Clarifying the mediating role of spatial behaviors in the sustainable development of urban environmentsCase study: Shiraz residential areas
Subject Areas : Sustainable urban development
Marziyeh Shahroudi Kolour
1
,
Khosro Movahed
2
,
Hojjatollah Rashid Kolvir
3
,
malihe taghipour
4
1 -
2 - Associate Professor of Architecture
The University of the District of Columbia
Department of Architecture and Urban Sustainability
Washington DC, USA
3 - Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Technology and Engineering, Mohaghegh Ardabili University, Ardabil, Iran.
4 - Associate Professor, Department of Architecture, Shiraz Branch, Islamic Azad University, Shiraz, Iran.
Keywords: neighborhood, Compact City, Sustainable Behavior, Spatial Behavior, Spatial structure,
Abstract :
Neighborhood-oriented sustainable development is one of the subcategories of urban sustainable development, which is trying to improve the living standards of residents with behavioral-spatial correlation by using various physical, human, economic, and cultural tools and funds. The purpose of the present research was to explain the mediating role of spatial behaviors in the generalization of the theory of planned behavior in order to achieve sustainability goals in the residential areas of Shiraz. Achieving this goal required an answer to the question that how does the spatial behavior of citizens affect the motivation, attitude, norms and behavioral needs of people on the path of sustainability? Previous studies showed that there is a gap in investigating this hypothesis that the behavioral-spatial capabilities of an environment can also be a behavioral catalyst to improve the efficiency of other variables. To prove this hypothesis, a researcher-made questionnaire was prepared based on the components of this theory. The designed items were validated by 11 experts in the field of behavior and psychology. The test population was the citizens of Shiraz city, who were selected randomly and classified. These people have included a community equal to 600 people. To conduct the research, an equation model was designed in AMOS software. This model was completed first with the mediating role of spatial behavior and then with the moderation of spatial structure and order (axial or central). The results confirmed the effect of spatial behavior in transforming sustainable behavior into the regular behavior pattern of residents and showed that norms with a regression coefficient of 0.810 have the greatest impact on people's behavior and take the greatest impact from environmental capabilities. Spatial behaviors with a regression coefficient of 0.721 affect the daily behaviors of individuals and put people on a sustainable path by strengthening other behavioral variables. The results also showed that in terms of structure, central patterns had a greater impact on people's spatial and sustainable behaviors, while in axial structures, people behave more based on their individual and internal features.Extended AbstractIntroduction: With the expansion of industrial production and technological arrangements to manage individual consumption, and the consequences and social problems caused by globalization, researchers realized that sustainability is about changing behavior. As a result, the studies on drawing public attention to the issues of environmental sustainability and the effects of human behavior on the environment became very widespread, and sustainable behavior was proposed to mean a series of conscious actions for the simultaneous protection of both the physical and social environment. Ajzen's (1991) theory of planned behavior is considered one of the most widely used models and a reliable predictor in the study of sustainable behavior. The basis of this theory is to create a connection between behavior, cognition, and personal communication. The theory of planned behavior is an expectancy-value theory that states that performing a behavior is related to two factors: motivation (behavioral intention) and ability (behavioral control). In other words, a person who has a high perception of control over his behavior and the intention to perform that behavior is more likely to do it. Perceived behavioral control depends on the existence of facilitators or the absence of barriers to performing a behavior or the perceived ability to perform that behavior. Despite the importance of the topic, until now, spatial behaviors have not been investigated as the main basis of human activities and a contextual factor in sustainable behavior models. Considering the extensive interactions between man-made environments and people in today's life, it seems that design with the aim of identifying environmental opportunities on the basis of the spatial structures of residential environments is an effective operational strategy in promoting the model of sustainable behavior in individual citizens. Therefore, the final goal of this research is to achieve a more specific perspective on the relationship between the physical environment of contemporary housing in Shiraz city and the sustainable behavior of residents. The main question in this research can be posed as follows: How does spatial behavior affect the motivation, attitude, norms, and behavioral needs of people to make sustainable decisions in daily life? It seems that spatial behavior can affect the mentioned variables as a behavioral catalyst and improve their function.Methodology: The present research is applied research based on the fundamental theory of planned behavior. The research method is based on field research findings that have been analyzed through survey data. For this purpose, first, examples of spatial configuration in Shiraz residential areas include centripetal systems (with the priority on collective spaces, higher integration of territories, and less spatial depth) and axial systems (with emphasis on private territories, higher spatial depth, and lower integration index) was identified and then 600 questionnaires were designed, distributed and analyzed based on the components obtained from the theoretical framework. The questionnaire had researcher-made questions, which were confirmed in terms of validity by calculating the CVR index by examining the importance and necessity of the questions by 11 researchers in the field of environmental psychology and behavior, and in terms of reliability by Cronbach's alpha coefficient. The number of data was reduced to 507 questionnaires by removing outliers data. The results were analyzed with the help of a structural equation model in AMOS software. In this model, spatial behavior was added as a mediating variable to the planned behavior model.Results and discussion: First, the research data were categorized by exploratory factor analysis test to identify hidden variables. Bartlett's statistic with a significance level of 0.000 and KMO with a value of 0.831 showed that the factor analysis is possible, the number of samples is sufficient and the common variance among the hidden variables is confirmed. In the second step, the identified variables were analyzed by confirmatory factor analysis. To investigate the mediation of a factor, three models must be defined: the total effect mode, in which the indirect paths are considered zero; Mediated effect model in which all paths are examined in the model and the indirect effect model in which direct paths are considered zero. Examining the values of path coefficients, all of which have a value higher than 0.5 and p<0.05, shows that spatial behavior can act as a mediating variable in promoting stable behavior and can be a controllable contextual factor. Examining the values of the regression coefficients shows that in the case of the total effect, the norms had the greatest impact on the citizens' usual behavior in choosing sustainable behavioral options (R=0.810). Considering spatial structures as a mediating variable, spatial behaviors have had the greatest impact on people's usual behavior (R=0.721). In this case, the norms are the most influential of the environmental qualities and the behavioral capabilities of the space (R=0.661). In the case of indirect influence, this result was also repeated, and the spatial behavior (R=0.909) by influencing the norms (R=0.794) influenced the usual behavior pattern of the residents of a neighborhood. In other words, it can be said that the role of spatial behavior in strengthening the sustainable behavior of citizens is significant by influencing the norms. Examining the results also showed that the axial structures could not encourage people to choose sustainable behavioral options. While central models have been successful in this field (R=0.169). In other words, the development structures in central neighborhoods serve to encourage sustainable behaviors and strengthen the collective values of residents of a neighborhood, while in axial patterns, internal factors (knowledge and personal motivation) can transform citizens into people with sustainable decisions and space and environmental capabilities have had less impact on them.Conclusion: The neighborhood can create self-sufficiency in terms of providing the services needed by its residents, reducing city trips, social sustainability, and a sense of local community, justice, and equality. The findings of this research, in confirmation of other research, put forward the central and compact development model in order to improve urban livability in the logic of sustainability, which supports high density and shorter distances in the spatial structure. The central and compact multi-core structure, in line with the citizens' behavioral demands and needs, responds to various aspects of sustainable urban development, which is possible through the mediation of environmental capabilities and spatial behaviors of users; this structure has higher accessibility, more vitality due to active functional cores, and better readability due to higher integration. Strengthening public participation and higher social interactions in this structure has also provided results including security and the possibility of higher local control and supervision. This structure, aligned with sustainable behavior patterns, has other benefits of increasing functional productivity, healthier residential areas, economic dynamism, more sustainable movement potentials, reducing individual consumption of resources, and strengthening social capital.
Extended Abstract
Introduction
With the expansion of industrial production and technological arrangements to manage individual consumption, and the consequences and social problems caused by globalization, researchers realized that sustainability is about changing behavior. As a result, the studies on drawing public attention to the issues of environmental sustainability and the effects of human behavior on the environment became very widespread, and sustainable behavior was proposed to mean a series of conscious actions for the simultaneous protection of both the physical and social environment. Ajzen's (1991) theory of planned behavior is considered one of the most widely used models and a reliable predictor in the study of sustainable behavior. The basis of this theory is to create a connection between behavior, cognition, and personal communication. The theory of planned behavior is an expectancy-value theory that states that performing a behavior is related to two factors: motivation (behavioral intention) and ability (behavioral control). In other words, a person who has a high perception of control over his behavior and the intention to perform that behavior is more likely to do it. Perceived behavioral control depends on the existence of facilitators or the absence of barriers to performing a behavior or the perceived ability to perform that behavior. Despite the importance of the topic, until now, spatial behaviors have not been investigated as the main basis of human activities and a contextual factor in sustainable behavior models. Considering the extensive interactions between man-made environments and people in today's life, it seems that design with the aim of identifying environmental opportunities on the basis of the spatial structures of residential environments is an effective operational strategy in promoting the model of sustainable behavior in individual citizens. Therefore, the final goal of this research is to achieve a more specific perspective on the relationship between the physical environment of contemporary housing in Shiraz city and the sustainable behavior of residents. The main question in this research can be posed as follows: How does spatial behavior affect the motivation, attitude, norms, and behavioral needs of people to make sustainable decisions in daily life? It seems that spatial behavior can affect the mentioned variables as a behavioral catalyst and improve their function.
Methodology
The present research is applied research based on the fundamental theory of planned behavior. The research method is based on field research findings that have been analyzed through survey data. For this purpose, first, examples of spatial configuration in Shiraz residential areas include centripetal systems (with the priority on collective spaces, higher integration of territories, and less spatial depth) and axial systems (with emphasis on private territories, higher spatial depth, and lower integration index) was identified and then 600 questionnaires were designed, distributed and analyzed based on the components obtained from the theoretical framework. The questionnaire had researcher-made questions, which were confirmed in terms of validity by calculating the CVR index by examining the importance and necessity of the questions by 11 researchers in the field of environmental psychology and behavior, and in terms of reliability by Cronbach's alpha coefficient. The number of data was reduced to 507 questionnaires by removing outliers data. The results were analyzed with the help of a structural equation model in AMOS software. In this model, spatial behavior was added as a mediating variable to the planned behavior model.
Results and discussion
First, the research data were categorized by exploratory factor analysis test to identify hidden variables. Bartlett's statistic with a significance level of 0.000 and KMO with a value of 0.831 showed that the factor analysis is possible, the number of samples is sufficient and the common variance among the hidden variables is confirmed. In the second step, the identified variables were analyzed by confirmatory factor analysis. To investigate the mediation of a factor, three models must be defined: the total effect mode, in which the indirect paths are considered zero; Mediated effect model in which all paths are examined in the model and the indirect effect model in which direct paths are considered zero. Examining the values of path coefficients, all of which have a value higher than 0.5 and p<0.05, shows that spatial behavior can act as a mediating variable in promoting stable behavior and can be a controllable contextual factor. Examining the values of the regression coefficients shows that in the case of the total effect, the norms had the greatest impact on the citizens' usual behavior in choosing sustainable behavioral options (R=0.810). Considering spatial structures as a mediating variable, spatial behaviors have had the greatest impact on people's usual behavior (R=0.721). In this case, the norms are the most influential of the environmental qualities and the behavioral capabilities of the space (R=0.661). In the case of indirect influence, this result was also repeated, and the spatial behavior (R=0.909) by influencing the norms (R=0.794) influenced the usual behavior pattern of the residents of a neighborhood. In other words, it can be said that the role of spatial behavior in strengthening the sustainable behavior of citizens is significant by influencing the norms. Examining the results also showed that the axial structures could not encourage people to choose sustainable behavioral options. While central models have been successful in this field (R=0.169). In other words, the development structures in central neighborhoods serve to encourage sustainable behaviors and strengthen the collective values of residents of a neighborhood, while in axial patterns, internal factors (knowledge and personal motivation) can transform citizens into people with sustainable decisions and space and environmental capabilities have had less impact on them.
Conclusion
The neighborhood can create self-sufficiency in terms of providing the services needed by its residents, reducing city trips, social sustainability, and a sense of local community, justice, and equality. The findings of this research, in confirmation of other research, put forward the central and compact development model in order to improve urban livability in the logic of sustainability, which supports high density and shorter distances in the spatial structure. The central and compact multi-core structure, in line with the citizens' behavioral demands and needs, responds to various aspects of sustainable urban development, which is possible through the mediation of environmental capabilities and spatial behaviors of users; this structure has higher accessibility, more vitality due to active functional cores, and better readability due to higher integration. Strengthening public participation and higher social interactions in this structure has also provided results including security and the possibility of higher local control and supervision. This structure, aligned with sustainable behavior patterns, has other benefits of increasing functional productivity, healthier residential areas, economic dynamism, more sustainable movement potentials, reducing individual consumption of resources, and strengthening social capital.
