"Study on topical, linguistic, and literary levels of Rabi’s Ali-Nameh"
Subject Areas : Persian Language and LiteratureZhale Sadat Gheibi 1 , Seyyed Mahmoud Reza Gheibi 2 , Hosein Hajizadeh 3 , Zhila Serati 4
1 - Department of Persian language and literature, faculty of human sciences, Islamic azad university, Shabestar, Iran
2 - Persian language and literature department, faculty of human sciences, Islamic Azad University, Marand branch, Iran
3 - Department of Persian language and literature, faculty of human sciences, Islamic azad university, Shabestar, Iran
4 - Department of Persian language and literature, faculty of human sciences, Islamic azad university, Shabestar, Iran
Keywords: Ali-Nameh, Rabi&rsquo, , Epic literature, Epopee.,
Abstract :
Ali-Nameh, the first Shia epopee (epic poem) discovered and introduced in recent years by Persian literature scholars, has opened up new horizons for researchers working on religious epic. The present study aims to analyse this epopee on topical, linguistic, and literary levels.This article employs a descriptive, analytic research method and based on library studies. Statistical population of this study, was Ali-Name, edited by Bayat and Gholami. Following an in-depth investigation, the existing samples in this epopee was sorted, discussed, from the three above-mentioned perspectives. This study conducted a stylistic analysis of the outstanding linguistic, literary and ideological features of Rabi’s poems. The study identifies these features along with characteristic examples and outstanding results have been illustrated at the end of this article. The results of this study show that, at the topical level, the sources of Ali-Nameh proved more reliable and were much in line with historical accounts. Linguistically, had some weak points in terms of word range and coherent grammatical structures and problems in rhythm and rhyme. At the literary level, enjoyed more simple rhetorical and expressive figures of speech.
منابع:
- بشیری، محمود، انصاری، نیلوفر، (1400)، «بررسی تطبیقی عناصر حماسی در علی‌نامه وخاوران نامه»، مجلة فنون ادبی، سال سیزدهم، شماره 2(پیاپی 35 (، تابستان، صص 167-182.
- جنگی، جواد، (1392)، «شرح و تفسیر علی‌نامه»، پایان‌نامه دکتری، دانشگاه ارومیه، به راهنمایی محمدحسین خان محمدی.
- جعفریان، رسول و گلریز، علی، (1393)، «گفتمان شیعی در منظومه علی‌نامه، مطالعات تاریخ فرهنگی»، پژوهش‌نامه انجمن ایرانی تاریخ، سال 6، شماره 21، صص 71-95.
- حیدری، حسن و فرمهینی فراهانی، الهام، (1391)، «مطالعه تطبیقی علی‌نامه و شاهنامه»، فصلنامه متن پژوهی ادبی، شماره 51، صص 164-182.
- خیامپور، عبدالرسول، (1334)، «چند کتاب خطّی مهمّ فارسی در قونیه»، مجلّه دانشکده ادبیّات فارسی تبریز، سال هفتم، شماره دوم، آبان. صص 120-141.
- درگاهی، محمود، (1383)، جایگاه معنی در سبک‌شناسی شعر فارسی، نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز، سال 47، شماره مسلسل 193، زمستان 1383، صص 35-54.
- ربیع، (1389)، علی‌نامه، تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی، تهران: میراث مکتوب.
- شفق، اسماعیل، انصاری، نیلوفر (1394)، «تصویر شجاعت حضرت علی (ع) در دو منظومه علی‌نامه و خاوران نامه»، اولین همایش ملی علوم انسانی اسلامی.
- شفق، اسماعیل، انصاری، نیلوفر، (1394)، «تبیین حلم حضرت علی (ع) در دو منظومه علی‌نامه و خاوران نامه»، اولین همایش ملی علوم انسانی اسلامی.
- شفیعی کدکنی، محمدرضا، (1379) «حماسه‌ای شیعی از قرن پنجم»، مجلة دانشکدة ادبیّات و علوم انسانی مشهد، سال سی و سوم، شماره 3 و 4، پاییز و زمستان. صص 425-494.
- شفيعي كدكني، محمدرضا، (1366)، شاعر آینه‌ها، تهران: انتشارات آگاه.
- شمیسا، سیروس، (1385)، آشنایی با عروض و قافیه، چاپ هجدهم، تهران: انتشارات فردوس.
- شمیسا، سیروس، (1374)، کلیات سبک‌شناسی، چاپ سوم، تهران: انتشارات فردوس.
- شهیدی جاجرم، علی‌اکبر، 1394، «تحلیل سبکی منظومه حماسی مذهبی علی‌نامه با رویکرد ساختگرا»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه سمنان، به راهنمایی عبدالله حسن‌زاده.
- صفا، ذبیح‌الله، (1375)، تاریخ ادبیات در ایران، جلد دوم، چاپ چهاردهم، تهران: انتشارات فردوسی.
- صفوي، کوروش، (1375) از زبان‌شناسی به ادبيات، جلد اول (نظم)، تهران: انتشارات سورة مهر.
- عبادیان، محمود (1372)، درآمدی بر سبک‌شناسی در ادبیات، تهران: انتشارات آوای نور.
- فتوحی، محمود، (1390)، سبک‌شناسی نظریه‌ها، رویکردها و روش‌ها، تهران: سخن.
- فرمهینی فراهانی، الهام، (1389)، «ابعاد ادبی و تاریخی منظومه علی‌نامه»، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه اراک، به راهنمایی جلیل مشیدی.
References:
- Jangi, Javad, (2013), Description and interpretation of Ali-nameh, PHD thesis, under the guidance of Mohammad Hossein Khan Mohammad, Urmia University.
- Jafarian, Rasoul, Golriz, Ali, (2014), Shia`s discourse in Alinameh, Cultural history studies, Research paper of Iranian association of History, 6th year, No 21, pp. 71-95.
- Heydari, Hasan, Farmahinie Farahani, Elham, (2012), Comparative analysis of Alinameh and Shahnameh, quarterly of literary text research, No 51, pp. 164-182.
