East-Syrian catholicoi. Bibliotheca orientalis
clementino-vaticana, II. Rome: Typis Scarae Congregationis de Propaganda Fide.
Bader, A. (1996). Little Known Materials of Parthian Sphragistics and Epigraphy. Sealing from Old Nisa (Turkmenistan). In M.-F. Boussac, A. Invernitzzi (eds.), Archives et sceaux du monde hellénistique; Archivi e Sigilli nel Mondo Ellenistico, (Bulletin de Correspondance hellénique. Supplément 29). Torino: Villa Gualino, 395-407.
Bedjan, P. (1890-1897). Acta Martyrum et Sanctorum syriace I-VII. In P. Bedjan, (ed.), AMS. Paris, Leipzig: Harrassowitz.
Bedjan, P. (1891). Martyrdom of Babowai. In P. Bedjan. (ed.), AMS II. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 631-634.
Bedjan, P. (1892). Vita of Mar Awgīn. In P. Bedjan (ed.), AMS II. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 376-480.
Bedjan, P. (1894). Martyrdom of Yazdōy. In P. Bedjan (ed.), AMS III. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 201-207.
Bedjan, P. (18952). Martyrdom of Guiwarguis. In P. Bedjan (ed.), History of Mar Jabalaha. de trois autres patriarches, d’un prêtre et de deux laïque, nesotriens. Paris, Leipzig: Harrassowitz, 416–571.
Biernacki A., Klenina E. (2016). The image of the Good Shepherd in the Early Christian
sculpture of Chersonesus. In B. Borisov (ed.), Studia in honorem professoris Borisi Borisov (Veliko Tarnovo University St. Cyril and St. Methodius and the Bulgarian Archaeology 2). Veliko Tarnovo: IVIS, 371-387.
Bivar, A. D. H. (1969). Catalogue of the Western Asiatic Seals in the British Museum, Stamp Seals, II.
The Sassanian Dynasty. London: The Trustees of the British Museum.
Boyce, M. (1979). Zoroastrians: Their religious beliefs and practices. London: Routledge &
Kegan Paul Ltd.
Brock, S. P. (1985). The Christology of the Church of the East in the Synods of the Fifth to
Early Seventh Centuries: Preliminary Considerations and Materials. In G. Dragas (ed.), Aksum-Thyateira: A Festschrift for Archibishop Methodios. London, 125-142.
[1] Bābōy/Babowai (bbwy). بار هِبرائوس نام وی را به صورت bʾbwyh آورده است (Abbeloos and Lamy 1872: 60-63; Wilmshurst, 2016: 326-327; Chabot, 1898: syr. p. 93.)
[2] Mar Abba
[3] Amr ibn Mattā
[4] Gregory Bar Hebraeus
[5] Chronicle of Seert
[6] History of Karkā d-Bēth-Slokh
[7] Karkā
[8] Barṣauma
[9] metropolitan
[10] Stephen Gerö
[11] Ecclesiastical Chronicle
[12] Kitāb al-maǧdal
[13] catholicosate/catholicate
[14] miaphysite
[15] The Syriac Martyrdom of Babowai
[16] Asfār al-asrār
[17] Ṣalībā ibn Yūḥannā al-Mawṣilī
[18] Philip Wood
[19] Acacius
[20] Dionysius of Tel-Maḥrē
[21] Zeno
[22] conciliar acts
[23] canonical texts
[24] canons
[25] Synodicon Orientale
[26] Timothy I
[27] Hagiographies
[28] Martyrdom of Guiwarguis
[29] Martyrdom of Yazdōy
[30] decorum
[31] chiton
[32] mantle
[33] Ephrem the Syrian
[34] Hymns on the Nativity
[35] Simeon Bar Ṣabbaʿē
[36] Acts of the synod of Ezekiel
[37] synod of Sabrišōʿ
[38] تعبیری که بر اساس فرمول پهلوی «شاهِ‌شاهان» و «موبدان‌موبد» ساخته شده است .(Chabot, 1902: 456, syr. 196)
[39] Acts of Joseph
[40] Scott J. McDonough
[41] Richard Payne
[42] patriarch
[43] قس ماجرای اِلیشه (Eliša) کاتولیکوس زمان قباد اول که انتخاب او منجر به ایجاد تفرقه در میان مقامات کلیسا در سالهای 524 تا 537 م شد؛ همچنین مورد یوسف در دوره خسرو اول و همچنین قضیۀ انتخاب گریگور اهل کاشکار (Grigor of Kaškar) توسط خسرو دوم. قضیه آخر در حالی صورت گرفت که اسقفهای کلیسای سریانی شرقی، شدیداً به این انتصاب معترض بودند Labourt, 1904: 159-162, 222; Jullien, 2009: 119-131; Jullien, 2021: 11-32)). مثال دیگر: کنترل کلیسا توسط مقامات مدنی به وضوح در احکام سینود کاتولیکوس بابی (497 م) بیان شده است: همه اسقفهای شاهنشاهی که «به فرمان شاهنشاه جاماسپ» (496-498 م) برای آنها نامۀ حکومتی (sqrʾ) فرستاده شده بود، گردهم آمدند و در مورد دستور جلسه (دربارۀ اصلاح در امر ازدواج و فرزندآوری) توجیه شدند (Chabot, 1902: 311-312, syr. 62-63).