1. Ajzen, I. (1988). From intentions to actions: A theory of planned behaviour. In: J. Kuhl and Beckmann (Eds.). Action Control: From cognition to behaviour. Heidelberg, Germany: Springer, pp. 11-39.
2. Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational behavior and human decision processes, 50(2), pp. 179-211.
3. Ajzen, I. and Fishbein, M. (1980). Understanding Attitude and Predicting Social Behaviour. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall Inc.
4. Arbuthnott, K. D. (2009). Education for sustainable development beyond attitude change. International Journal of Sustainability in Higher Education. 10(2), pp. 152-163.
5. Arvin, Mahmoud., & Poor Ahmad, Ahmad. (2021). “Theoretical Explanation of Polycentric Compact City Structure to Create a Sustainable Urban form”. Geography and Territorial Spatial Arrangement, 11(41), 253-286. (in persian)
6. Bamberg, S., Rees, J., & Seebauer, S. (2015). Collective climate action: Determinants of participation intention in community-based pro-environmental initiatives. Journal of Environmental Psychology, 43, pp. 155-165.
7. Chakraborty, A., Singh, M. P., & Roy, M. (2017). A study of goal frames shaping pro-environmental behaviour in university students. International Journal of Sustainability in Higher Education, 18(7), pp. 1291–1310.
8. Cheng, T., Woon, D. K., & Lynes, J. K. (2011). The use of message framing in the promotion of environmentally sustainable behaviors. Social Marketing Quarterly, Volume 17, No. 2, pp. 48-62.
9. Ericson, J. D., Chrastil, E. R., & Warren, W. H. (2021). Space syntax visibility graph analysis is not robust to changes in spatial and temporal resolution. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, 48(6), pp. 1478-1494.
10. Fornara, F., Pattitoni, P., Mura, M., & Strazzera, E. (2016). Predicting intention to improve household energy efficiency: The role of value-belief-norm theory, normative and informational influence, and specific attitude. Journal of Environmental Psychology, 45, pp. 1-10.
11. Geels, F. W., Schwanen, T., Sorrell, S., Jenkins, K., & Sovacool, B. K. (2018). Reducing energy demand through low carbon innovation: A sociotechnical transitions perspective and thirteen research debates. Energy research & social science, 40, pp. 23-35.
12. Goggins, G. (2018). Developing a sustainable food strategy for large organizations: The importance of context in shaping procurement and consumption practices. Business Strategy and the Environment, 27(7), pp. 838-848.
13. Hameed, D., & Waris, I. (2018). Eco Labels and Eco Conscious Consumer Behavior: The Mediating Effect of Green Trust and Environmental Concern. Hameed, Irfan and Waris, Idrees (2018): Eco Labels and Eco Conscious Consumer Behavior: The Mediating Effect of Green Trust and Environmental Concern. Published in: Journal of Management Sciences, 5(2), pp. 86-105.
14. Hameed, I., Waris, I., & ul Haq, M. A. (2019). Predicting eco-conscious consumer behavior using theory of planned behavior in Pakistan. Environmental Science and Pollution Research, 26(15), pp. 15535-15547.
15. Hataminejad, Hossein., Pourahmad, Ahmad., & Niazi, Ziba. (2021). “Measuring the Dimensions of Livability and Sustainable Neighborhood Development (Case study: Sarab City Neighborhoods)”. Journal of Economic Geography Research, 2(3), 1-17. (in persian)
16. Jomehpour, Mahmoud., & Rohani Choulaee, Elham. (2020). “Assessing the Sustainability Level of Organic and Planned Neighborhoods Using UN-HABITAT Indicators (Case Study: Noghan and Sajad Neighborhoods of Mashhad)”. Quarterly Journals of Urban and Regional Development Planning, 5(12), 1-35. (in persian)
17. Khansari, N., Mostashari, A., & Mansouri, M. (2014). Impacting sustainable behavior and planning in smart city. International journal of sustainable land Use and Urban planning, 1(2), 46-61.
18. Kiani, Akbar., & Salari Sardari, Farzali. (2020). “An analysis of the structure and spatial-physical development of urban sprawl in Lamerd city”. Journal of Economic Geography Research, 1(1), 32-48. (in persian)
19. Lin, H. Y., & Hsu, M. H. (2015). Using social cognitive theory to investigate green consumer behavior. Business Strategy and the Environment, 24(5), pp. 326-343.
20. Lindenberg, S., & Steg, L. (2007). Normative, gain and hedonic goal frames guiding environmental behavior. Journal of Social issues, 63(1), pp. 117-137.
21. Madden, T. J., Ellen, P. S., & Ajzen, I. (1992). A comparison of the theory of planned behavior and the theory of reasoned action. Personality and social psychology Bulletin, 18(1), pp. 3-9.
22. Manning, C. (2009). The psychology of sustainable behavior: Tips for empowering people to take environmentally positive action. Minnesota Pollution Control Agency.
23. Mofidi Shemirani, Seyed. Majid., & Moztarzadeh, Hamed. (2014). “Explaining the Sustainable Urban Community Structural Criteria”. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 11(29), 59-70. (in persian)
24. Motaghed, Mohammad., & Sajadzade, Hasan. (2022). “A study of climatic comfort conditions in the spatial-physical patterns of traditional neighborhoods’ fabric: The case of Hamadan’s old neighborhoods”. Journal of Environmental Science and Technology, 23(12), 259-269. (in persian)
25. Motalebi, Ghasem. (2022). “Applying the Concept of Human Needs in Revisiting the Concept of Sustainability in Residential Environments”. Rahpooye Memari-o Shahrsazi, 1(1), 7-29. (in persian)
26. Movahed, Ali., Mostafavi, Soran., & Ahmadi., Mazhar. (2014). “Explaining the pattern of spatial –physical expansion of Saqqez from sustainable urban perspective”. Urban Structure and Function Studies, 2(5), 55-75. (in persian)
27. Mustafa, F. A., & Rafeeq, D. A. (2019). Assessment of elementary school buildings in Erbil city using space syntax analysis and school teachers′ feedback. Alexandria Engineering Journal, 58(3), pp. 1039-1052.
28. Nasr, Tahereh., & Emadi, Maryam. (2021). Investigating the Role of Socio-Cultural Sustainability Indicators in Urban Public Spaces’ Development (Case Study: Kholdebarin Park and Eram Garden Street, Shiraz). Urban Environmental Planning and Development, 1(4), 57-76. (in persian)
29. Neuman, M. (2005). The compact city fallacy. Journal of planning education and research, 25(1), 11-26.
30. Nikpour, Amer., Ghasempour, Fatemeh., & Mola Hoseyni, Ali. Asghar. (2020). Spatial analysis of housing indicators with a sustainable urban form approach (Case study: Babol). Journal of Urban Social Geography, 7(2), 41-58. (in persian)
31. Nikpour, Amer., Lotfi, Sedigheh., & Mansour lakuraj, Zobeydeh. (2021). “Studying the Impact of form on the sustainability of neighborhoodsEvaluating the Effect of Form on the Sustainability of the Urban Neighborhoods (Case study: Amol)”. Geographical Studies of Coastal Areas Journal, 2(2), 5-30. (in persian)
32. Onwezen, M. C., Antonides, G., & Bartels, J. (2013). The Norm Activation Model: An exploration of the functions of anticipated pride and guilt in pro-environmental behaviour. Journal of economic psychology, 39, pp. 141-153.
33. Rezvani, Z., Jansson, J., & Bengtsson, M. (2018). Consumer motivation for sustainable consumption: The interaction of gain, normative and hedonic motivation on electric vehicle adoption. Business Strategy and the Environment, 27(8), pp. 1272-1283.
34. Saeedpour, Sharareh., Barzegar, Sadegh., & Rasoli, Mohammad. (2022). Analysis and evaluation of Neighborhoods Prosperity indicators of Saqez city. Urban Environmental Planning and Development, 2(6), 33-48. (in persian)
35. Sahakian, M., & Dobigny, L. (2019). From governing behaviour to transformative change: A typology of household energy initiatives in Switzerland. Energy Policy, 129, pp. 1261-1270.
36. Salimi, Amirreza. (2020). “Investigating the Indicators of Sustainable Development in Urban Areas with an Emphasis on the Clarence Perry Neighborhood Unit Theory (Case study: Asadi neighborhood, 13th district of Tehran)”. Journals of Urban Development studies, 3(11), 76-91. (in persian)
37. Shahinifar, Mostafa., Khodadad, Mehdi., Beyranvandzadeh, Maryam., & Sobhani, Nobakht. (2016). “The Analysis of Urban Form Potentials with the Emphasis on Urban Compact Model (Case Study: Gorgan City)”. Journal of Urban Social Geography, 3(2), 39-56. (in persian)
38. Steg, L., & Vlek, C. (2009). Encouraging pro-environmental behaviour: An integrative review and research agenda. Journal of environmental psychology, 29(3), pp. 309-317.
39. Thøgersen, J. (2005). How may consumer policy empower consumers for sustainable lifestyles?. Journal of consumer policy, 28(2), pp. 143-177.
40. Uzzell, D., Pol, E., & Badenas, D. (2002). Place identification, social cohesion, and enviornmental sustainability. Environment and behavior, 34(1), pp. 26-53.
41. Van der Werff, E., Steg, L., & Keizer, K. (2013). The value of environmental self-identity: The relationship between biospheric values, environmental self-identity and environmental preferences, intentions and behaviour. Journal of Environmental Psychology, 34, pp. 55-63.
42. Wai, Y. S., & Bojei, J. (2015). Proposed conceptual framework on cohesive effect of extrinsic and intrinsic factors on sustainable behaviours. Procedia-Social and Behavioral Sciences, No. 172, pp. 449-456.
43. Yamu, C., & Van Nes, A. (2017). An integrated modeling approach combining multifractal urban planning with a space syntax perspective. Urban Science, 1(4), 1-21.
Journal of Urban Environmental Planning and Development
Vol 2, No 6, Summer 2022
p ISSN: 2783-3496 - e ISSN: 22783- 3909
DOI:
DOR:
Clarifying the mediating role of spatial behaviors in the sustainable development of urban environments
Case study: Shiraz residential areas
First Author: Affiliation
Second Author1: Affiliation
Third Author: Affiliation
Fourth Author: Affiliation
Received: 2021/12/12 PP 1- 17 Accepted: 2022/01/30
Abstract
Neighborhood-oriented sustainable development is one of the subcategories of urban sustainable development, which is trying to improve the living standards of residents with behavioral-spatial correlation by using various physical, human, economic, and cultural tools and funds. The purpose of the present research was to explain the mediating role of spatial behaviors in the generalization of the theory of planned behavior in order to achieve sustainability goals in the residential areas of Shiraz. Achieving this goal required an answer to the question that how does the spatial behavior of citizens affect the motivation, attitude, norms and behavioral needs of people on the path of sustainability? Previous studies showed that there is a gap in investigating this hypothesis that the behavioral-spatial capabilities of an environment can also be a behavioral catalyst to improve the efficiency of other variables. To prove this hypothesis, a researcher-made questionnaire was prepared based on the components of this theory. The designed items were validated by 11 experts in the field of behavior and psychology. The test population was the citizens of Shiraz city, who were selected randomly and classified. These people have included a community equal to 600 people. To conduct the research, an equation model was designed in AMOS software. This model was completed first with the mediating role of spatial behavior and then with the moderation of spatial structure and order (axial or central). The results confirmed the effect of spatial behavior in transforming sustainable behavior into the regular behavior pattern of residents and showed that norms with a regression coefficient of 0.810 have the greatest impact on people's behavior and take the greatest impact from environmental capabilities. Spatial behaviors with a regression coefficient of 0.721 affect the daily behaviors of individuals and put people on a sustainable path by strengthening other behavioral variables. The results also showed that in terms of structure, central patterns had a greater impact on people's spatial and sustainable behaviors, while in axial structures, people behave more based on their individual and internal features.
Keywords: Spatial Behavior, Sustainable Behavior, Neighborhood, Spatial Structure, Compact City.