- Khayyampour, Abdolrasoul, (1955), A few important Persian manuscripts in Konya, magazine of literature faculty, Tabriz University, 7th year, No2, pp.120-141.
- Dargahi, Mahmoud, (2004), The Place of Meaning in the Stylistics of Persian Poetry, Journal of the Faculty of Literature and Humanities, University of Tabriz, 2004, serial number 193, Winter 2004, pp. 35-54.
- Rabi, (2010), Ali-Nameh, edited by Reza Bayat and Abolfazl Gholami, Tehran: Mirase maktoub.
- Shafagh, Ismayil, Ansari, Niloofar, (2015), Imagery of Imam Ali`s courge in Alinameh and Khavarannameh, first congress on Islamic human sciences.
- Shafagh, Ismayil, Ansari, Niloofar, (2015), explanation of Imam Ali`s patience in Alinameh and Khavarannameh, first congress on Islamic human sciences.
- Shafie Kadkani, Mohammad Reza, (1987), Mirrors` poet, Tehran: Agah, pp38-39.
- Shafie Kadkani, Mohammad Reza, (2000), A Shia epopee from 5th century, magazine of literature and human sciences faculty of Mashhad University, 33th year, No 3&4, pp.425-494.
- Shamisa, Sirous, (2006), Acquaintance with prosody and rhyme, 18th edition, Tehran: Ferdows.
- Shamisa, Sirous, (1995), All about stylistics, third edition Tehran: Ferdows.
- Shahidi Jajrom, Ali Akbar, (2015), Stylistic analysis of Ali-nameh by structural approach, master's thesis, under the guidance of Abdollah Hasanzadeh, Semnan University
- Safa, Zabihollah, (1996), History of literature in Iran, second volume, 14th edition, Tehran: Ferdowsi.
- Safawi, Kuroush, (1996), From Linguistics to Literature, first volume, Tehran: Soureye Mehr.
- Ebadian, Mahmoud, (1993), A preface to stylistics in literature, Tehran: Avaye Nour.
- Fotouhi, Mahmoud, (2011), Stylistics, theories, approaches and methods, Tehran: Sokhan.
- Farmahini Farahani, Elham, (2010), Literary and historical dimensions Ali-nameh, master's thesis, under the guidance of Jalil Moshayyedi, Arak University.
72
فصلنامه علمی پژوهشی زبان و ادب فارسی - دانشکده علوم انسانی |
دانشگاه آزاد اسلامي واحد سنندج –سال شانزدهم / شماره61/ زمستان1403
"Examining and Analyzing the Stylistic Aspects of Rabi’s Ali-Name Epopee at Three Intellectual, Linguistic, and Literary Levels"
Jhaleh Sadat Ghaibi1
PhD student in Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Shabestar Branch, Iran.
Seyyed Mahmoud Reza Ghaibi (Corresponding author)2
Department of Persian Language and Literature, Faculty of Humanities, Islamic Azad University, Marand Branch, Iran
Hossein Hajizadeh3
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Shabestar Branch, Iran.
Zhila Sarati4
Assistant Professor, Department of Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Shabestar Branch, Iran.
Date received: 1403/06/28 Date accepted: 1403/12/12
Abstract
Ali-Nameh, the first Shia epopee (epic poem) discovered and introduced in recent years by Persian literature scholars, has opened up new horizons for researchers working on religious epic. The present study aims to analyse this epopee on topical, linguistic, and literary levels.This article employs a descriptive, analytic research method and based on library studies. Statistical population of this study, was Ali-Name, edited by Bayat and Gholami. Following an in-depth investigation, the existing samples in this epopee was sorted, discussed, from the three above-mentioned perspectives. This study conducted a stylistic analysis of the outstanding linguistic, literary and ideological features of Rabi’s poems. The study identifies these features along with characteristic examples and outstanding results have been illustrated at the end of this article. The results of this study show that, at the topical level, the sources of Ali-Nameh proved more reliable and were much in line with historical accounts. Linguistically, had some weak points in terms of word range and coherent grammatical structures and problems in rhythm and rhyme. At the literary level, enjoyed more simple rhetorical and expressive figures of speech.
Key words: Ali-Nameh, Rabi’, Epic literature, Epopee.
The Extended Abstract
In the history of the epic literature of Iran, works that have been composed in verse about the wars of the early Islam after the Shahnameh of Ferdowsi are called religious epics. These epics have been composed under the influence of the national epic; therefore, many adaptations have been taken from it. In the present research, a significant example of religious epics, namely Ali Nameh, has been examined. Ali Nameh Epopee, the first epic of the Shia, which has recently been discovered and introduced by researchers of Persian literature, has opened new insights in the literary studies of religious epics for researchers. This epic, in addition to its historical and religious values, possesses literary and artistic values, and it can be said to be the only Shiite epic that has survived from the early centuries of the advent of Islam to the ninth century. Ali-Nameh, is a poem by an anonymous poet named Rabii who is apparently from Khorasan. The poet of this poem has composed it in line with his Shiite beliefs and has left it as a legacy for future generations. Fascinated by Imam Ali (PBUH), he has tried to organize the history and historical events of the wars of Murad and his Murshid in order to be protected from the events and distortion of the opponents. This poem contains historical information about the two important battles of the caliphate and the imamate of Ali (PBUH). In the first book, he describes the Battle of Jamal and briefly describes the events of this battle, and in the second book, he reports the Battle of Siffin in detail. This poem consists of eleven thousand two hundred and twenty verses and is composed from beginning to end in the meter of mutaqārib, namely "fa'ūlun fa'ūlun fa'ūlun fa'l," which is exactly the meter of Shahnameh by Ferdowsi. The poet was familiar with the prosody of his time, but in some verses, there are serious prosodic errors that may be the scribe's error. The poet of Ali Nameh, who undoubtedly pays attention to Ferdowsi's Shahnameh, an epic that was written only sixty years before Ali Nameh, also criticizes Ferdowsi and the heroes of his epic. On one hand, it imitates Shahnameh at least in its meter, descriptions, and characterization; while on the other hand, it critiques it. In this study, it has been tried to examine and analyze this poetic work at three intellectual, linguistic, and literary levels.The main question of the research is what are the characteristics of