[44] Marūtha of Maypherqaṭ
[45] Mar Isḥaq
[46] Martyrdom of Yazd-panāh, § 5
[47] Ardān and Balāsagān
[48] Melkite
اطلاعات این مهر که اکنون در موزۀ کتابخانۀ ملی فرانسه (Bibliothèque Nationale de France) به شمارۀ 1972.1317.48 قرار دارد، ابتدا توسط ژینیو و گیزلن منتشر شده و سپس بهوسیلۀ فِی (Jean Maurice Fiey) مورد مطالعه قرار گرفت (Gignoux, 1978: 64; Gignoux, 1980a: 305-306; Kasumova, 1991: 23-32; Gyselen, 1993: 154, Fig. 60.13, 7.5; Fiey, 1995: 6-9). کتیبه روی این اثر به زبان پهلوی است.
Brooks, E. W. (1910). Eliya bar Šinaya, Chronography. In E.W. Brooks (ed), Eliae metropolitae Nisibeni opus chronologicum, I (CSCO 62*, script. syr. Textus 21). Louvain: Peeters Publishers.
Budge, E. A. W. (1886). The Book of the Bee. The Syriac Text edited from the manuscripts in London, Oxford, and Munich with an English Translation. Oxford: The Clarendon Press.
Budge, E. A.W. (1893). The Book of Governors. The Historia monastica of Thomas bishop of Marga A.D. 840, I-II. London: Kegan Paul Ltd.
Chabot, J.-B. (1896). Book of the Founders. In J.-B. Chabot (ed.), Le livre de la chasteté composé par Jésusdenah, évêque de Baçra, (Mélanges de l’École française de Rome 16). Rome: École française de Rome.
Chabot, J.-B. (1898). Bar Hebraeus. Une lettre de Bar Hébréus au catholicos Denḥa Ier. Journal asiatique 11, Series IX, 75-128, syr. 77-102.
Chabot, J.-B. (1899-1904). Michael the Syrian. Chronique de Michel le Syrien, patriarche jacobite d’Antioche 1166-1199, I-IV. Paris: Ernest Leroux.
Chabot, J.-B. (1902). Synodicon orientale ou recueil des synods nestoriens, (Notices et extraits des manuscrits de la Bibliothèque Nationale et autres bibliothèques 37). Paris: Imprimerie nationale.
Cureton, W. (1864). Acts of Šarbil. In W. Cureton (ed.), Ancient Syriac Documents. London: Williams and Norgate.
Duval, R. (1904-1905). Išō‘yahb III Patriarcha. Liber epistularum, (CSCO 11-12, Script. syr. 11-12). Paris, Louvain: Peeters Publishers.
Fiey, J. M. (1995). Le sceau sassanide d’un catholicos melkite d’Asie Centrale. ProcheOrient chrétien 45(1-2), 6-9.
Finney, P. C. (1994). The invisible God: The earliest Christians on art. Oxford: Oxford
University Press.
Friedenberg, D. (2009). Sasanian Jewry and Its Culture: A Lexicon of Jewish and Related
Seals. Champaign: University of Illinois Press.
Fullerton, M. D. (1990). The archaistic style in Roman statuary. Leiden: Brill.