Citation: First Author, Second Author (2023): Clarifying the mediating role of spatial behaviors in the sustainable development of urban environment, Case study: Shiraz residential areas, Journal of Urban Environmental Planning and Development, Vol 2, No 5, Shiraz, PP 1-17.
Extended Abstract
Introduction:
With the expansion of industrial production and technological arrangements to manage individual consumption, and the consequences and social problems caused by globalization, researchers realized that sustainability is about changing behavior. As a result, the studies on drawing public attention to the issues of environmental sustainability and the effects of human behavior on the environment became very widespread, and sustainable behavior was proposed to mean a series of conscious actions for the simultaneous protection of both the physical and social environment. Ajzen's (1991) theory of planned behavior is considered one of the most widely used models and a reliable predictor in the study of sustainable behavior. The basis of this theory is to create a connection between behavior, cognition, and personal communication. The theory of planned behavior is an expectancy-value theory that states that performing a behavior is related to two factors: motivation (behavioral intention) and ability (behavioral control). In other words, a person who has a high perception of control over his behavior and the intention to perform that behavior is more likely to do it. Perceived behavioral control depends on the existence of facilitators or the absence of barriers to performing a behavior or the perceived ability to perform that behavior. Despite the importance of the topic, until now, spatial behaviors have not been investigated as the main basis of human activities and a contextual factor in sustainable behavior models. Considering the extensive interactions between man-made environments and people in today's life, it seems that design with the aim of identifying environmental opportunities on the basis of the spatial structures of residential environments is an effective operational strategy in promoting the model of sustainable behavior in individual citizens. Therefore, the final goal of this research is to achieve a more specific perspective on the relationship between the physical environment of contemporary housing in Shiraz city and the sustainable behavior of residents. The main question in this research can be posed as follows: How does spatial behavior affect the motivation, attitude, norms, and behavioral needs of people to make sustainable decisions in daily life? It seems that spatial behavior can affect the mentioned variables as a behavioral catalyst and improve their function.
Methodology:
The present research is applied research based on the fundamental theory of planned behavior. The research method is based on field research findings that have been analyzed through survey data. For this purpose, first, examples of spatial configuration in Shiraz residential areas include centripetal systems (with the priority on collective spaces, higher integration of territories, and less spatial depth) and axial systems (with emphasis on private territories, higher spatial depth, and lower integration index) was identified and then 600 questionnaires were designed, distributed and analyzed based on the components obtained from the theoretical framework. The questionnaire had researcher-made questions, which were confirmed in terms of validity by calculating the CVR index by examining the importance and necessity of the questions by 11 researchers in the field of environmental psychology and behavior, and in terms of reliability by Cronbach's alpha coefficient. The number of data was reduced to 507 questionnaires by removing outliers data. The results were analyzed with the help of a structural equation model in AMOS software. In this model, spatial behavior was added as a mediating variable to the planned behavior model.
Results and discussion:
First, the research data were categorized by exploratory factor analysis test to identify hidden variables. Bartlett's statistic with a significance level of 0.000 and KMO with a value of 0.831 showed that the factor analysis is possible, the number of samples is sufficient and the common variance among the hidden variables is confirmed. In the second step, the identified variables were analyzed by confirmatory factor analysis. To investigate the mediation of a factor, three models must be defined: the total effect mode, in which the indirect paths are considered zero; Mediated effect model in which all paths are examined in the model and the indirect effect model in which direct paths are considered zero. Examining the values of path coefficients, all of which have a value higher than 0.5 and p<0.05, shows that spatial behavior can act as a mediating variable in promoting stable behavior and can be a controllable contextual factor. Examining the values of the regression coefficients shows that in the case of the total effect, the norms had the greatest impact on the citizens' usual behavior in choosing sustainable behavioral options (R=0.810). Considering spatial structures as a mediating variable, spatial behaviors have had the greatest impact on people's usual behavior (R=0.721). In this case, the norms are the most influential of the environmental qualities and the behavioral capabilities of the space (R=0.661). In the case of indirect influence, this result was also repeated, and the spatial behavior (R=0.909) by influencing the norms (R=0.794) influenced the usual behavior pattern of the residents of a neighborhood. In other words, it can be said that the role of spatial behavior in strengthening the sustainable behavior of citizens is significant by influencing the norms. Examining the results also showed that the axial structures could not encourage people to choose sustainable behavioral options. While central models have been successful in this field (R=0.169). In other words, the development structures in central neighborhoods serve to encourage sustainable behaviors and strengthen the collective values of residents of a neighborhood, while in axial patterns, internal factors (knowledge and personal motivation) can transform citizens into people with sustainable decisions and space and environmental capabilities have had less impact on them.
Conclusion:
The neighborhood can create self-sufficiency in terms of providing the services needed by its residents, reducing city trips, social sustainability, and a sense of local community, justice, and equality. The findings of this research, in confirmation of other research, put forward the central and compact development model in order to improve urban livability in the logic of sustainability, which supports high density and shorter distances in the spatial structure. The central and compact multi-core structure, in line with the citizens' behavioral demands and needs, responds to various aspects of sustainable urban development, which is possible through the mediation of environmental capabilities and spatial behaviors of users; this structure has higher accessibility, more vitality due to active functional cores, and better readability due to higher integration. Strengthening public participation and higher social interactions in this structure has also provided results including security and the possibility of higher local control and supervision. This structure, aligned with sustainable behavior patterns, has other benefits of increasing functional productivity, healthier residential areas, economic dynamism, more sustainable movement potentials, reducing individual consumption of resources, and strengthening social capital.
[1] . Corresponding author: Author, Email: mail, Tell: +91
مقاله پژوهشی
تبیین نقش میانجی رفتارهای فضایی در توسعه پایدار محیطهای شهری
موردپژوهی: محلات مسکونی شهر شیراز
نویسنده اول: وابستگی
نویسنده دوم1: وابستگی
نویسنده سوم: وابستگی
نویسنده چهارم: وابستگی
دریافت: 21/09/1400 صص 17- 1 پذیرش: 10/11/1400
چکیده
توسعه پایدار محلهمحور از زیرمجموعههای توسعه پایدار شهری است که با بهکارگیری ابزارها و سرمایههای گوناگون فیزیکی، انسانی، اقتصادی و فرهنگی در تلاش است با همبستگی رفتاری-فضایی، سطح زندگی ساکنین را ارتقا دهد. هدف از انجام تحقیق حاضر تبیین نقش میانجی رفتارهای فضایی در تعمیم نظریه رفتار برنامهریزیشده به منظور تحقق اهداف پایداری در محلات مسکونی شهر شیراز بوده است. دستیابی به این هدف نیازمند پاسخ به این سوال بود که رفتار فضایی شهروندان چگونه بر انگیزش، نگرش، هنجارها و نیازهای رفتاری افراد در مسیر پایداری تاثیر میگذارد؟ مطالعات پیشین جای خالی بررسی این فرضیه را نشان میدادند که قابلیتهای رفتاری-فضایی یک محیط نیز میتواند یک کاتالیزور رفتاری برای ارتقای بازدهی سایر متغیرها باشد. برای اثبات این فرضیه، پرسشنامه محقق ساختهای بر مبنای مولفههای این نظریه تهیه شد. گویههای طراحی شده توسط 11 متخصص حوزه رفتار و روانشناسی به لحاظ روایی مورد تایید قرار گرفت. جامعه مورد آزمون شهروندان شهر شیراز بودهاند که به روش تصادفی طبقهبندی شده انتخاب شدند. این افراد جامعهای معادل 600 نفر را شامل شدهاند. برای انجام پژوهش مدل معادلاتی در نرمافزار AMOS طراحی شد. این مدل نخست با نقش میانجی رفتار فضایی و در ادامه با بررسی تعدیلگری ساختار و نظم فضایی (محوری یا مرکزی) تکمیل شد. نتایج با تایید تاثیر رفتارهای فضایی در تبدیل رفتار پایدار به الگوی رفتار همیشگی ساکنان، نشان داد هنجارها با ضریب رگرسیون 810/0 بیشترین تاثیر را بر رفتار افراد دارند و بیشترین تاثیر را از قابلیتهای محیطی میگیرند. رفتارهای فضایی با ضریب رگرسیون 721/0 بر رفتارهای روزمره اقراد تاثیرگذارند و با تقویت سایر متغیرهای رفتاری، افراد را در مسیر پایداری قرار میدهند. نتایج همچنین نشان داد به لحاظ ساختاری، الگوهای مرکزگرا تاثیر بیشتری بر رفتارهای فضایی و پایدار افراد داشته است در حالیکه در ساختارهای محورگرا، افراد بیشتر بر اساس ویژگیهای فردی و درونی خود رفتار میکنند.
واژههای کلیدی: رفتار فضایی، رفتار پایدار، محله، ساختار فضایی، شهر فشرده.
استناد: نویسندگان (1401): تبیین نقش میانجی رفتارهای فضایی در توسعه پایدار محیطهای شهری، موردپژوهی: محلات مسکونی شهر شیراز، فصلنامه برنامه ریزی و توسعه محیط شهری، سال 2 ، شماره 6، شیراز، صص 17- 1.
مقدّمه
گزارش بروندلند در سال 1987 و اجلاس سران زمین در سال 1992 در ریودوژانیرو به درستی پیشبینی کرد که در آغاز این قرن بیش از 50 درصد از جمعیت جهان در مناطق شهری زندگی خواهند کرد. شهرنشینی یک تعامل پیچیده و تا حدی خودسازمانده بین محیط ساخته شده و فعالیتهای جامعه است. از یک سو، ترجیحات اقتصادی، اجتماعی و فردی بر چگونگی تکامل الگوهای شهرنشینی تأثیر میگذارد، و از سوی دیگر، شکل، فرم و ساختار محیط ساخته شده بر انتخاب افراد تأثیرگذار است (Yamu and Van Nes, 2017). نوشتههای متعددی در مورد جنبههای اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و زیستمحیطی شهرهای پایدار وجود دارد که قدمت آنها به دهه 1990 باز میگردد. (Van Nes, 2021). شهر پایدار را میتوان بستری برای دستیابی به اهداف پایداری دانست که رفاه اجتماعی، حقوق شهروندی، عدالت اجتماعی، توسعه انسانی و رضایتمندی را به دنبال دارد. اما رویکرد صرفا کالبدی به شهر، بدون در نظر گرفتن مسائل گوناگون مرتبط با شهر، در فلسفه وجودی آن خلل ایجاد میکند (Nasr & Emadi, 2021). در نتیجه مطالعات پیرامون جلب توجه عمومی به موضوعات پایداری محیط و تأثیرات رفتارهای انسانی بر محیط بسیار گسترده شد. در این مطالعات شهر یک محصول پایدار نیست، بلکه توسعه یا فرآیندی پایدار است که تحت تاثیر و یا متشکل از تعاملات انسانی است. بنابراین توسعه پایدار شهری اصطلاحی مناسبتر از شهر پایدار به نظر میرسد. توسعه پایدار شهری فرآیندی است که تأثیری دو جانبه دارد: (1) رفتار اجتماعی شهروندان را به سمت استفاده کارآمدتر و پایدارتر از منابع شهر (از پایین به بالا) سوق میدهد، و (2) به ارائه دهندگان خدمات (مانند شرکتهای آب و برق و حمل و نقل) و دولت اجازه میدهد تا خدمات کارآمدتر و پایدارتری (از بالا به پایین) ارائه دهند (Khansari et al., 2014). مفهوم توسعه پایدار محلهای نیز در اواخر دهه 80 میلادی به عنوان زیرمجموعهای از توسعه شهری پایدار مورد توجه قرار گرفت و از دهه 90 میلادی به علت ارتباط مستقیم آن با ابعاد کیفیت زندگی به یک موضوع اساسی در مباحث توسعه و برنامهریزی تبدیل شد. توسعه پایدار محلهای فرآیندی از کنشها و ارتباطات متقابل و مداوم را شامل میشود که بر رضایتمندی و تامین نیازهای پایه محلی و تقویت پیوندهای جمعی استوار است. توجه به این مقیاس از توسعه پایدار با بهکارگیری ابزارها و سرمایههای گوناگون فیزیکی، انسانی، اقتصادی و فرهنگی در تلاش است سطح زندگی فردی و اجتماعی ساکنین را ارتقا دهد (Nikpour et al., 2021).