the epic-religious system of Alinameh from three thematic, linguistic, and literary perspectives? In this research, an attempt has been made to conduct a thorough study of this system and extract linguistic, literary, and intellectual features of the work, to examine the detailed main and secondary subjects, linguistic features including phonetic, lexical, and syntactic, as well as literary features such as figures of speech, imagery, and their imaginative abilities, and finally, points of strength and weakness, ancillary values, and related matters have also been referenced. Although at first glance, this type of examination seems simple, it actually has prerequisites that researchers need for better conclusions, including mastery of linguistic information such as grammar, etymology of words, phonetics of words, phonetic changes, literary devices, including figures of speech and rhetoric, metrics and rhyme, literary history, literary criticism, stylistics, and... which fully mastering all of these is a very difficult task, which in this research has been attempted to be addressed and analyzed by the limited scientific resources of the authors.The research method in this research is descriptive and analytical, which is written in a library research method. The data collection tool in this research was note-taking; initially focusing on Ali Nameh Epopee, and then sample data related to three viewpoints—intellectual, linguistic, and literary—were collected. After classification, they were discussed and examined, and additional information was supplemented using books, articles, and other informational sources. The scope under study is the system of Ali Nameh by Rabii, edited by Reza Bayat and Abolfazl Gholami. After a thorough study, the existing samples in this epopee were classified and discussed at the three mentioned levels. The analysis of samples largely clarified the prominent stylistic features of this collection, and the most important findings of this study were presented in the results section. At the phonetic level, there were metrical interruptions in some verses, and the poet occasionally altered and distorted words to create meter to address this issue; some rhyme flaws were also observed in the verses, and in some cases, repetitive rhymes and a lack of rhyme-generating words weakened the verses. At the verbal level, there was extensive use of Arabic words and phrases, polished verses, the use of ancient and old words, and word formation and selection for attractiveness in the language was observed. At the syntactic level, the application of certain linguistic features of the Khorasani style, such as pronoun shifts, prayer letter, filling letter, collective plural, two addenda with one complement, the use of the words 'momal', 'aba' instead of 'ba', 'idar' instead of 'inja', and 'mar' as an emphasis marker has been observed. Sometimes the poet has also resorted to grammatical deviation to highlight or accommodate the metrical conditions of the verses. At a literary level, literary devices were mostly simple and understandable, and their frequency was low. The similes used in this poem were mostly simple and repetitive in some cases. The use of similes also had a high frequency. The figures of speech used in this work were mainly of the type of irony, pun, alliteration, repetition, proportion, contrast, contradiction, hyperbole, and so on. At the intellectual level, the poet is confident of the accuracy and correctness of the historical events of the poem. In narrating hadiths, he has observed the aspect of moderation and has avoided cursing and insults.The poet considered Ali-Nameh Epopee superior to Ferdowsi's Shahnameh and also has shown bias and partisanship towards the story's heroes throughout the poem. It has shown the habit of the miracles of Ali (PBUH). In the course of the verses, he has also considered the virtues and prominent attributes of Ali (PBUH). In some cases, the description of events contains unrealistic and exaggerated statistics. Sometimes the poet also takes advantage of the opportunity and includes didactic and instructive verses in the midst of the poem. In some verses, the poet has also reflected examples of people's folklore. In the results section at the end of the study, a summary of the most important results obtained at different levels of the study was classified and presented separately in the form of tables.
بررسی و تحلیل سبک شناسانه منظومة علی‌نامة ربیع در سه سطح فکری، زبانی و ادبی
ژاله سادات غیبی5
دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر، ایران.
سید محمود رضا غیبی6(نویسنده مسئول)
گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرند، ایران
حسین حاجیزاده7
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر، ایران.
ژیلا صراطی8
استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شبستر، ایران.
تاریخ دریافت: 1403/06/28 تاریخ پذیرش: 1403/12/12
چکیده:
منظومة علی‌نامه، نخستین منظومة حماسی شیعه که در سال‌های اخیر توسط محققان ادب فارسی کشف و معرفی گردید، روزنه‌های تازه‌ای را در پژوهش‌های ادبی حوزة حماسه‌های دینی بر روی پژوهشگران گشود. در این پژوهش سعی شده است این اثر منظوم در سه سطح فکری، زبانی و ادبی موردبررسی و مقایسة تطبیقی قرار بگیرد. روش تحقیق در این پژوهش، به‌صورت توصیفی و تحلیلی است که به شیوة کتابخانه‌ای نوشته‌شده است. محدوده و جامعة موردمطالعه، منظومة علی‌نامة ربیع به تصحیح رضا بیات و ابوالفضل غلامی است. پس از مطالعة دقیق، نمونه‌های موجود در این منظومه، در سه سطح مذکور طبقه‌بندی و موردبحث و بررسی قرار گرفتند. تحلیل نمونه‌ها تا حد زیادی ویژگی‌های بارز سبکی این منظومه را روشن ساخت و مهم‌ترین نتایج این بررسی در بخش نتایج ارائه گردید. در سطح فکری، منابع علی‌نامه بسیار موثّق بودند و با روایات تاریخی همخوانی زیادی داشتند، در سطح زبانی، اشکالات مختصری درزمینهٔ انتخاب واژه‌ها، ایرادات دستوری و وزن و قافیه دیده شد؛ در سطح ادبی نیز آرایه‌های ادبی، بسیار ساده و قابل‌فهم بودند و شاعر، از فنون و آرایه‌های دشوار استفاده نکرده است.
واژه‌های کلیدی: علی‌نامه، ربیع، ادبیات حماسی، حماسه دینی.
مقدمه
ادبیات هر ملّتی سند هویت و آیینه‌ی تمام نمای فرهنگ و تمدن آن ملّت است و تمام زیرساخت‌های فرهنگی و تمدن یک ملّت در طول قرن‌های متمادی بر پایة ادبیات آن ملّت که خود اصلی‌ترین عنصر فرهنگ و هویّت ملّت است، بنا می‌شود. هر نسلی از یک ملّت، گذشتگان خود را در قاب شیشه‌ای ادبیّات می‌بینند و می‌شناسند و این بارزترین کارکرد تاریخی ادبیّات، در میان نسل‌های پی‌درپی یک ملّت است. وجود هر اثر سترگ ادبی، می‌تواند، ما را به گذشته‌ای تابناک از تاریخ کشور و ملّتمان رهنمون سازد و ما کوشش‌های گذشتگانمان را در جای‌جای این آثار می‌بینیم.