Gerö, S. (1981). Barṣauma of Nisibis and Persian Christianity in the fifth century, (CSCO 426, Subsidia 63). Louvain: Peeters Publishers.
Gignoux, P. (1978). Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque
Nationale et du Musée du Louvre. II. Les sceaux et bulles inscrits. Paris: Bibliothèque
Nationale.
Gignoux, P. (1980a). Sceaux chrétiens d’époque sassanide, Iranica Antiqua 15, 299-315.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1981). Nouveaux sceaux sasanides de la collection M. I. Mochiri,
Studia Iranica 10, 199-211.
Gignoux, P. (1980b). Typologie des inscriptions sur sceaux sassanides. In Zeitschrift der
Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, Supplement IV [XX. Deutscher Orientalistentag,
Erlangen, 1977], 354-359.
Gignoux, P. (1986). Noms propres sassanides en moyen-perse épigraphique, (Iranisches
Personennamenbuch Band II. Mitteliranische Personennamen. Fasz. II). Wien: ÖAW.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1981). Nouveaux sceaux sasanides de la collection M. I. Mochiri. Studia Iranica 10, 199–211.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1982). Sceaux sasanides de diverses collections privées,
(Studia Iranica. Cahier 1). Paris: AAEI, Leuven: Peeters Publishers.
Gignoux, P., Gyselen, R. (1987). Bulles et sceaux sassanides de diverses collections,
(Studia Iranica. Cahier 4). Paris: AAEI, Leuven: Peeters Publishers.
Gignoux, P., Jullien, C., Jullien, F. (2009). Noms propres syriaques d’origine iranienne,
(Iranisches Personennamenbuch Band VII. Iranische Namen in Semitischer Nebenüberlieferungen Fasz. V). Wien: ÖAW.
Gismondi, H. (1897). Ṣalībā ibn Yūḥannā al-Mawṣilī. Book of Mysteries (Asfār al-asrār). In H. Gismondi (ed.), Maris, Amri et Slibae De patriarchis nestorianorum commentaria. Pars altera, Rome: F. de Luigi.
Gismondi, H. (1899). ʿAmr ibn Mattā, Kitāb al-maǧdal. In H. Gismondi (ed.), Maris, Amri et Slibae De patriarchis nestorianorum commentaria. Pars prior, Rome: F. de Luigi.
Greatrex, G. and Lieu, S.N.C. (2002). The Roman Eastern Frontier and the Persian Wars (AD 363-630) II. A Narrative Sourcebook. London: Routledge.
Guidi, I. (1903). Chronicon anonymum (CSCO 1-2, Script. syr. 1-2). In I. Guidi (ed.), Chronica minora I. Louvain: Peeters Publishers.
Gyselen, R. (1989). La géographie administrative de l’emire sassanide. Les témoignages
sigillographique, (Res Orientales I). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation
du Moyen-Orient.
Gyselen, R. (1993). Catalogue des sceaux, camées et bulles sassanides de la Bibliothèque
Nationale et du Musée du Louvre. I. Collection générale. Paris: Bibliothèque Nationale.
R. Gyselen, (1995). Les sceaux des mages de l’Iran sassanide. R. Gyselen (ed.), In Au Carrefour des religions: Mélanges offerts à Philippe Gignoux [Res Orientales, VII]. Bures s/Y: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient, 121-150.
Gyselen, R. (ed.) (1997). Sceaux d’Orient et leur emploi, (Res Orientales X). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient.
Gyselen, R. (2001). The Four Generals of the Sasanian Empire: Some Sigillographic
Evidence, (Conferenze 14). Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente.
Gyselen, R. (2002). Nouveaux matériaux pour la géographie historique de l’empire sassanide: sceaux administratifs de la collection Ahmad Saeedi, (Studia Iranica. Cahier 24). Paris: AAEI.
Gyselen, R. (2006). Les témoignages sigillographiques sur la présence chrétienne dans
l’empire sassanide. In R. Gyselen (ed.), Chrétiens en terre d’Iran: implantation et acculturation, (Studia Iranica. Cahier 33. “Chrétiens en terre d’Iran” I), Paris: AAEI, 17-78.