از سوی دیگر، محققان بسیاری در راستای درک عوامل و علتهای بروز رفتارهای پایدار شهروندان تحقیق کرده و نتایج برخی از این تحقیقات، به عنوان مدل و الگو ارائه شده که به پاسخهای رفتاری کاربران وابسته است و به اذعان محققان اغلب با اتکا به عوامل مختلف شناختی، عوامل عاطفی و محرکهای هنجاری اتخاذ میشود (Fornara et al., 2016; Lin and Hsu, 2015). امروزه منتقدان معتقدند که این تحقیقات عمدتاً از عوامل ساختاری که باعث شکلگیری و زیربنای رفتار میشوند غافلند، ظرفیت تحولپذیری آنها محدود است و در نتیجه نمیتوانند توضیح دهند چرا رفتارهای مرتبط با رفتار کاربران اغلب نتوانسته است با ارزشهای پایداری هماهنگ شود (Geels et al., 2018; Goggins, 2018; Sahakian and Dobigny, 2019). بدیهی است که رفتار انسان تنها به ذهنیت او بستگی ندارد. بسیاری از عوامل زمینهای ممکن است رفتار را تسهیل یا محدود کنند و بر انگیزههای فردی برای انجام آن رفتار تأثیر بگذارند (Thøgersen, 2005). بنابراین، نه تنها در نظر گرفتن عوامل درون فردی مانند نگرشها، هنجارها و عادتها، بلکه عوامل زمینهای مانند زیرساختهای فیزیکی، امکانات فنی، در دسترس بودن و ویژگیهای محصول یا محیط نیز مهم است. درک این پدیده روانشناختی میتواند پاسخها به عدم موفقیت برنامهریزیها برای نهادینه کردن ارزشهای پایداری میان شهروندان را توضیح دهد. بنابراین، برای دستیابی به اهداف پایداری، باید عواملی که باعث میشود مردم گزینه پایدار را نسبت به گزینههای ناپایدار در دسترس انتخاب کنند، در فرآیند برنامهریزی و طراحی مورد توجه قرار گیرد و تلاش برای ایجاد شرایطی باشد که عمل پایدار را به جذابترین و یا طبیعیترین انتخاب تبدیل کند (Manning, 2009).
علیرغم اهمیت موضوع، تاکنون مدل جامعی که رفتارها و محرکهای فضایی را به عنوان بستر اصلی فعالیتها و رفتارهای انسانی و یک عامل زمینهای در ترویج رفتار پایدار مورد توجه قرار دهد، ارائه نشده است. بنابراین هدف نهایی این پژوهش با توجه به اهمیت محیطهای مسکونی در پایداری اجتماعی، شکوفایی شهری و تقویت سرمایههای اجتماعی، دستیابی به دیدگاه مشخصتری در رابطه بین ساختار فیزیکی محلات مسکونی شهر شیراز و رفتار پایدار شهروندان است. پرسشهای اصلی در این پژوهش بدین صورت قابل طرح است:
· رفتار فضایی چگونه بر انگیزش، نگرش، هنجارها و نیاز رفتاری افراد برای اتخاذ تصمیمات پایدار در زندگی روزمره تاثیر میگذارد؟
· ساختارهای توسعه فضایی چگونه بر رفتار فضایی و رفتار پایدار شهروندان تاثیرگذارند؟
به نظر میرسد ساختار فضایی در تقویت هنجارها و انگیزههای رفتاری افراد تاثیرگذار باشد و رفتار فضایی به عنوان یک کاتالیزور بر متغیرهای یاد شده تاثیر گذاشته و کارکرد آنها را ارتقا دهد.
پیشینه و مبانی نظری
توسعه پایدار، به همان اندازه که دارای ابعاد جهانی است، ابعاد محلی نیز دارد و محله به عنوان واحد پایه و محور برنامهریزیهای مشارکتی در شهر قلمداد میشود. توسعه پایدار در مقیاس محله به معنای ارتقای کیفیت زندگی و شامل همه ویژگیها و اجزای زیستمحیطی، فرهنگی اجتماعی و اقتصادی است. محله مجموعهای است مرکب از فعالیتها و تعاملات اجتماعی، کارکردها و عناصر شاخص کالبدی که حیات شهری و سرزندگی اجتماعی را حمایت میکند. توسعه پایدار محلهای نیز فرایندی از کنشها و ارتباطات متقابل و مداوم تعریف شده است که با افزایش همبستگیهای اجتماعی در سطح محله، ابزارها و سرمایههای گوناگون فیزیکی، انسانی، اقتصادی و فرهنگی را به کار میگیرد (Salimi, 2020). بنابراین به عهده گرفتن برنامهریزي پایدار در مقیاس محله، فرصتی براي پرداختن به مسائل روزمره به ویژه عوامل مربوط به تلفیق محیطهاي مصنوع و طبیعی، ایجاد مناطق قابل پیادهروي، وجود گزینههاي مسکن منصفانه و عادلانه، اشتغال و فرصتهاي آموزشی لازم را فراهم میآورد (Jomehpour & Rohani, 2020). محلات پایدار دارای مولفههایی از جمله تنوع کالبدی-عملکردی، اجتماعی-فرهنگی، سیاسی-اداری، حملونقل و ارتباطات، خدمات، اقتصاد و معیارهای انسانی هستند. یک محله پایدار خودکفاست، و اختلاط کاربریها و تراکم بالا، سازگاری، پیادهمداری، عدالت اجتماعی و سرزندگی از مشخصههای دیگر آن است (Mofidi Shemirani & Moztarzadeh, 2014).
از بعد کالبدی، شناخت فرم شهری یک گام موثر در دستیابی به فرم پایدار است (Kiani & Salari , 2020; Ghorbani et al., 2021). تحقیقات قابل توجهی در زمینه شناخت الگو و کیفیات یک فرم پایدار شهری و محلهای انجام شده است که دارای اشتراکاتی در یافتهها بودهاند. تحقیقات انجام شده بر ساختارهای مرکزگرا و الگوهای توسعه فشرده به عنوان یک عامل مناسب در شکوفایی محلات شهری و توسعه پایدار آنها تاکید داشتهاند. به عنوان مثال، Saeedpour و همکاران (2022) بیان کردند شاخصههایی که منجر به شکوفایی یک محله شهری میشوند را میتوان در بهبود فضایی و توزیع مناسب درآمدها، انسجام و مشارکت بیشتر و امکان دسترسی آسانتر محلات به خدمات جستجو کرد. Movahed و همکاران (2014) در تحقیق خود با بررسی الگوی گسترش فضایی-کالبدی شهر سقز، به دنبال تبیین فرم پایدار بودهاند. آنان ضمن بررسی ابعاد شهر فشرده بیان میکنند که این الگوی توسعه، ساختاری انعطافپذیر دارد که در آن بخشهای مختلف به یکدیگر مرتبط هستند. این فرم به دلیل ایجاد حملونقل پایدار، کاهش گستردگی و استفاده پایدار از زمین، همبستگی اجتماعی و توسعه فرهنگی، صرفهجویی اقتصادی در ارائه زیرساختها و حمایت از خدمات کسبوکار محلی مورد توجه است. Shahinifar و همکاران (2016) نیز ظرفیت فرم شهری فشرده را در تقویت الگوهای پایداری مورد بررسی قرار دادهاند. آنان با بررسی شهر گرگان، بیان کردند الگوی فشرده قابلیت دستیابی به حملونقل پایدار، کاربریهای ترکیبی، همبستگی اجتماعی و توسعه فرهنگی را تقویت مینماید. آنان همچنین از هشت شاخص تراكم جمعيتي، زمينهاي باير و خالي، تراكم ساختماني و دانهبندی قطعات، نظام دسترسيها، اختلاط كاربريها، دسترسي به زيرساختهاي شهري، دسترسي به حملونقل شهري و دسترسي به مسيرهاي پيادهرو به عنوان شاخصهای توسعه پایدار شهری نام میبرند. همچنین، Nikpour و همکاران (2020) دریافتند رضایتمندی سکونتی و مطلوبیت مسکن در محلاتی با الگوی توسعه فشرده رابطه معنادار مثبتی دارند. درحالی که نشانههای بدمسکنی در فرمهای پراکنده بیشتر گزارش شده است. بدین ترتیب تعادل ساختار فضایی شهر و افزایش کیفیت محلات مسکونی را در گرو پیروی از توسعههای فشرده و خوشهای دانستهاند. Arvin & Poorahmad (2021) ساختارهای پیشنهادی برای یک فرم پایدار را در قالب رشد هوشمند، نوشهرگرایی، توسعه میانافزا و شهر فشرده معرفی میکنند. در میان انواع این الگوها از نظر این محققین شهرهایی که با پدیده پراکندهرویی مواجهند میتوانند با ایجاد و تقویت هستههای شهری، فشردگی ساختار شهر را افزایش داده و آن را به فرم پایدار نزدیکتر کنند. Nikpour و همکاران (2021) با رویکردی مقایسهای، سه فرم فشرده، میانی و پراکنده را از منظر شاخصهای پایداری در محلات شهر آمل مورد بررسی قرار داده و با مقایسه 12 شاخص معرفی شده، دریافتند محلاتی که الگوی توسعه فشرده را دنبال کردهاند از سطح پایداری بالاتری برخوردار بودهاند. Hataminejad et al. (2021) وضعیت تنوع و توسعه در محلات مسکونی را از اساسیترین ارکان توسعه پایدار شهری معرفی کرده و برای سنجش این مولفه شاخصهای زیستپذیری را در سه معیار کلی تنوع در ساخت، تنوع در استفاده و تنوع در کاربران مورد بررسی قرار دادهاند.
الگوی توسعه فشرده از جنبه شرایط اقلیمی و آسایش محیطی نیز مورد توجه محققان بوده است. Motaghed & Sajadzade (2022) دریافتند الگوهای مرکزگرا و فشرده شرایط آسایش طبیعی بیشتری را نسبت به الگوهای محورگرا فراهم میکنند. همچنین از بعد معناشناختی و انسانگرایانه نیز الگوی توسعه فشرده و مرکزگرا دارای مزایای قابل توجهی است. در تازهترین تحقیقی که در این زمینه انجام شده، Motalebi (2022) بیان میکند که توسعه پایدار محیطهای مسکونی و فضاهای شهری بدون توجه به ابعاد انسانی آن که در قالب نیازهای انسانی تجلی میکند امکانپذیر نمیباشد. محقق با بررسی اسنادی منابع و ادبیات موضوع دریافته است که الگوهای پیشنهادی برای توسعه محیطهای مسکونی در اوایل قرن گذشته طی فرایندی تکوینی از توجه صرف به رفع نیازهای اولیه انسانی به سمت ارضای نیازهای عالی انسان بویژه معناشناختی و زیباییشناختی جهت پایدارسازی روانشناختی محیطهای مسکونی به همراه حفاظت از محیطزیست در حوزه توسعه پایدار محیطهای مسکونی تغییر مسیر دادهاند. نیازهایی که مورد توجه بودهاند شامل احساس امنیت، نیاز به احترام و عزتنفس، خوشکوفایی، زیبایی، شناخت و احساس وابستگی میشوند که در الگوهای فشرده به علت تحکیم روابط همسایگی و شکوفایی محله با تقویت حس تعلق ساکنین قابل دستیابی است.