«علی‌نامه» منظومه‌ای حماسه‌ای ـ تاریخی است که علاوه بر ارزش تاریخی و مذهبی، دارای ارزشهای ادبی و هنری است و می‌توان گفت تنها حماسة شیعی به‌جامانده از قرن‌های آغازین ورود اسلام تا قرن نهم است.
«علی‌نامه، سرودة شاعری گمنام به نام «ربیع» و ظاهراً از دیار خراسان است. شاعر این منظومه را در راستای پاسداشت اعتقادات شیعی خود سروده است و برای آیندگان به یادگار گذاشته است. او که شیفتة حضرت امیرالمؤمنین علی (ع) است، کوشیده است، تاریخ و رویدادهای تاریخی جنگ‌های مراد و مرشد خود را به رشته‌ی نظم کشد تا شاید از گزند حوادث و تحریف مخالفان در امان ماند. این منظومه، شامل اطلاعات تاریخی دو جنگ مهم دوران خلافت و امامت علی (ع) است. در دفتر اول به شرح جنگ جمل می‌پردازد و حوادث این جنگ را کوتاه شرح می‌دهد و در دفتر دوم جنگ صفین را به‌تفصیل گزارش می‌کند. در این منظومه، نام علی (ع) پربسامدترین اسم است. او همواره از پهلوانان اردوی علی (ع) به نیکی و تفاخر یاد می‌کند و در مقابل پهلوانان دشمن را به بدی یاد می‌کند. همچنان که گفتیم این منظومه دارای ارزشهای ادبی ـ هنری، تاریخی و مذهبی کم‌نظیری است و مطالعه‌ی جنبه‌های مختلف آن می‌تواند ما را به شناخت هرچه بیشتر زوایای پنهان حوادث دوران علی (ع) نزدیک‌تر کند». (شفیعی کدکنی، 1379: 425)
«ربیع، آن را در بیش از یازده هزار بیت در بحر متقارب مثمن محذوف (مقصور) سروده و در ماه ذی‌حجه سال 482 هجري به پایان آورده است»(ربیع، 1389: 21)
با توجه به اینکه ارائه تعریف جامع‌ومانع از سبک، بسیار دشوار می‌نماید و در طول تاریخ نقد ادبی چنین تعریفی حاصل نشده است و بسیاری از آثار ادبی در محدوده چنین تعریفاتی نمی‌گنجند؛ امّا برای بررسی ویژگی‌های سبکی آن‌ها مجبور به استفاده از بعضی روش‌ها و اصول سبک‌شناسی هستیم و با توجه به اینکه در بررسی سبک‌شناسانة شمیسا از متون ادبی، بسیاری از جنبه‌های اثر، موردمطالعه قرار می‌گیرند و اکثر سبک شناسان نیز بر آن‌ها توافق دارند، بنابراین مبنای کار ما در این پژوهش، بررسی سه سطح زبانی، فکری و ادبی در اشعار علی‌نامه است و کوشیده‌ایم تا جنبه‌های مختلف سبک‌شناسانة این منظومة سترگ را موردبررسی و تحلیل قرار دهیم.
«سبک‌شناسی، داده‌ها و تحلیل‌هایی فراهم می‌آورد که به کار طبقه‌بندی متون ادبی و دوره‌های ادبی می‌آید، با این تحلیل‌ها می‌توان متون و دوره‌های ادبی را بر اساس ویژگی زبان‌شناختی، ادبی و بلاغی دسته‌بندی کرد، داده‌ها دقیق و تحلیل‌ها آماری و عددی است، مورخ ادبی می‌تواند آثار ادبی و دوره‌ها و ژانرها را با دلایل مستند و دقیق آماری و معرفی دسته‌بندی کند و درجه تفاوت آن‌ها را مشخص سازد.» (فتوحی،1390: 70)
برخی منتقدان برای بررسی سبک‌شناسی اثری به دو بعد لفظ و معنی توجه کرده‌اند:
«زبان، مانند سکّه دو رو دارد: لفظ و معنی؛ و اگر سبک‌شناسی به زبان اثر توجه می‌کند، لا محاله هم به لفظ نظر دارد، هم به معنی؛ آن‌هم در پیوستگی و رابطه زنده (ارگانیک) با یکدیگر.» (درگاهی، 1383: 38)
برخی دیگر به سه بعد زبان و نویسنده و هدف اثر توجه داشته‌اند.
«ماتزیوس، سه عامل را در تعیین کیفیت سبک مهم می‌داند: الف ـ مصالح زبان، ب ـ شخصیت نویسنده، پ: غایت یا امری که باید ابراز شود. این سه عامل به‌نوبه خود مبنای تفکیک و تمایز سبک است: سبک ملی زبان، سبک فردی و سبک کارکردی.» (عبادیان،1372: 20)
شمیسا و تعداد زیادی از صاحب‌نظران هم به بررسی اثر در سه سطح زبانی و ادبی و فکری معتقدند. شميسا، در کتاب سبک‌شناسی شعر، هر اثر ادبي را از سه جهت يا در سه سطح بررسي می‌کند:1- سطح زباني: شامل الف: سطح لغوي، بررسي لغات فارسي دخيل، کهن‌گرایی، اسـامي بسـيط یا مرکب، اسم معني يا ذات، نوع گزينش واژه، نوع صفت: سطح آوايي، موسيقي بيروني و درونی و مسائل كلي تلفظ و ج: سطح نحوي، كوتـاه يـا بلند بودن جملات، كاربردهاي كهن دستوري وجوه افعال و...2- سطح فكري: درون‌گرا يـا برونگـرا بـودن اثـر، شـادي گرايي و غم گرايـي، خردگرايـي و عشق گرايي، نگرش فلسفي، عرفاني و كلامي شاعر و نويسنده، گرايشات ملـي و مـذهبي و... 3- سطح ادبي: مسائل علم بيان و بديع معنوي و علم معاني. (شمیسا، 1374: 153-158 نقل با تلخیص)
با توجه به اینکه در تحقیقات دانشگاهی نیز این روش به‌صورت مرسوم رایج شده است، نگارندگان پژوهش حاضر نیز این روش را مبنای کار خود قرار داده‌اند و کوشیده شده است تا با بررسی سه سطح زبانی، فکری و ادبی این منظومة سترگ ادبیات فارسی، مهم‌ترین ویژگی‌های سبکی آن، موردبررسی و تحلیل قرار گیرند.