Gyselen, R. (2008). Great-Commander (vuzurg-framadar) and Court Counsellor (darandarzbed) in the Sasanian Empire (224-651): The Sigillographic Evidence. Roma: Istituto Italiano per l’Africa e l’Oriente.
Gyselen, R. (2019). L’administration territoriale de l’empire sassanide d’après les sources
épigraphiques en moyen-perse, (Res Orientales XXV). Bures-sur-Yvette: Groupe pour l’Étude de la Civilisation du Moyen-Orient.
Herman, G. (2014). The Last Years of Yazdgird I and the Christians. In. G. Herman (ed.). Jews, Christians and Zoroastrians: Religious Dynamics in a Sasanian Context, (Judaism in Context 17). Piscataway: Gorgias Press.
Jackson Bonner, M. R. (2020). The Last Empire of Iran. Piscataway: Gorgias Press.
Jullien C. (2009). Christianiser le pouvoir. Images de rois sassanides dans la tradition syroorientale. Orientalia christiana periodica 75(1), 119-131.
Jullien C. (2021). Conversion to christianity in the Sasanian empire. Political and theological
issues. In C. Barbati, V. Berti (eds.), Iranianate and Syriac Christianity in Late Antiquity and the Early Islmaic Period, (Veröffentlichungen zur Iranistik 87). Wien: Austrian Academy of Sciences Press, 11-32.
Jullien C. (ed.) (2022). Discourse, Power Issues and Images. Transversal Studies on the Reigns
of Yazdgird I and Wahrām V, (Late Antique History and Religion). Louvain: Peeters Publishers.
Jullien C., Jullien F. (2021). Comme une flèche envolée. Yazdōy-Christina la martyre. In S. Brelaud, J. Daccache, M. Debié, M. Farina, F. Ruani, É. Villey (eds.), Le calame et le ciseau. Colophons syriaques offerts à F. Briquel Chatonnet, (Cahier des Études syriaques 8). Paris: Geuthner, 361-382.
Jullien F. (2015). Histoire de Mār Abba, catholicos de l’Orient. Martyres de Mār Grigor, général en chef du roi Khusro Ier, et de Mār Yazd-panāh, juge et gouverneur, (CSCO 658-659, Script. syr. 254-255]. Louvai: Peeters.
Khanmoradi, A., Ekhtesasi, M., Khonsarinejad, E. (2023). The Good Shepherd Motif on Sasanian Seals. Persica Antiqua 3(4), 33-47.
Klauser, T. (1958). Studien zur Entstehungsgeschichte der christlichen Kunst I. Jahrbuch für
Antike und Christentum 1, 20-51.
Labourt, J. (1904). Le christianisme dans l’empire perse sous la dynastie sassanide (224-632), (Bibliothèque de l’enseignement de l’histoire ecclésiastique). Paris: Victor Lecoffre.
Lerner, J. A, (1977). Christian Seals of the Sasanian Period. Nederlands HistorischArchaeologisch Instituut te Istanbul.
Lerner, J. A., Skjærvø, P. O. (2006). The Seal of a Eunuch in the Sasanian Court,
Journal of Inner Asian Art and Archaeology 1, 115-117.
Marchioni, G. (2018). Gathering the Shepherds. Uses and Meanings of Pastoral Imagery and
Shepherding Metaphors between 3rd and 6th Centuries. PhD diss., University of Bologna.
Moriggi, M. (2014). A Corpus of Syriac Incantation Bowls. Syriac Magical Texts from Late Antique Mesopotamia, (Magical and Religious Literature of Late Antiquity 3). Leiden: Brill.
McDonough, S. J. (2008a). A Second Constantine? The Sasanian King Yazdgard in Christian
History and Historiography. Journal of Late Antiquity 1(1), 127-140.
McDonough, S. J. (2008b). Bishops or Bureaucrats? Christian Clergy and the State in the Middle Sasanian Period. In D. Kennet, P. Luft (eds.), Current Research in Sasanian Archaeology, Art and History. Proceedings of a Conference held at Durham University, November 3rd and 4th, 2001, (Bar International series 1810). Oxford, Archeopress, 87-92.
McDonough, S. J. (2011). The Legs of the Throne: Kings, Elites and Subjects in Sasanian Iran. In J. P. Arnason, K. A. Raaflaub (eds.), Chichester The Roman Empire in Context. Historical and Comparative Perspectives. The Ancient World: Comparative Histories. Malden, MA: Wiley & Sons Ltd, 290-321.