همانطور که مرور ادبیات تحقیق نشان داد، اکثر تحقیقات، محله پایدار را از بعد الگوی توسعه و ساختار کالبدی قابل دستیابی دانسته و قابلیتهای محیطی ساختار فشرده را عامل اصلی دستیابی به پایداری محلات مسکونی معرفی نمودهاند. دسته دیگری از تحقیقات اما پایداری را بدون مدنظر قرار دادن رفتار افراد، هدفی دور از دسترس دانستهاند. نظریات مختلفی درباره علل وجود شکاف بین وجود امکانات، داشتن دانش و قصد رفتاری برای انجام رفتارهای پایدار و بروز چنین رفتاری وجود دارد. دو نظریه تأثیرگذار که بسیاری از تحقیقات مربوط به رفتار پایدار را پایهریزی میکنند، نظریه اقدام یا عمل منطقی Ajzen و Fishbein (1980) و نظریه رفتار برنامهریزی شده (1988) هستند. مطابق نظریه عمل منطقی، رفتار فرد در نتیجه نگرش او انجام میپذیرد. نگرش از طریق اعتقادات فرد شکل میگیرد که انجام یک رفتار منجر به نتیجه معین و ارزیابی مطلوب از این نتیجه میشود یا نه. Fishbein و Ajzen (1980) قصد رفتاری را احتمال ذهنی شکلدهی یک رفتار خاص تعریف میکنند، به طوری که نقش قصد رفتاری در یک ارتباط نگرشی – رفتاری، سطح تلاش لازم برای اجرای یک رفتار را نشان میدهد. نظریه عمل منطقی در شرایطی کاربرد دارد که کنترل ارادی قابل توجهی بر روی رفتار وجود داشته باشد. به عبارت دیگر، موفقیت نظریه عمل منطقی به میزان کنترل ارادی بر روی رفتار بستگی دارد. در حالی که وقتی میزان کنترل ارادی بر یک رفتار کاهش یابد (یعنی فرد با وجود قصد رفتاری توانایی انجام آن را نداشته باشد)، کاربرد این مدل چندان زیاد نیست. به همین دلیل، Ajzen در سال 1988 تئوری عمل منطقی را گسترش داد و تئوری رفتار برنامهریزی شده TPB خود را با افزودن یک متغیر جدید - کنترل رفتاری درک شده که به عنوان "باور شخص در مورد عملکرد آسان یا دشوار رفتار" تعریف میشود - توسعه داد. هر دو نظریه عمل منطقی (Ajzen and Fishbein, 1980) و نظریه رفتار برنامهریزی شده (Ajzen, 1988) اهداف را به عنوان پیشبینیکننده رفتار توضیح دادهاند (Hameed et al. 2019; Hameed and Waris 2018). در واقع بر مبنای این تئوری، قصد افراد برای انجام یک رفتار با عواملی هدایت میشود: نگرش که بر دانش و آگاهی فرد از آن رفتار تاکید میکند؛ انگیزش، که به احساسات مثبت یا منفی و درجه ارزیابی مطلوب یا نامطلوب نسبت به انجام رفتارهای مورد نظر توجه دارد؛ هنجارهای ذهنی فرد که به باور فرد درباره نظرات افراد مهم، برای انجام دادن یا ندادن رفتار اشاره دارد و کنترل رفتار ادراک شده، که درک فرد از آسانی یا سختی انجام رفتار و برداشت فرد از مهارتها، منابع و فرصتهای موردنیاز در جهت انجام رفتار را نشان میدهد.
شکل 1- مدل رفتار برنامهریزی شده (منبع: Ajzen, 1988)
در روانشناسی رفتار پایدار تاکنون عوامل زمینهای به طور منظم در رویکردهای نظری مورد بررسی قرار نگرفتهاند و نظریه رفتار برنامهریزی شده فقط درک افراد از عوامل زمینهای را در نظر میگیرد (همانطور که در کنترل رفتاری درک شده بیان میشود). این در حالی است که مطالعات نشان داده است که بین ساختارهای فضایی و الگوهای رفتاری جمعیت درگیر با آن رابطه معنیداری وجود دارد (Ericson, et al., 2021; Mustafa & Rafeeq, 2019). بنابراین دستهای از نظریات موجود ساختار کالبدی و دسته دیگری از مدلهای رفتاری، عوامل درونی شهروندان را در شکلدهی یک محیط پایدار موثر دانستهاند. اما هیچ یک از تحقیقات تلاشی در تطبیق هر دوی این نظریات با یکدیگر نداشته است. با توجه به مباحث مطرح شده، به نظر میرسد فضا و رفتار فضایی میتواند یک عامل زمینهای و کنترلکننده رفتار باشد. به همین منظور در پژوهش حاضر، رفتار فضایی شهروندان در محلات مسکونی به عنوان زمینهای برای تقویت الگوی رفتار پایدار آنان در ساختارهای توسعه کالبدی مختلف مورد آزمون قرار خواهد گرفت.
تحقیق حاضر از جمله تحقیقات کاربردی است که بر اساس نظریه بنیادی رفتار برنامهریزی شده پایهگذاری شده است. روش انجام تحقیق مبتنی بر یافتههای زمینهیاب است که از طریق دادههای پیمایشی مورد تحلیل قرار گرفتهاند. جامعه آماری همه شهروندان ساکن در محلات مسکونی شهر شیراز در مناطق 11گانه شهری، به جز منطقه 8 (بافت تاریخی) بودهاند. با توجه به حجم جامعه، مطابق جدول مورگان، تعداد 384 نمونه مورد نیاز بود. علیرغم کفایت 384 نمونه، با توجه به الزامات و حساسیتهای آزمون تحلیل عاملی، 600 پرسشنامه توزیع شد که حذف دادههای پرت خللی در اعتبار و صحت آزمون ایجاد نکند. از این تعداد 516 پرسشنامه کامل به دست آمد. پرسشنامه دارای سوالات محقق ساختهای بود که به لحاظ روایی با محاسبه شاخص CVR از طریق بررسی اهمیت و ضرورت سوالات توسط 11 محقق حوزه روانشناسی محیطی و رفتار، و به لحاظ پایایی توسط ضریب آلفای کرونباخ تایید شد (جدول 1).
جدول 1- مولفههای رفتار پایدار در پرسشنامههای طراحی شده
پایایی | روایی | تعداد سوالات | تحقیقات پشتیبان | شاخصها | مولفهها | ابعاد |
845/0 | 90/90 | 10 | Ajzen, 1991; Lindenberg and Steg, 2007; Bamberg et al., 2015. Lindenberg and Steg, 2007; Onwezen et al., 2013; Rezvani et al., 2018.; Manning, 2009. | سودآور لذت جویانه هنجاری | انگیزه | عوامل درونی رفتار پایدار |
759/0 | 63/63 | 4 | Cheng, et al., 2011; Van der Werff, et al., 2013; Chakraborty et al., 2017. | آگاهی از عواقب رفتار | دانش و نگرش | |
813/0 | 09/89 | 5 | Van der Werff, Steg, & Keizer, 2013. Uzzell, Pol & Badenas, 2002; Manning, 2009. | تعهد اخلاقی و قوانین رفتاری مشترک | هنجارها | عوامل بیرونی رفتار پایدار |
756/0 | 81/81 | 10 | Thøgersen, 2005. Wai & Bojei, 2015. | استفاده از چیدمان، محرکها و نظامهای فعالیت در فضا | رفتار فضایی | |
756/0 | 45/85 | 5 | Ajzen, 1991; Madden et al., 1992; Steg & Vlek, 2009. | رفتار همیشگی | کنترل رفتاری درک شده | |
722/0 | 45/85 | 5 | Ajzen, 1988; Katherine Arbuthnott, 2009. | قصد و نیاز رفتاری | ||
(منبع: یافتههای نویسندگان، 1401)
برای اثبات فرضیات پژوهش و تدوین مدل معادلات ساختاری، نخست دادههای پرسشنامهها توسط آزمون تحلیل عاملی اکتشافی در نرمافزار SPSS دستهبندی شدند تا متغیرهای پنهان شناسایی شوند. سپس مدل تحقیق بر مبنای فرضیات پژوهش در نرمافزار AMOS ترسیم شد. برای این منظور تاثیرگذاری هر متغیر در پیشبینی رفتار همیشگی افراد هم به صورت مستقل و هم به کمک میانجیگری رفتار فضایی به دست آمد. روش تحلیل میانجی در این تحقیق، بوت استریپینگ بوده است. در نهایت، با محاسبه z-score با توجه به گروهبندی دادهها به لحاظ پاسخ خانوارهایی که در ساختارهای محورگرا و یا مرکزگرا سکونت داشتهاند (متغیر تعدیلگر)، به مقایسه نتایج این دو گروه پرداخته شد.
شکل 2- فرضیات پژوهش (ترسیم: نویسندگان، 1401)
محدوده مورد مطالعه
محدوده مورد مطالعه، کل مناطق 11 گانه شهر شیراز به استثنای بافت تاریخی بوده است. علت این امر بهرهمندی از نظرات و الگوهای رفتاری طیفهای مختلف اجتماعی-فرهنگی شهروندان بوده است. منطقه 8 شهرداری (بافت تاریخی-فرهنگی) در این تحقیق به دلیل تفاوت اساسی ساختار فضایی-فرهنگی آن مورد بررسی قرار نگرفته است.
شکل 3- محدوده مورد مطالعه (منبع: سالنامه آماری شهرداری شیراز، 1398 و مطالعات نویسندگان، 1401)
شناسایی الگوهای فضایی
برای انجام تحقیق حاضر، در اولین گام ساختار محلات انتخابی برای توزیع پرسشنامهها از طریق مشاهدات میدانی محققین برداشت شد. در انتخاب محلات، با توجه به فرضیات تحقیق سعی شد دو گونه محوری یا محورگرا (پراکندگی کاربریها و عمقهای فضایی بالاتر) و مرکزی یا مرکزگرا (توزیع فشرده گرههای عملکردی و یکپارچگی بالاتر) مدنظر باشد. الگوهای مرکزی در 77/27 درصد جامعه مورد بررسی و الگوهای محوری در 23/72 درصد موارد مشاهده شد.
شکل 4- الگوهای انتظام فضایی در مناطق مورد مطالعه (ترسیم: نویسندگان، 1401)
آزمون فرضیه اول: بررسی مدل معادلات ساختاری (SEM) و بررسی تاثیر رفتار فضایی بر رفتار پایدار
در اولین فرضیه پژوهش، نقش رفتار فضایی به عنوان متغیر میانجی در تبدیل رفتار پایدار به رفتار همیشگی افراد اندازهگیری شد. برای این منظور، نخست دادهها توسط آزمون تحلیل عاملی اکتشافی دستهبندی شدند تا متغیرهای پنهان شناسایی شوند. آماره بارتلت با سطح معناداری 000/0 و KMO با مقدار 831/0 نشان داد انجام تحلیل عاملی بدون مشکل خواهد بود. بار عاملی اکتشافی به دست آمده برای گویههای طراحی شده باید بیشتر از 0.3 باشند. به همین دلیل تعدادی از گویهها با بار عاملی کمتر از حد مجاز در این مرحله حذف شدند. همچنین متغیرهای شناخته شدهای که تعداد فاکتورهای آنها کمتر از سه عدد بود نیز از تحلیل کنار گذاشته شدند. در نهایت 6 عامل اصلی شناسایی شد: انگیزه، هنجار، دانش و نگرش، رفتار همیشگی، قصد و نیاز رفتاری و رفتار فضایی که بار عاملی همه گویههای آنها در بازه 3/0 تا 85/0 قرار داشته و و هر یک حداقل شامل سه گویه بودهاند. در دومین گام برای اثبات این فرضیه، متغیرهای شناسایی شده توسط تحلیل عاملی تاییدی مورد بررسی قرار گرفتند. مدل معادلاتی طراحی شده بر اساس این فرضیه در نرمافزار AMOS مدلسازی شد (شکل 5). برای بررسی میانجیگری یک عامل، باید سه مدل تعریف شود: حالت تاثیر کامل که در آن مسیرهای غیر مستقیم صفر (A=0; C=0).در نظر گرفته میشوند؛ مدل تاثیر میانجی که همه مسیرها در مدل بررسی میشود و مدل تاثیر غیر مستقیم که در آن مسیرهای مستقیم صفر (B=0). در نظر گرفته میشود.