پرسش اصلی پژوهش حاضر، این است که منظومة حماسی- دینی علی‌نامه از سه دیدگاه موضوعی و زبانی و ادبی چه ویژگی‌های بارزی دارد؟ در این پژوهش سعی شده با مطالعة دقیق این منظومه و استخراج ویژگی‌های فکری، زبانی و ادبی اثر، به بررسی موضوعات اصلی و فرعی، ویژگی‌های زبانی اعم از واژه‌های، آوایی و نحوی و ویژگی‌های ادبی، اعمّ از صور خیال، تصویرسازی و صور خیال آن پرداخته شود و در پایان به نقاط قوت و ضعف، ارزشهای جانبی و مواردی از این قبیل اشاره‌شده است.
1- پیشینه تحقیق (سوابق مطالعاتی):
درزمینهٔ بررسی و تحلیل منظومة علی‌نامه، کتاب‌ها و مقالاتی نوشته‌شده است. هرچند به دلیل دیر شناخته شدن منظومه علی نامه، آثار کمتری در مورد آن نوشته‌شده است. «منظومة علی‌نامه را نخستین بار، احمد آتش در «مجموعه‌ی زبان و ادبیّات ترکی» معرفی کردند که مقاله‌ای بود دربارة 92 جلد از نسخ خطّی کتابخانه‌ی قونیه. این مقاله‌ی کوتاه را خیامپور در نشریه دانشکده‌ی ادبیّات تبریز ترجمه کردند.» (خیامپور، 1334: 242-241) امّا این معرفی‌ها به فراموشی سپرده شد و آنچه بعد از حدود چهار دهه، این اثر را دوباره بر سر زبان‌ها انداخت، مقاله‌ی شفیعی کدکنی بود که در سال 1379 چاپ شد. فرمهینی فراهانی (1389) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود، ابعاد ادبی و تاریخی منظومه علی نامه را موردبررسی قرارداده است. حیدری و فرمهینی فراهانی (1391)، در مقاله‌ای با عنوان «مطالعه تطبیقی علی نامه و شاهنامه» به مقایسة این دو اثر از دیدگاه‌های تاریخی و ادبی و... پرداخته‌اند. جنگی، (1392)، در پایان‌نامه دکتری خود به شرح و تفسیر علی نامه، پرداخته است و بیشتر به شرح لغات و برخی آرایه‌ها و معنی ابیات توجه داشته است. شفق و انصاری (1394) در دو مقاله، به بررسی تصویر شجاعت و حلم حضرت علی (ع) در دو منظومه علی نامه و خاوران نامه پرداخته‌اند. شهیدی جاجرم (1394)، در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «تحلیل سبکی منظومه حماسی مذهبی علی‌نامه با رویکرد ساختگرا» به بررسی ساختارگرایانه این منظومه پرداخته است ولی روش بررسی ایشان کاملاً متفاوت از پژوهش حاضر بود و ساختار و نمونه‌ها کاملاً فرق داشتند. بشیری و انصاری (1400) در مقاله‌ای با عنوان «بررسی تطبیقی عناصر حماسی در علی نامه و خاوران نامه» به تحلیل ویژگی‌های حماسی دو منظومه پرداخته‌اند که تنها بخش کوچکی از آن در سطح موضوعی با پژوهش حاضر ارتباط موضوعی دارد. مقالات پراکنده‌ای نیز در مورد دو منظومه نوشته‌شده که با توجه به فاصلة موضوعی آن‌ها از این پژوهش به آن‌ها اشاره نمی‌گردد.
2- روش تحقیق
روش تحقیق در این پژوهش، کتابخانه‌ای است و یافته‌های پژوهش به‌صورت توصیفی و تحلیلی ارائه شدند. ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش، به‌صورت فیش‌برداری و کتابخانه‌ای بود. جامعه آماری این پژوهش، منظومة علی‌نامه است که یازده هزار و دویست و بیست بیت دارد.
3- بحث و تحلیل
4-1- سطح فکری در منظومة علی‌نامه
استفاده از منابع روایی برای نظم علی‌نامه
«ربیع در چندین جا تصریح دارد که منظومه‌اش بر پایة روایاتی از ابومخنف است. ابو مخنف لوط بن یحیی ازدی، راوی و مورّخ مشهور قرن دوم است که امروزه بیشتر به روایاتش در باب واقعة کربلا شناخته می‌شود. کتابی با نام «جمل» از او نقل‌شده که ظاهراً به ما نرسیده است. ربیع، تمام گفتارش در جنگ صفین را به ابو مخنف اسناد می‌دهد و در جمل، فقط یک‌بار از امام صادق (ع) نقلی می‌آورد و یک‌بار هم از ابن عباس؛ بنابراین می‌توان حدس زد که او هم کتاب جمل ابومخنف را در اختیار نداشته است.» (ربیع، 1389: بیست‌وچهار)
چنین آورد لوط یحیی خبر |
| در این حال بومخنف نامور | (همان:140 ب 3006) (همان: 7 ب 136)
|
از بعضی ابیات چنین برمی‌آید که راوی، خود، در داستان‌ها حضورداشته و از نزدیک حوادث را مشاهده کرده است.
چنین گفت راوی که از دور در |
| همی‌دیدم آن چیست و شور و شر | (همان: 349 ب 7791) |
یکی از نکات بسیار مهم در باب روایت داستان‌ها، ذکر روز دقیق آن‌هاست که در منظومة علی‌نامه دیده می‌شود.