Murray, R. (1975). Symbols of Church and Kingdom: A Study in early Syriac Tradition. New
York, London: Cambridge University Press.
Nau, F. (1918/1919). Histoire d’Abraham de Kaskar et de Babaï de Nisibe. Revue de l’Orient Chrétien 21, 161-172.
Patterson, L. E. (2017). Minority religions in the Sasanian Empire: Suppression, integration and relations with Rome. In E. W. Sauer (ed.), Sasanian Persia: Between Rome and the Steppes of Eurasia, (Edinburgh Studies in Ancient Persia). Edinburgh: Edinburgh University Press, 181-198.
Paša, Ž. (2018). Martyrdom of Babowai the Catholicos and Patriarch, and the Confession of the Faith of Barṣawma of Nisibis: Critical Edition and Translation. In Ž. Paša (ed.), Between the Cross and the Crescent: Studies in Honor of Samir Khalil Samir, S.J. on the Occasion of His Eightieth Birthday, (Orientalia Christiana Analecta 304). Rome: Pontificio Istituto Orientale, 499-525.
Payne, R. (2015). A State of Mixture. Christians, Zoroastrians, and Iranian Political Culture
in Late Antiquity, (Transformation of the Classical Heritage 56). Oakland: University of
California Press.
Ramsey, B. (1983). A note on the disappearance of the Good Shepherd from early Christian.
Harvard Theological Review 76(3), 375-378.
Shaked, S. (1977). Jewish and Christian Seals of the Sasanian Period. In M. Rosen-Ayalon (ed.), Studies in Memory of Gaston Wiet. Jerusalem: Hebrew University, 17-31.
Shavarebi, E. (2019). Sasanians, Arsacids, Aramaeans: Ibn al-Kalbī’s Account of Ardashīr’s
Western Campaign. In P.B. Lurje (ed.), Proceedings of the 8th European Conference of Iranian Studies held in St Petersburg, Russia, 14-19 September 2015, I. Studies on Pre-Islamic Iran and on Historical Linguistics. Saint-Petersburg: State Hermitage Publishers, 363-378.
Scher, A., (1911). Histoire nestorienne inédite (Chronique de Séert), II/1, (Patrologia Orientalis 7). Paris: Firmin-Didot.
Scher, A., (1919). Histoire nestorienne inédite (Chronique de Séert), II/2, (Patrologia Orientalis 13). Paris, Turnhout: Brepols.
Stroszeck, J. (2004). Divine Protection for Shepherd and Sheep: Apollon, Hermes, Pan and
their Christian Counterparts St Mamas, St Themistocles and St. Modestos. In B. Santillo Frizell (ed.), Pecus: Man and Animal in Antiquity, Proceedings of Conference at the Swedish Institute in Rome, September 9- 12, 2002, (Projects and Seminars 1). Rome: Swedish Institute, 231-240.
Smith, K. (2014). The Martyrdom and History of Blessed Simeon bar Sabba‘e, (Persian Martyr Acts in Syriac. Text and Translation 3). Piscataway: Gorgias Press.
Vaschalde, A. A. (1915). Babai Magni Liber de Unione, (CSCO 80, Script. syr. 35). Louvain: Peeters Publishers.
Westenholz, J. G. (2000). Images of inspiration: The Old Testament in early Christian art,
Jerusalem: Bible Lands Museum Jerusalem.
Wilmshurst. D. (2016). Bar Hebraeus, The Ecclesiastical Chronicle. An English Translation [Gorgias Eastern Christian Studies, 40]. Piscataway, Gorgias Press.
Young, W. G. (1972). Patriarch, Shah and Caliph: A Study of the Relationships of the Church
of the East with the Sassanid Empire and the Early Caliphates up to 820 AD with Special
Reference to Available Translated Syriac Sources, with Handbook of Source-Materials for
Students of Church History up to 650 AD. Ph.D. diss., University of Glasgow.
Wood, P. (2013). The Chronicle of Seert. Christian. Historical Imagination in Late Antique
Iraq, (Oxford Early Christian Studies). Oxford: Oxford University Press.