شکل 5- مدل ارائه شده در تحلیل عاملی تاییدی (ترسیم: نویسندگان، 1401)
در نخستین آزمون، گویههایی که بار عاملی تاییدی (ضریب رگرسیونی استاندارد شده) آنها کمتر از مقدار مجاز 5/0 بود از مدل حذف شده و مجدد آزمون انجام شد. سپس، پیشنهادات نرمافزار در راستای افزایش میزان برازش مدل، بررسی شده و از آن میان مواردی که با فرضیه پژوهش سازگار بود، پیچیدگی مدل را بیشتر و تعمیمپذیری آن را کمتر نمیکرد، اجرا شد. این پیشنهادات مبنی بر افزودن کواریانس میان برخی گویهها بود. این کواریانسها فقط میان گویههایی اجرا شدند که تحت تاثیر یک متغیر یکسان بودند (شکل 5). نرمال بودن دادهها با بررسی میزان ضرایب skewness که در بازه 3 و 3- بود و ضرایب kurtosis که در بازه 10 و 10- بود اثبات شد. معنادار بودن نسبتهای به دست آمده نیز با بررسی مقدار نسبت بحرانی که بیش از 96/1 بوده و p-value آن کمتر از 05/0 به دست آمد تایید شد. بررسی مقادیر ضرایب مسیر (جدول 2) که همگی مقداری بالاتر از 5/0 داشته و p<0/05 نشان میدهد رفتار فضایی میتواند به عنوان یک متغیر میانجی در ترویج رفتار پایدار عمل کرده و یک عامل زمینهای قابل کنترل باشد. بررسی مقادیر ضرایب رگرسیونی نشان میدهد در حالت تاثیر کامل، هنجارها بیشترین تاثیر را بر رفتار همیشگی شهرودان در انتخاب گزینههای رفتاری پایدار داشتهاند (R=0/810). با در نظر گرفتن ساختارهای فضایی به عنوان یک متغیر میانجی، رفتارهای فضایی بیشترین تاثیر را بر رفتار همیشگی افراد داشتهاند (R=0/721). در این حالت نیز هنجارها بیتشرین تاثیرپذیری را از کیفیات محیط و قابلیتهای رفتاری فضا به خود اختصاص دادهاند (R=0/661). در حالت تاثیر غیر مستقیم نیز این نتیجه تکرار شد و رفتار فضایی (R=0/909) با تحت تاثیر قرار دادن هنجارها (R=0/794) الگوی رفتار همیشگی ساکنین یک محله را تحت تاثیر خود قرار داد. به عبارت دیگر میتوان گفت نقش رفتار فضایی بر تقویت رفتاهای پایدار شهروندان، با تحت تاثیر قرار دادن هنجارها معنادار است.
جدول 2- ضرایب رگرسیونی استاندارد شده مولفههای تحقیق در تحلیل عاملی تاییدی
مسیر | مقدار تاثیر کامل | مقدار تاثیر میانجی | مقدار تاثیر غیرمستقیم | ||
انگیزه | <--- | رفتار فضایی | 000/0 | *305/0 | 211/0 |
هنجار | <--- | رفتار فضایی | 000/0 | *661/0 | *794/0 |
دانش و نگرش | <--- | رفتار فضایی | 000/0 | *341/0 | *454/0 |
قصد رفتاری | <--- | رفتار فضایی | 000/0 | *465/0 | *464/0 |
رفتار فضایی | <--- | رفتار همیشگی | 000/0 | *721/0 | *909/0 |
انگیزه | <--- | رفتار همیشگی | 380/0 | *276/0 | 000/0 |
هنجار | <--- | رفتار همیشگی | *810/0 | *553/0 | 000/0 |
دانش و نگرش | <--- | رفتار همیشگی | *515/0 | *345/0 | 000/0 |
قصد رفتاری | <--- | رفتار همیشگی | 500/0 | *283/0 | 000/0 |
(منبع: یافتههای نویسندگان، 1401)
ادامه جدول 2- ضرایب رگرسیونی استاندارد شده مولفههای تحقیق در تحلیل عاملی تاییدی
مسیر | مقدار تاثیر کامل | مقدار تاثیر میانجی | مقدار تاثیر غیرمستقیم | مسیر | مقدار تاثیر کامل | مقدار تاثیر میانجی | مقدار تاثیر غیرمستقیم | |||||||
گویه |
| متغیر | گویه |
| متغیر | |||||||||
SB8 | <--- | رفتار فضایی | 860/0 | 812/0 | 748/0 | UB1 | <--- | رفتار همیشگی | 771/0 | 697/0 | 711/0 | |||
SB7 | <--- | رفتار فضایی | 867/0 | 749/0 | 652/0 | UB2 | <--- | رفتار همیشگی | 651/0 | 741/0 | 743/0 | |||
SB6 | <--- | رفتار فضایی | 705/0 | 685/0 | 590/0 | UB5 | <--- | رفتار همیشگی | 986/0 | 674/0 | 662/0 | |||
SB5 | <--- | رفتار فضایی | 700/0 | 732/0 | 674/0 | UB4 | <--- | رفتار همیشگی | 733/0 | 797/0 | 795/0 | |||
SB4 | <--- | رفتار فضایی | 819/0 | 702/0 | 623/0 | UB3 | <--- | رفتار همیشگی | 670/0 | 989/0 | 985/0 | |||
A4 | <--- | دانش و نگرش | 953/0 | 985/0 | 966/0 | N2 | <--- | هنجار | 935/0 | 980/0 | 909/0 | |||
A3 | <--- | دانش و نگرش | 670/0 | 673/0 | 674/0 | N5 | <--- | هنجار | 857/0 | 866/0 | 883/0 | |||
A1 | <--- | دانش و نگرش | 900/0 | 961/0 | 934/0 | N4 | <--- | هنجار | 781/0 | 784/0 | 809/0 | |||
A2 | <--- | دانش و نگرش | 740/0 | 736/0 | 734/0 | N3 | <--- | هنجار | 784/0 | 782/0 | 783/0 | |||
IB5 | <--- | قصد رفتاری | 731/0 | 754/0 | 799/0 | M7 | <--- | انگیزه | 742/0 | 743/0 | 745/0 | |||
IB4 | <--- | قصد رفتاری | 991/0 | 964/0 | 970/0 | M6 | <--- | انگیزه | 943/0 | 941/0 | 942/0 | |||
IB3 | <--- | قصد رفتاری | 869/0 | 883/0 | 880/0 | M4 | <--- | انگیزه | 849/0 | 850/0 | 849/0 | |||
IB2 | <--- | قصد رفتاری | 665/0 | 674/0 | 722/0 | M3 | <--- | انگیزه | 878/0 | 879/0 | 878/0 | |||
M2 | <--- | انگیزه | 716/0 | 718/0 | 717/0 | M8 | <--- | انگیزه | 786/0 | 785/0 | 785/0 | |||
|
|
|
|
|
| M1 | <--- | انگیزه | 702/0 | 704/0 | 702/0 | |||
(منبع: یافتههای نویسندگان، 1401)
نتایج تصمیمگیری بر اساس روش بوت استریپینگ (شکل 6) و با ضریب اطمینان 95% نشان داد هنجارها (R=0/407) و دانش و نگرش (R=0/256) در زمینه پایداری هم به طور مستقل (معناداری مسیر c) و هم از طریق رفتار فضایی (معناداری مسیر c`) میتوانند به الگوی رفتاری همیشگی افراد تبدیل شوند. قصد و نیاز رفتاری کاملا وابسته به امکانات زمینهای بوده (R=0/106) و از طریق رفتار فضایی تقویت میشود (معناداری مسیرa.b ). نتایج اما تاثیر رفتار فضایی بر انگیزش را اثبات نکرد (عدم معناداری مسیر c و a.b) (جدول 3).
شکل 6- نمودار تصمیمگیری تحلیل میانجیگری به روش بوت استریپینگ (ترسیم: نویسندگان، 1401)
جدول 3- معناداری اثرگذاری رفتار فضایی در تبدیل رفتار پایدار به رفتار همیشگی افراد
متغیر مستقل | تاثیر کامل c | مسیر a.b | مسیر c’ | نتیجه |
انگیزه | 023/0 | 075/0 | 047/0 | بیتاثیر |
هنجار | *407/0 | *155/0 | *321/0 | میانجی جزیی |
دانش و نگرش | *256/0 | *067/0 | *156/0 | میانجی جزیی |
قصد رفتاری | 066/0 | *106/0 | *131/0 | تاثیر غیرمستقیم |
(منبع: یافتههای نویسندگان، 1401)
در حالتی که همه گویهها بارهای عاملی مناسب داشتند (بیشتر از 5/0، جدول 2)، همبستگیها معنادار بود (p<0/05) و ضرایب بحرانی مقدار مجازی (C.R.>1/96) داشتند، ساختار پیشنهادی مجدد به لحاظ برازش مورد بررسی قرار گرفت و مشخص شد از هر گروه برازش مقتصد (AGFI)، تطبیقی (CFI, IFI) و مطلق (RMSEA, CMIN/DF)، حداقل یک شاخص در محدوده مجاز قرار دارند (جدول 4) و در نتیجه مدل ارائه شده از برازش مطلوبی برخوردار است. شاخصهای برازش مطلق نشان میدهد که تا چه میزان مدل پیشنهادی شبیه به مدل مشاهدات است و بر اساس مقایسه مدل با سایر مدلهای ممکن نیست؛ شاخصهای برازش تطبیقی نشاندهنده موقعیت نسبی مدل بین بدترین برازش (صفر) و بهترین برازش (یک) هستند و هرچه از یک کمتر باشد، مدل باید به همان میزان تغییر کرده و بهبود یابد. مقدار شاخصهای برازش تطبیقی در مدل پیشنهادی برابر و یا بیشتر از 9/0 است که نشان میدهد مدل به میزان حداقل نود درصد قابل استناد است. برازش مقتصد مدل را با پارامترهای متفاوت مورد مقایسه قرار میدهد و شاخصهای آن آستانه پذیرش مشخصی ندارند و بیشتر مقایسهای هستند. به عبارت دیگر از آنها برای پذیرش یا رد مدل استفاده نمیشود. با این حال، در این نوع برازش نیز مدل پیشنهادی بیش از هشتاد درصد مناسب بوده است.
جدول 4- سنجش برازش مدل تحقیق
محدوده مجاز شاخصهای برازش | CMIN/DF<5 | 05/0P< | AGFI>8/0 | 9/0IFI> | CFI>9/0 | RMSEA<08/0 |
تاثیر کامل | 198/3 | 000/0 | 845/0 | 900/0 | 900/0 | 066/0 |
تاثیر میانجی | 509/2 | 000/0 | 871/0 | 903/0 | 902/0 | 055/0 |
تاثیر غیرمستقیم | 564/2 | 000/0 | 868/0 | 900/0 | 900/0 | 056/0 |
(منبع: یافتههای نویسندگان، 1401)
در نهایت، پایایی (CR)، روایی همگرایی (AVE>0/5; CR>AVE) و روایی افتراقی (MSV<AVE; ASV<AVE) مدل مورد آزمون قرار گرفته و ضرایب به دست آمده، مقدار مجاز هر سه را تایید کرد (جدول 5). بنابراین، فرضیه اول نه تنها به لحاظ آماری تایید میشود، بلکه به لحاظ ساختاری نیز قابل استناد است و میتوان ابراز داشت رفتار فضایی میتواند بر مولفههای رفتار پایدار تاثیرگذار باشد. این تاثیرگذاری به صورتی است که میتواند بر مولفههای اصلی اعمال شود و آنها را تقویت کند. بنابراین باید توسط طراحان و محققان حوزه رفتار مورد توجه بیشتری قرار گیرد.
جدول 5- ارزیابی پایایی و روایی مدل تحقیق
| مدل تاثیر کامل | مدل تاثیر میانجی | مدل تاثیر غیر مستقیم | محدوده مجاز شاخصهای پایایی و روایی مدل | |||||||||
CR | AVE | MSV | ASV | CR | AVE | MSV | ASV | CR | AVE | MSV | ASV | CR>7/0 AVE >5/0 CR> AVE AVE > MSV AVE > ASV | |
انگیزه | 893/0 | 587/0 | 267/0 | 186/0 | 895/0 | 580/0 | 270/0 | 187/0 | 902/0 | 570/0 | 269/0 | 188/0 | |
هنجار | 874/0 | 582/0 | 129/0 | 126/0 | 902/0 | 613/0 | 130/0 | 128/0 | 875/0 | 584/0 | 130/0 | 129/0 | |
دانش و نگرش | 825/0 | 500/0 | 129/0 | 115/0 | 850/0 | 521/0 | 130/0 | 115/0 | 825/0 | 501/0 | 130/0 | 116/0 | |
قصد رفتاری | 823/0 | 500/0 | 267/0 | 151/0 | 801/0 | 505/0 | 270/0 | 150/0 | 835/0 | 515/0 | 269/0 | 150/0 | |
(منبع: یافتههای نویسندگان، 1401)
آزمون فرضیه دوم: بررسی تاثیر ساختار فضایی به عنوان متغیر تعدیلگر در مدل ارائه شده تحقیق
با اثبات تاثیر میانجیگری رفتار فضایی بر رفتار پایدار، این سوال مطرح میشود که آیا الگوهای فضایی مختلف، بر این ساختار تاثیرگذارند یا خیر؟ بنابراین، به مدل برسی شده پیشین، متغیر تعدیلگری افزوده شد که نتایج را بر اساس ساختارهای اصلی فضایی دستهبندی و مقایسه میکند. برای این منظور در مدل ارائه شده در نرمافزار گروهبندی به لحاظ ساختارهای فضایی محورگرا و مرکزگرا افزوده شد و مجدد تحلیل مدل انجام گرفت.