چو روز دوشنبه به سر برد گوي |
| شب واج گون بازبنمود روي | (همان: 318 ب 7077) |
شاعر، در بعضی ابیات به‌درستی و واقعی بودن وقایع این منظومه اشاره می‌کند و حتی این ویژگی را یکی از دلایل ارجحیت منظومة علی نامه بر منظومه‌های حماسی مانند شاهنامه می‌شمارد.
دلی کز دروغ آورد داستان |
| شریعت بدو نیست هم‌داستان |
(همان:312 ب 6943 - 6945) (همان،303: 6760) | ||||
|
|
| |||||
تحقیر شاهنامه در مقابل علی‌نامه
«توفیق شاهنامه و نفوذ آن در بین طبقات مختلف، عامل مهمی بود که مؤلفان شیعه را بر آن داشت تا مدح و مرثیه بزرگان مذهب خود را ازجمله در قالب حماسه به نظم درآورند. هرچه به دوره اخیر نزدیک می‌شویم، گرایش شیعه از حماسة ملی به حماسة تاریخی و دینی بیشتر می‌شود؛ چراکه پرداختن به داستان‌های حماسة ملی در دوره‌هایی با موانع فرهنگی مواجه بوده است: اهل سنت با اعمال مناقبیان مخالف بودند و ناقلین قصص را به بیان داستان‌های رستم و سرخاب و اسفندیار و جز آن وامی‌داشته‌اند. شیعه، این کار را احیاء سنّت گبرکان می‌دانستند و در دین مکروه می‌شمردند... پس پیداست که از چه روی بعد از غلبه شیعه، نظم داستان‌های ملی یک‌باره متروک ماند و جای آن را حماسه‌های تاریخی و دینی گرفت»(صفا، 1375، ج 2: 363)
با توجه به مطالب فوق، بدیهی است که شاعر منظومه علی‌نامه نیز، آن را بر شاهنامه برتری دهد. ربیع، مهم‌ترین دلایل برتری علی‌نامه را بر شاهنامه، داستان‌های پوچ و بیهوده شاهنامه، دروغ بودن داستان‌ها و غیرواقعی بودن شخصیت‌ها می‌داند.
ز شهنامه و رستم و گیو و طوس |
| سخن نشود دین مگر بر فسوس |
(ربیع،1389: 303 ب 6758 – 6759) |
برتری دادن پهلوانان دینی به پهلوانان ملی
چو ابن عمر شهسواري کنون |
| زمانه ندارد به گیتی درون | (همان: 304 ب 6788 – 6789) |
جانب‌داری در روایت داستان‌ها:
از کلمات و تشبیهات و کنایات منظومه علی‌نامه به‌راحتی می‌توان دریافت که شاعر در نقل داستان‌ها کاملاً حُبّ و بغض خود را نمایان کرده است. مثل استفاده از کلمات زشت برای سپاه دشمن.
فرستاد آن نامه را در زمان |
| به نزد علی، آن سگ بدگمان | (همان: 454 ب 10174 - 10175) (همان:377 ب 8443) |
اشاره به معجزات حضرت علی:
یکی از آسیب‌های اساسی در روایات و نقل‌قول‌های ائمه، اغراق‌ها و تحریفاتی است که آگاهانه یا ناآگاهانه در بعضی منابع ذکرشده است. به نظر می‌آید عده‌ای از دوستداران اهل‌بیت، جهت تطهیر و تقدّس هر چه بیشتر امامان، دست به نقل داستان‌هایی زده‌اند که هرچند امکان آن برای اهل‌بیت محال نیست، لیکن بعید به نظر می‌رسد آن‌ها برای هر کاری دست به معجزه بزنند. مخصوصاً با توجه به شرح‌حال آن‌ها در وقایعی چون عاشورا و ... به نظر می‌رسد هیچ‌وقت خواهان بر هم زدن نظم طبیعت نبوده‌اند و همین مسئله، دلیلی واضح بر مظلومیت و حقانیت آن‌هاست؛ بنابراین نسبت دادن چنین معجزاتی به ایشان، حاصل تحریفاتی در داستان‌ها به نظر می‌رسد. نکته‌ای که در مورد متون حماسی وجود دارد این است که اغراق و بزرگ‌نمایی جزو ذاتیات حماسه است و خرق عادت از ویژگی‌های اصلی حماسه شمرده می‌شود؛ بنابراین در متونی مانند علی‌نامه به‌جای خرق عادت از معجزات و کرامات امام سخن به میان آمده است.
علی کرد لاحول و گفت ای سپاه |
| بیارید دست‌ها ز بهر اله |
(همان،87 ب ۱۹۳۹ – ۱۹۵۰) |
درجایی دیگر مردی با شنیدن صدای حضرت علی (ع) می‌بیند چهار اژدها به‌سوی او آتش پرتاب می‌کنند و او را به قبول دین اسلام دعوت می‌کنند و مرد از هیبت آن‌ها مسلمان می‌شود. (همان:265 ب 5890 – 5895)
در بعضی از ابیات، علی (ع) از پیش‌گویی‌های پیامبر خبر می‌دهد که همگی اتفاق می‌افتند.
چو با من نبی گفته بُد بر صواب |
| که خوردِ پسین تو شیر است ناب | (همان:344 ب 7675) (همان:347 ب 7747 - 7748) |
نوشته شدن نام دوازده امام بر روی سنگ
همان‌طور که قبلاً هم اشاره شد دریکی از وقایع علی‌نامه، سنگ بزرگی پیدا می‌شود که نام دوازده امام روی آن نوشته‌شده است. سربازان سعی می‌کنند آن سنگ را بردارند؛ ولی نمی‌توانند آن را تکان دهند و سرانجام حضرت علی (ع) با دستان خودش سنگ را برمی‌دارد و چشمه‌ای بزرگ ازآنجا بیرون می‌آید.