شکل 7- مدل تاثیر تعدیلگر الگوهای ساختار فضایی (ترسیم: نویسندگان، 1401)
برای بررسی تاثیر دستهبندی پاسخها از نظر الگوی ساختاری محله مسکونی، باید معناداری z-score سنجیده شود و این شاخص باید مقداری بیشتر از 96/1 را کسب کرده باشد تا بتوان گفت متغیر موردنظر در دو الگوی محورگرا و مرکزگرا تفاوت معنادار داشته است. بررسی نتایج نشان داد ساختار کلی و میانجیگری رفتار فضایی به طور کلی در هر دو الگوی نام برده قابل استناد است و سطح معناداری تاثیر همه متغیرهای تحقیق بر رفتارهای پایدار ساکنین تایید میشود (p<0/05). تنها تفاوت در عدم تاثیرگذاری رفتارهای فضایی بر انگیزش ساکنین در محلات محورگراست (p= 0/071>0/05). به عبارت دیگر ساختارهای محورگرا نتوانسته افراد را به انتخاب گزینههای رفتاری پایدار تشویق کند. در حالی که الگوهای مرکزگرا در این زمینه موفق عمل کرده است (R=0/169). از سوی دیگر، تفاوت معناداری میان مقدار تاثیر رفتار فضایی بر نگرش (z>1/96) و مقدار تاثیرگذاری انگیزش بر رفتار همیشگی شهروندان (z>1/96) وجود دارد. در حالی که نگرش افراد در محلات محورگرا بیشتر بر رفتارهای فضایی آنان تاثیرگذار است (R=0/212)، انگیزش بر الگوهای رفتاری همیشگی آنان در انتخاب گزینههای پایدار تاثیر منفیتری داشته است (R=0/215). این تفاوت ناشی از میزان اطلاعات و محرکهای محیطی در این دو الگوست. در الگوهای مرکزگرا که ساختاری فشرده دارند و خدمات به صورت متمرکز و محلهمحور توزیع شده، قلمروهای عمومی دارای تفاوت فضایی کمتر و ادغام بالاتری با واحدهای همسایگی هستند. بنابراین در تقویت رفتارهای فضایی به نفع استفاده مشترک از فضا و منابع تاثیرگذارترند. در حالی که در الگوهای محورگرا رفتار قلمروپایی و ارزش بالاتر قلمروهای خصوصی مورد توجه است که منجر به کاهش اثرگذاری هنجارهای فضایی و اجتماعی میشود. به بیان دیگر، ساختارهای توسعه در محلات مرکزگرا در خدمت تشویق رفتارهای پایدار و تقویت ارزشهای جمعی ساکنین یک محله هستند، در حالی که در الگوهای محورگرا عوامل درونی (دانش و انگیزش شخصی) میتواند شهروندان را به افرادی با تصمیمات پایدار تبدیل کند و فضا و قابلیتهای محیطی تاثیر کمتر بر آنان داشته است.
جدول 6- مقایسه تاثیر تعدیلگر الگوهای ساختار فضایی
مسیر | ساختار محورگرا | ساختار مرکزگرا | z-score | ||||
مقدار | سطح معناداری | مقدار | سطح معناداری | ||||
رفتار فضایی | <--- | قصد رفتاری | 227/0 | 000/0 | 307/0 | 000/0 | 317/1 |
رفتار فضایی | <--- | دانش و نگرش | 212/0 | 000/0 | 101/0 | 003/0 | 133/2-** |
رفتار فضایی | <--- | هنجار | 453/0 | 000/0 | 417/0 | 000/0 | 992/0- |
رفتار فضایی | <--- | انگیزش | 089/0 | 071/0 | 169/0 | 000/0 | 283/1 |
رفتار همیشگی | <--- | قصد رفتاری | 058/0- | 049/0 | 079/0- | 004/0 | 510/0- |
رفتار همیشگی | <--- | دانش و نگرش | 119/0 | 000/0 | 108/0 | 000/0 | 318/0- |
رفتار همیشگی | <--- | هنجار | 219/0 | 000/0 | 205/0 | 000/0 | 408/0- |
رفتار همیشگی | <--- | انگیزش | 215/0- | 000/0 | 146/0- | 000/0 | 782/1* |
رفتار همیشگی | <--- | رفتار فضایی | 586/0 | 000/0 | 572/0 | 000/0 | 242/0- |
*** p-value < 0/01; ** p-value < 0/05; * p-value < 0/10 | |||||||
(منبع: یافتههای نویسندگان، 1401)
نتیجهگیری
هدف از انجام تحقیق حاضر، بررسی تاثیر فضا و ساختارهای فضایی محلات مسکونی بر رفتارهای شهروندان در مسیر پایداری بوده است. برای این منظور، یک مدل رفتاری بر مبنای نظریه رفتار برنامهریزی شده تدوین شد که در آن رفتار فضایی به عنوان یک متغیر میانجی برای تبدیل رفتار پایدار به رفتار همیشگی شهروندان در نظر گرفته شده بود. همچنین الگوهای فضایی که شکلدهنده محرکهای فضایی متفاوت نیز میباشند، به عنوان متغیر تعدیلگر به مدل اضافه شدند. نتایج نشان داد رفتار فضایی (نحوه، میزان و مدت زمان استفاده از فضا) به طور کلی دارای تاثیر مستقیم و میانجی بر رفتارهای پایدار و رفتارهای همیشگی افراد میباشد. این تاثیرگذاری بدین صورت است که انگیزش افراد مستقل از رفتار فضایی آنان عمل میکند؛ اما هنجارها و نگرش افراد هم به صورت مستقل و هم از طریق رفتارهای فضایی در این مسیر عمل میکند. همچنین قصد و نیازهای رفتاری افراد کاملا وابسته به فضا و رفتارهای فضایی آنان است و از این طریق در رفتار روزمره شهروندان ورود پیدا میکند.
چگونگی تاثیرگذاری رفتار فضایی در مدل معرفی شده وابسته به بررسی این فرضیه بود که آیا فضاهایی با ساختار متفاوت، رفتارهای فضایی متفاوتی ایجاد میکنند؟ و در صورت مثبت بودن پاسخ، کدام ویژگیها باعث این تفاوت شدهاند؟ نتایج تحلیل تعدیلگر نشان داد رفتارهای افراد در مسیر پایداری در الگوهای مرکزگرا نسبت به الگوهای محورگرا بیشتر تحت تاثیر عوامل فضایی بوده است؛ در حالی که در الگوهای محوری عوامل درونی و فردی بیشتر بر تصمیمگیریهای افراد دخیل بوده است.
شکل 8- مدل تکمیل شده رفتار برنامهریزی شده بر مبنای میانجیگری فضا (ترسیم: نویسندگان، 1401)
در توضیح یافتههای این تحقیق میتوان به نتایج دیگر تحقیقات انجام شده در زمینه توسعه پایدار محلهای اشاره کرد. از مهمترین یافتههای تحقیق حاضر، لزوم تقویت قلمروهای عمومی و ثانویه در سطح محله به منظور درگیر کردن رفتارهای روزمره افراد در محدوده محله سکونتشان و تقویت هنجارهای محیطی-اجتماعی در انتخاب رفتارهای پایدار است. این یکپارچگی با تقویت واحدهای همسایگی، هستههای خودکفا و درونزای تولیدی-فعالیتی-خدماتی را شکل میدهند. این نتیجه همسو با یافتههای Salimi (2020) بیان میکند که واحدهای همسایگی به علت ایجاد فرصت فعالیت جمعی برای گروهی از مردم، قلمرویی برای جامعه همگن ایجاد میکند که میتواند نقش پررنگی در ایجاد حس تعلق به مکان ایجاد کند. محله میتواند باعث ایجاد خودکفایی در زمینه تامین خدمات مورد نیاز ساکنین آن، کاهش سفرهای شهری، پایداری اجتماعی، حس جامعه محلی، عدالت و برابری شود. ویژگیهای کالبدی منتج از قیاس بین ویژگیهای توسعه پایدار و الگوی واحد همسایگی عبارتند از: فشردهسازی محلات از طریق اختلاط کاربریها، محوربندی بر اساس اولویتهای کارکردی، و ایجاد فضاهای مفصلی. بنابراین حرکت به سوی محلهمحور نمودن بافتهای شهری یک راهکار مناسب برای کنترل آسیبهای اجتماعی و فراهم آوردن زمینههای توسعه پایدار شهری معرفی میشود که در بافتهای فشرده چند هستهای به شکل مناسبی قابل دستیابی است.
به لحاظ انتظام فضایی، در این تحقیق دریافتیم محلاتی با ساختارهای مرکزگرا، به دلیل انعطافپذیری بالاتر، رفتارهای فضایی شهروندان در سطح محله را بیشتر کنترل کرده است. به عبارت دیگر، نیازسنجی در مقیاس خرد در الگوهای مرکزگرا بیشتر موردتوجه بوده است و از این طریق نیازها و قصد رفتاری افراد به سمت انتخاب رفتارهای پایدار جهتگیری بیشتری داشته است. این نتیجه نیز همسو با تعريف Shahinifar et al. (2016)، در ادبیات برنامهریزی و طراحی شهری است که بیان کردند الگوی توسعه فشرده بايد فرم و مقياسي داشته باشد كه براي پيادهروي، دوچرخهسواري و حمل نقل عمومي همراه با تراكمي كه باعث تشويق تعاملات اجتماعي ميشود، مناسب باشد. در این تحقیق ادعا شده است متراكمسازي و تقویت مرکزگرایی باعث ايجاد نواحي شهري امنتر و سرزندهتر ميشود و علاوه بر اين، باعث حمايت از مشاغل و سرويسهاي محلي و تعاملات اجتماعي شهري ميشود. این یافته همچنین همراستا با یافتههای Arvin & Poorahmad (2021) است که تاکید کردند فرم شهری مرکزگرا، چندهستهای و فشرده الگویی است که بر زیستپذیری بیشتر، تراکم بالاتر و دسترسی بهتر جوامع به خدمات و ارتباطات تاکید دارد. زیرا تجمع گونههای متعدد و تراکم بالاتر گرههای فعالیتی در محلات، با بهبود دسترسی به خدمات، جریانهای حرکتی را به صورت بهتری مدیریت میکند. Kiani & Salari (2020) نیز با تاثیرگذارتر دانستن الگوهای مرکزگرا، بیان کرده بودند که توسعه کالبدی پراکنده دارای پیامدهایی از جمله کاهش کیفیت زندگی، کاهش زیستپذیری محلات شهری، کاهش سرمایه و مشارکت اجتماعی و افزایش هزینههای خدماترسانی است که نتایج برداشت شده در محلههای محورگرا در این تحقیق این یافته را نیز تایید کردهاند.
یافتههای این پژوهش در تایید تحقیقات Neuman (2005) الگوی توسعه مرکزگرا و فشرده را به منظور بهبود زیستپذیری شهری در منطق پایداری مطرح میکند که از تراکم بالا و فواصل کوتاهتر در ساختار فضایی حمایت میکند. ساختار مرکزگرا و فشرده چند هستهای همسو با خواستهها و نیازهای رفتاری شهروندان پاسخگوی ابعاد مختلف توسعه پایدار شهری است که با میانجیگری قابلیتهای محیطی و رفتارهای فضایی کاربران میسر میشود؛ این ساختار دسترسپذیری بالاتری داشته، به واسطه فعال بودن هستههای عملکردی، سرزندگی بیشتر و به دلیل یکپارچگی بالاتر، خوانایی مطلوبتری دارد. تقویت مشارکتهای مردمی و تعاملات اجتماعی بالاتر در این ساختار نیز نتایجی از جمله امنیت و امکان کنترل و نظارت محلی بالاتری را فراهم کرده است. این ساختار همسو با الگوهای رفتار پایدار دارای مزایایی است از جمله:
ü از جنبه کالبدی: تراکم بالای توده ساخته شده در نواحی مرکزی، احیای قلمروهای ثانویه، پیادهمحوری و پتانسیلهای حرکتی پایدارتر؛
ü از جنبه عملکردی: موقعیت مکانی متراکم و استفادهپذیری بیشتر فضاها (بهبود راندمان عملکردی)، دسترسیهای مناسبتر؛
ü از جنبه اجتماعی: نظارت عمومی و هنجارهای قویتر، مناطق مسکونی سالم، امنیت بالاتر، امکان تماس اجتماعی بین شهروندان؛
ü از جنبه اقتصادی: داشتن مراکز اصلی و فرعی حیاتی و مخلوطی از بنگاههای کوچک و بزرگ اقتصادی؛
ü از جنبه زیستمحیطی: کاهش مصرف فردی منابع، توسعههای جدید، و کاهش پراکندگی کم تراکم؛ و
ü از جنبه سیاسی: تقویت سرمایههای اجتماعی و کاهش هزینههای جبرانی دولتی.