یکی سنگ دید او چو سنگ رخام |
| نبشته بدو بر فراوان کلام |
(همان: 266 ب 5917 تا 5921) |
خرق عادت در بعضی از قسمت‌های داستان
در بعضی وقایع علی‌نامه، از اتفاقات نادری سخن گفته‌شده که با توجه به اصول جنگ حرفه‌ای، مخصوصاً در جنگ پهلوانان، به نظر دور از منطق می‌نماید؛ مثل شکسته شدن کمان و خطا کردن تیر و...
خطا کرد تیر و شکستش کمان |
| لعین گبر مروان شد اندر گمان | (همان:80 ب 1786) |
در بخشی از منظومه آمده است که پس از قطع شدن دست زبیر در میدان جنگ، کرکسی آن را برداشت و با خود به آسمان برد و سپس در بالای شهر مکه، آن را رها کرد و مردم با دیدن انگشتری زبیر، دست او را شناختند! (همان:77 ب 1729 – 1735)
|
4-2- سطح زبانی در منظومة علی‌نامه
این سطح که خود شامل سه بخش واژه‌ای، آوایی و نحوی است، به بررسی سادگی، ریشه، نوع، موضوع و ترکیبات مختلف واژه در علی‌نامه پرداخته و برای هرکدام نمونه‌هایی ذکرشده است.
4-2-1- سطح واژه‌ها
واژه از اساسی‌ترین ارکان زبان است که شاعر با نوع کاربرد خود ميزان دانش و آگاهي همچنين روحيات خود را به‌وسیله‌ی آن منعکس می‌کند. اهميت واژه به حدّي است که شکلوفسکي يکي از فرمالیست‌های روسي بحث رستاخيز در واژه را پيش می‌کشد که با اعمال عوامل زباني و موسيقايي اين امر اتفاق می‌افتد و شاعر کسي است که در اين رستاخيز حضور برجسته دارد.
خُفیه گر، در معنی حقه‌باز که رفتند آن چند منافق به در چو نزدیک طلحه شد آن گامزن سپهبد زبان‌آوری برگزید عدو مال تیغ از میان برکشید مُغَلبل شد از بس سنانشان سپر |
|
ز آمدشد عمرك خُفیه گر که هر جا زبان‌آوری را سزید چو برقی بر دشمن دین رسید ز بس طعن نیزه در آن کرّ و فر |
(همان:407 ب 9122) (همان:20 ب 442) (همان: 243 ب 3557)
(همان:284 ب 6329) (همان:178 ب 3974) |
استفاده از واژه‌های عربی
به مال کسان کرد لشکر غنی نصیبت ز فرقان بخوان و ببین روانش همی جست «نعم الثواب» |
| کز آن مال ماندند هر یک عنی سنانش همی خواست «ضرب الرّقاب» | (همان:24 ب 525) (همان: 447 ب 10015)
(همان: 179 ب 3973) |
باستان‌گرایی یا استفاده از واژه‌های مهجور و قدیمی
قاعدة كاهي زماني پدیده‌ای است كه در آن، شاعر به‌عمد از كلماتي استفاده
می‌کند كه در آن دوره متداول نيستند. علماي بلاغت قديم آن را غرابت استعمال نامیده‌اند و منتقدان معاصر به آن باستان‌گرایی می‌گویند. عده‌ای آن را مخالف با فصاحت و مانع زيبايي كلام می‌دانند و
عده‌ای معتقدند استفاده از آن به جزالت كلام می‌افزاید. در اين مورد هم‌طبع مخاطب آگاه می‌تواند بهترين محك باشد. اگر ميزان استفاده از اين كلمات و نوع كلمات طوري باشد كه فهم مطلب را دچار مشكل كند و موسيقي و آهنگ حاصل را نيز از بين ببرد جزو عيوب شعر شمرده می‌شود اما اگر نوع كلمات و بسامد آن‌ها بر رواني و جزالت شعر بيفزايد باعث زيبايي كلام شمرده می‌شود.
ساره: درگاه و سردر بر این‌سان یکی کاخ و ایوان نهاد چو بنبشت این نامه نامی امام عبیدالله از خشم گفت اي اخی به گرد آورید آن سگ دل پریش ز شوره زمین کشت گلزار جست ز منبر به زیر آي پس یک‌زمان |
|
و در ساره‌ای برکشید آن جماد علی چون تو با من نیارد چخی کُراسه سبک چارصد پاره بیش ز ریگ هبیر، آب و گلنار جست ز گفتن فروبند لختی زفان |
(همان: 479 ب 10728)
(همان:112 ب 2452) (همان:365 ب 8166) (همان:411 ب 9212) (همان:437 ب 9782) (همان:433 ب 9696) |
واژه‌های مبهم
گاهی شاعر به‌ندرت، از کلماتی استفاده کرده است که بار معنایی خاصی ندارند و یا خود به واژه‌سازی دست‌زده است که باعث ایجاد ابهام در معنی آن ابیات شده است.
زفانْشان به کام دل خویشتن |
| چو مستان کلاکوده گفتند سخن | (همان:252 ب 5615) |
عدم توجه به بار معنایی کلمات در گزینش قافیه
علی گفت پس با شجاعان خویش |
| که ما شرزه شیریم و بدخواه میش | (همان: 320 ب 7135)
|
عدم دقت در بار معنایی کلمه «بدخواه میش». کلمه میش که معمولاً بار معنایی بی‌گناه دارد، با دشمنان تناسبی ندارد.
در گنج بگشاد ناخواسته |
| به لشکر همی‌بخشد او خواسته | (همان: 142 ب 3123) |
چطور می‌تواند ناخواسته، در گنج را بگشاید؟
4-2-2-سطح آوایی منظومة علی‌نامه
در میان تعداد زیاد ابیات منظومه، گاه‌گاهی به ابیات اندکی برمی‌خوریم که ازلحاظ قافیه ایراداتی دارند. برای اصلاح آهنگ و ریتم ابیات، لازم است گاهی تلفظ کلمات عوض گردد، یا حرفی اضافه شود و یا با تخفیف حروف خوانده شود. در این بخش به نمونه‌هایی از این موارد اشاره می‌گردد. شاعر منظومة علی‌نامه نيز از اين امر مستثنا نبوده است و مواردي از اين اشكالات وزني در آثارش وجود دارد كه به نمونه‌هایی از آن‌ها اشاره می‌شود.