شکل 9- الگوی راهبردی تحقیق (ترسیم: نویسندگان، 1401)
ü توجه به رویههای رفتاری دارای پشتیبانی فرهنگی در برنامهریزیهای محیطی (مانند امکان بازیافت، ارتباط با طبیعت، تفکیک فضاهای تمیز و کثیف، فضاهای روز و شب و ...) با هدف افزایش دانش، آگاهی و نگرش شهروندان از مزایای رفتارهای پایدار؛
ü تاکید بر مرزها و تفکیکهای فضایی به ویژه قلمروهای ثانویه و فضاهای اشتراکی با هدف افزایش خوانایی محیط و بهبود بازدهی عملکردی آن و تقویت رفتارهای مشارکتی شهروندان در واحدهای همسایگی؛
ü تقویت نشانههای مکانی و پایههای هویتی آن و افزایش سطوح حس مکان با هدف تقویت انگیزش، پیوندهای اجتماعی و سرزندگی محیطی؛
ü افزایش شاخص ادغام، پرهیز از سلسلهمراتبهای عمیق فضایی در برنامهریزیها به منظور تقویت هنجارهای اجتماعی - محیطی؛
ü تاکید بر تقدم ارزشهای شخصی در راندمان عملکردی فضاها به منظور افزایش سطح ادراک لازم برای بروز رفتار و همسو نمودن قصد و نیاز رفتاری با قابلیت محیطی؛
ü کنترل دادههای کالبدی، رفتاری و نمادین مکان و تاکید بر ادراک کلیت فضا به منظور تقویت ادراک غیرفعال کاربران یک محیط و تقویت نگرش افراد نسبت به فرصتهای رفتار پایدار.
1. Ajzen, I. (1988). From intentions to actions: A theory of planned behaviour. In: J. Kuhl and Beckmann (Eds.). Action Control: From cognition to behaviour. Heidelberg, Germany: Springer, pp. 11-39.
2. Ajzen, I. (1991). The theory of planned behavior. Organizational behavior and human decision processes, 50(2), pp. 179-211.
3. Ajzen, I. and Fishbein, M. (1980). Understanding Attitude and Predicting Social Behaviour. Englewood Cliffs, NJ: Prentice-Hall Inc.
4. Arbuthnott, K. D. (2009). Education for sustainable development beyond attitude change. International Journal of Sustainability in Higher Education. 10(2), pp. 152-163.
5. Arvin, Mahmoud., & Poor Ahmad, Ahmad. (2021). “Theoretical Explanation of Polycentric Compact City Structure to Create a Sustainable Urban form”. Geography and Territorial Spatial Arrangement, 11(41), 253-286. (in persian)
6. Bamberg, S., Rees, J., & Seebauer, S. (2015). Collective climate action: Determinants of participation intention in community-based pro-environmental initiatives. Journal of Environmental Psychology, 43, pp. 155-165.
7. Chakraborty, A., Singh, M. P., & Roy, M. (2017). A study of goal frames shaping pro-environmental behaviour in university students. International Journal of Sustainability in Higher Education, 18(7), pp. 1291–1310.
8. Cheng, T., Woon, D. K., & Lynes, J. K. (2011). The use of message framing in the promotion of environmentally sustainable behaviors. Social Marketing Quarterly, Volume 17, No. 2, pp. 48-62.
9. Ericson, J. D., Chrastil, E. R., & Warren, W. H. (2021). Space syntax visibility graph analysis is not robust to changes in spatial and temporal resolution. Environment and Planning B: Urban Analytics and City Science, 48(6), pp. 1478-1494.
10. Fornara, F., Pattitoni, P., Mura, M., & Strazzera, E. (2016). Predicting intention to improve household energy efficiency: The role of value-belief-norm theory, normative and informational influence, and specific attitude. Journal of Environmental Psychology, 45, pp. 1-10.
11. Geels, F. W., Schwanen, T., Sorrell, S., Jenkins, K., & Sovacool, B. K. (2018). Reducing energy demand through low carbon innovation: A sociotechnical transitions perspective and thirteen research debates. Energy research & social science, 40, pp. 23-35.
12. Goggins, G. (2018). Developing a sustainable food strategy for large organizations: The importance of context in shaping procurement and consumption practices. Business Strategy and the Environment, 27(7), pp. 838-848.
13. Hameed, D., & Waris, I. (2018). Eco Labels and Eco Conscious Consumer Behavior: The Mediating Effect of Green Trust and Environmental Concern. Hameed, Irfan and Waris, Idrees (2018): Eco Labels and Eco Conscious Consumer Behavior: The Mediating Effect of Green Trust and Environmental Concern. Published in: Journal of Management Sciences, 5(2), pp. 86-105.
14. Hameed, I., Waris, I., & ul Haq, M. A. (2019). Predicting eco-conscious consumer behavior using theory of planned behavior in Pakistan. Environmental Science and Pollution Research, 26(15), pp. 15535-15547.
15. Hataminejad, Hossein., Pourahmad, Ahmad., & Niazi, Ziba. (2021). “Measuring the Dimensions of Livability and Sustainable Neighborhood Development (Case study: Sarab City Neighborhoods)”. Journal of Economic Geography Research, 2(3), 1-17. (in persian)
16. Jomehpour, Mahmoud., & Rohani Choulaee, Elham. (2020). “Assessing the Sustainability Level of Organic and Planned Neighborhoods Using UN-HABITAT Indicators (Case Study: Noghan and Sajad Neighborhoods of Mashhad)”. Quarterly Journals of Urban and Regional Development Planning, 5(12), 1-35. (in persian)
17. Khansari, N., Mostashari, A., & Mansouri, M. (2014). Impacting sustainable behavior and planning in smart city. International journal of sustainable land Use and Urban planning, 1(2), 46-61.
18. Kiani, Akbar., & Salari Sardari, Farzali. (2020). “An analysis of the structure and spatial-physical development of urban sprawl in Lamerd city”. Journal of Economic Geography Research, 1(1), 32-48. (in persian)
19. Lin, H. Y., & Hsu, M. H. (2015). Using social cognitive theory to investigate green consumer behavior. Business Strategy and the Environment, 24(5), pp. 326-343.
20. Lindenberg, S., & Steg, L. (2007). Normative, gain and hedonic goal frames guiding environmental behavior. Journal of Social issues, 63(1), pp. 117-137.
21. Madden, T. J., Ellen, P. S., & Ajzen, I. (1992). A comparison of the theory of planned behavior and the theory of reasoned action. Personality and social psychology Bulletin, 18(1), pp. 3-9.
22. Manning, C. (2009). The psychology of sustainable behavior: Tips for empowering people to take environmentally positive action. Minnesota Pollution Control Agency.
23. Mofidi Shemirani, Seyed. Majid., & Moztarzadeh, Hamed. (2014). “Explaining the Sustainable Urban Community Structural Criteria”. The Monthly Scientific Journal of Bagh-e Nazar, 11(29), 59-70. (in persian)
24. Motaghed, Mohammad., & Sajadzade, Hasan. (2022). “A study of climatic comfort conditions in the spatial-physical patterns of traditional neighborhoods’ fabric: The case of Hamadan’s old neighborhoods”. Journal of Environmental Science and Technology, 23(12), 259-269. (in persian)
25. Motalebi, Ghasem. (2022). “Applying the Concept of Human Needs in Revisiting the Concept of Sustainability in Residential Environments”. Rahpooye Memari-o Shahrsazi, 1(1), 7-29. (in persian)
26. Movahed, Ali., Mostafavi, Soran., & Ahmadi., Mazhar. (2014). “Explaining the pattern of spatial –physical expansion of Saqqez from sustainable urban perspective”. Urban Structure and Function Studies, 2(5), 55-75. (in persian)
27. Mustafa, F. A., & Rafeeq, D. A. (2019). Assessment of elementary school buildings in Erbil city using space syntax analysis and school teachers′ feedback. Alexandria Engineering Journal, 58(3), pp. 1039-1052.
28. Nasr, Tahereh., & Emadi, Maryam. (2021). Investigating the Role of Socio-Cultural Sustainability Indicators in Urban Public Spaces’ Development (Case Study: Kholdebarin Park and Eram Garden Street, Shiraz). Urban Environmental Planning and Development, 1(4), 57-76. (in persian)
29. Neuman, M. (2005). The compact city fallacy. Journal of planning education and research, 25(1), 11-26.
30. Nikpour, Amer., Ghasempour, Fatemeh., & Mola Hoseyni, Ali. Asghar. (2020). Spatial analysis of housing indicators with a sustainable urban form approach (Case study: Babol). Journal of Urban Social Geography, 7(2), 41-58. (in persian)
31. Nikpour, Amer., Lotfi, Sedigheh., & Mansour lakuraj, Zobeydeh. (2021). “Studying the Impact of form on the sustainability of neighborhoodsEvaluating the Effect of Form on the Sustainability of the Urban Neighborhoods (Case study: Amol)”. Geographical Studies of Coastal Areas Journal, 2(2), 5-30. (in persian)
32. Onwezen, M. C., Antonides, G., & Bartels, J. (2013). The Norm Activation Model: An exploration of the functions of anticipated pride and guilt in pro-environmental behaviour. Journal of economic psychology, 39, pp. 141-153.
33. Rezvani, Z., Jansson, J., & Bengtsson, M. (2018). Consumer motivation for sustainable consumption: The interaction of gain, normative and hedonic motivation on electric vehicle adoption. Business Strategy and the Environment, 27(8), pp. 1272-1283.
34. Saeedpour, Sharareh., Barzegar, Sadegh., & Rasoli, Mohammad. (2022). Analysis and evaluation of Neighborhoods Prosperity indicators of Saqez city. Urban Environmental Planning and Development, 2(6), 33-48. (in persian)
35. Sahakian, M., & Dobigny, L. (2019). From governing behaviour to transformative change: A typology of household energy initiatives in Switzerland. Energy Policy, 129, pp. 1261-1270.
36. Salimi, Amirreza. (2020). “Investigating the Indicators of Sustainable Development in Urban Areas with an Emphasis on the Clarence Perry Neighborhood Unit Theory (Case study: Asadi neighborhood, 13th district of Tehran)”. Journals of Urban Development studies, 3(11), 76-91. (in persian)
37. Shahinifar, Mostafa., Khodadad, Mehdi., Beyranvandzadeh, Maryam., & Sobhani, Nobakht. (2016). “The Analysis of Urban Form Potentials with the Emphasis on Urban Compact Model (Case Study: Gorgan City)”. Journal of Urban Social Geography, 3(2), 39-56. (in persian)
38. Steg, L., & Vlek, C. (2009). Encouraging pro-environmental behaviour: An integrative review and research agenda. Journal of environmental psychology, 29(3), pp. 309-317.
39. Thøgersen, J. (2005). How may consumer policy empower consumers for sustainable lifestyles?. Journal of consumer policy, 28(2), pp. 143-177.
40. Uzzell, D., Pol, E., & Badenas, D. (2002). Place identification, social cohesion, and enviornmental sustainability. Environment and behavior, 34(1), pp. 26-53.
41. Van der Werff, E., Steg, L., & Keizer, K. (2013). The value of environmental self-identity: The relationship between biospheric values, environmental self-identity and environmental preferences, intentions and behaviour. Journal of Environmental Psychology, 34, pp. 55-63.
42. Wai, Y. S., & Bojei, J. (2015). Proposed conceptual framework on cohesive effect of extrinsic and intrinsic factors on sustainable behaviours. Procedia-Social and Behavioral Sciences, No. 172, pp. 449-456.
43. Yamu, C., & Van Nes, A. (2017). An integrated modeling approach combining multifractal urban planning with a space syntax perspective. Urban Science, 1(4), 1-21.
[1] . نویسنده مسئول: نویسنده، پست الکترونیکی: mail ، تلفن: 091