بگفتا صواب است این راي تو |
| من نیز همچنین خواستم گفت به تو | (همان: 23 ب 507) |
اضافه کردن حرف برای ایجاد وزن
گاهی شاعر، برای پر کردن وزن شعر، حرف یا مصوّتی را به کلمه اضافه می‌کند.
ازاین‌گونه تا وقت اسفیده دم |
| همی‌ریختند آن سپه خیره دم | (همان: 392 ب 8775( (همان: 372 ب 8321) |
گاهی شاعر کلمه را نیز تغییر می‌دهد تا وزن بیت حفظ شود.
ستقبال کردند و هر یک نثار چو آن ابن عباس فرقان بخواند ببیند بسی رنج بن عمّ من به تنها چو مانند شیر عرین |
| همه کوفیان مرد و زن هاموار ز وعد و وعید آن سخن‌ها براند ز کردارتان اخّ و همدمّ من برافکند تن را بدان ناکثین | (همان: 481 ب 10767) (همان: 484 ب 10844)
(همان: 335 ب 7475 و 7476)
(همان: 40 ب 885) (همان: 75 ب 1670) |
عیوب قافیه
علمای قافیه برای آن شرایطی قائل هستند که اگر رعایت نگردد دچار عیب می‌شود. مهم‌ترین عیوب قافیه در قدیم عبارت بودند از: سناد، اقواء، اکفا، ایطا و ... در بعضی از ابیات علی‌نامه نمونه‌هایی از عیب اقواء دیده می‌شود. «هرگاه در هجای قافیه همسانی مصوت (توجیه و حذو) برخلاف قاعده رعایت نشود، قافیه دارای عیب اقوا خواهد بود».(شمیسا، 1385: 121)
نبشته همی‌آوریدم به قَهر |
| به نزدیکت اي شاه روشن گُهر | (ربیع، 1389: 66 ب 1469) |
4-2-3- سطح نحوی (دستوری) منظومة علی‌نامه
ساختار دستوری هر زبان، وسیله‌ای برای بیان افکار و عقاید است که این ساختار در متون ادبی به دلیل نقش هنری آن‌ها تحت تأثیر مسائل هنری مختلف ازجمله: برجسته‌سازی، توازن، آهنگ، قافیه و ... قرار می‌گیرد و این مسئله باعث ایجاد ابهام در بعضی از آثار ادبی می‌شود؛ بنابراین برای فهم بهتر این متون لازم است بعضی از مسائل دستوری کهن و هنجار گریزی‌های دستوری موردبررسی قرار گیرد که در این بخش به بررسی بعضی از این موارد در منظومة علی‌نامه پرداخته‌شده است. در این تحقیق به مواردي كه ازلحاظ ساختاري با ساختار امروز تفاوتي دارند و از بعضي جهات داراي قاعده كاهي و قاعده افزايي دستوري هستند، اشاره‌شده است.
جهش ضمیر تومان از چه در پیش این بصریان به یک دست دیگر ابوالمحجنا که پیش آید امروز تازان کسی از این غم کنونت اَبی غم کنیم چه می‌گردی ایدر چه گم‌کرده‌ای پس ار بار دیگر فضول آوري و آن عورتان هر دو اندر غریو از آن‌ها یکی شد به میدان درون |
|
ملامت زده کردي و بدگمان؟ ز پولاد رخشان بر او جوشنا که بکْشد ز گردنکشانان بسی عدوي تو را از جهان کم کنیم ز بهر چه اشتلم کرده‌ای چو ایدون کنم با تو من داوري بماندند زبهراي شوهر غریو یکی زاستر شد به مکر و فسون |
(همان: 40 ب 879) (همان: 285 ب 4322) (همان: 359 ب 7967)
(همان: 354 ب 7905)
(همان: 92 ب 798) (همان: 475 ب 10634)
(همان: 375 ب 8398) (همان: 354 ب 7912) |
هنجارگریزی دستوری
زمانی که فردی، هنجارها و قوانین دستوری زبان را بر هم زند دچار هنجار گریزی دستوری‌شده است. این مسئله می‌تواند دلایل زیادی ازجمله تنگنای وزن و قافیه داشته باشد؛ ولی درهرحال این هنجار گریزی به‌نوعی توجه مخاطب را به خود جلب می‌کند. در اینجا به ذکر چند نمونه از منظومه علی‌نامه پرداخته می‌شود.
کَفَر به‌جای کافر بپرسید پس ابن عامر خبر شتربان شتر بر زمین خوابنید
سپه را به بصره فرود آورید نشستست بر تخت چون کیقباد بپرسید حیدر که اي زنگیان فریبید هر یک از آن شامیان |
|
از آن عَمرو و مروان شوم کَفَر چو آن بانگ سالار لشکر شنید
بدان روي کز داد و دین درخورید درِ گنج اسلامیان برگشاد
که ایدون چه جویید می این زمان؟ که تا جمله دادند جان و روان |
(ربیع،1389: 18 ب 381) (همان: 35 ب 770)
(همان: 94 ب 2088) (همان: 137 ب 3011)
(همان: 258 ب 5753)
(همان: 350 ب 7812) |
ابهام زبانی
گاهی در شعر، پس‌وپیش کردن کلمات به دلیل ضرورت‌های شعری باعث ایجاد ابهام می‌گردد.
همی گفت ایا نام داران شام |
| شریعت بماند از چنین بی امام | (همان: 107 ب 2351) |
معنای موردنظر شاعر این است که شریعت از چنین کسی بی امام شد؛ درحالی‌که معانی دیگری نیز به ذهن خطور می‌کند.
[1] . ma_gheibi@yahoo.com.
[2] . zhaleh.gheibi@gmail.com
[3] . hajizade@iaushab.ac.ir.
[4] . serati@iaushab.ac.ir.
[5] . zhaleh.gheibi@gmail.com
[6] . ma_gheibi@yahoo.com.
[7] . hajizade@iaushab.ac.ir
[8] . serati@iaushab.ac.ir.
