The Transformation and Change of Mehr and Zoroastrian Religious Places of Worship into Islamic Holy Places in Sadr Islam

Subject Areas : Wisdom and architecture

ُSaba Hosseinpour ¹ , Lida Balilan Asl ²

1 - PhD student of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Tabriz Branch, Tabriz, Iran
2 - Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Tabriz Branch, Tabriz, Iran

Received: 2024-01-20 Accepted : 2024-09-07 Published : 2024-12-24

Keywords: Fire Temple, Holy Places, Islam, Mehr Worship, Mosque, Temples, Zoroastrianism,

Abstract :

Throughout the history of Iran, various religions and sects have emerged across different time periods and geographical regions. The ancient land of Iran hosts many holy sites that have been significant not only to current religions but also to ancient ones. History has often witnessed the transformation of places of worship in different civilizations into sites dedicated to newer religions. During the transition to the Islamic era, many Mehrabahs and fire temples were converted into Islamic sites to align with Islamic beliefs and rituals. This study investigates the transformation of pre-Islamic temples into Islamic religious sites and the motivations behind these changes. By examining 22 examples of mosques and Imamzadehs, such as the Damghan Historical Mosque, Istakhar Jame Mosque, Salih Tajrish Imamzadeh, and Ebrahim Kangavar Imamzadeh, with backgrounds as Atesh Kedeh and Mehr Temples, the research employs historical-analytical-descriptive methods, utilizing historical and library sources to answer how and why Mehrabahs and fire temples were repurposed into Islamic sites during this transitional period. The findings suggest that pre-Islamic Iranian holy sites continued to exist after the arrival of Islam in Iran under new titles such as Imamzadeh, Qadamgah, and mosque. These transformations reflect Islam’s profound influence on the culture and religious sites of pre-Islamic Iran, as well as the construction of Islamic places on existing worship sites. In the early Islamic period, these changes were influenced by the local people's reverence for the sacredness of these places and the Iranians' intent to preserve religious buildings and protect these sites from destruction.

References:

احمدی‌نبی، علی‌اصغر، امانی، منصور، موحد، عبدالعزیز، (1401)، بررسی پیامدهای مذهبی و اجتماعی ورود اعراب مسلمان به آسیای مرکزی تا پایان دولت بنی‌امیه. فصلنامه علمی پژوهشنامه تاریخ، 69، 120-137.
اصطخری، ابواسحق‌ابراهیم، افشار، ایرج، (1397)، ممالک و مسالک، ترجمه محمدبن‌عبدالله تستری، نشر سخن.
الیاده، میرچا، (1399)، رساله در تاریخ ادیان، چاپ هفتم، انتشارات سروش.
آورزمانی، فریدون و جوادی، شهره، (1394)، مصاحبه پیرامون کتاب‌های در دست چاپ «سه‌گانه مکان ایرانی»، انتشارات پژوهشکده نظر و کتاب «بازآفرینی سنگ‌نگاره‌های ساسانی– تاق‌بستان» انتشارات پژوهشکدة نظر. تاریخ94.11.12.
بیهقی، ابوالحسن علی‌بن‌زید معروف به ابن فندق، (1400)، تاریخ بیهق، ترجمه مصطفی امیری، موسسه نشر میراث مکتوب.
پوپ، آرتوراپهام، اکرمن، فیلیس، (1395)، سیری در هنر ایران: از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ترجمه نجف دریابندری و دیگران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.
جوادی، شهره، (1397)، اماکن مقدس با پیشینۀ نیایشگاهِ «مهر»، فصلنامه هنر و تمدن شرق، دوره6، شماره19
خسروشاهی، جلال، (1399)، ایاصوفیه، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی هنر و معماری، 147-123، (1)10.
داریوش، بابک، اسگارد، آن، منصوری، سید امیر،(1399)، چارتاقی، تداوم تقدس کوه در آیین‌ها، معماری و منظر ایران، مجله منظر، 12(53)، 64-73.
صفاکیش، حمیدرضا، (1390)، مسجد و نماد تاریخی آن در قرن اول هجری، مطالعات نقد ادبی، دوره6، شماره22، 103-120.
علی‌پور، سارا، نصیرسلامی، محمدرضا، فلامکی، محمدمنصور، (1398)، تحلیل ساختار منظر ستایشگاه‌های مهری، نشریه علمی باغ نظر، 16(74):42-31/ مرداد 1398.
قاسمیان اصل، عیسی، تقی‌پور، ملیحه، حیدری، علی‌اکبر، (1400)، تبیین اصول حاکم بر معماری خانه با تاکید بر مبانی دینی و اعتقادی، نشریه علمی معماری اقلیم گرم و خشک، سال نهم، شماره14، 159-180.
قرشی، امان‌الله، (1389)، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، هرمس، تهران.
کریمیان، حسن، سیدین، ساسان، (1391)،استمرار روند تبدیل آتشگاه به مسجد تا قرن هفتم هجری، نمونة موردی، مسجد سنگی داراب، باستان‌شناسی ایران، دوره2، شماره2
کریمیان، حسن، سیدی، سامان،(1396)، فرایند تبدیل دو آتشکده به مسجد در ایزدخواست و استخر با استناد به شواهد موجود و منابع تاریخی، مطالعات ایرانشناسی، شماره 6
لوبون ، گوستاو، (1402)، تاریخ اسلام و عرب ، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، 557، انتشارات دانشگاه تهران.
مشهدی، علی. (1401). تبیین اصول نگرش به مکان در آثار تاریخی باستانی شهر دامغان (مطالعه پژوهی مسجد تاریخانه ی دامغان). مطالعات میان‌رشته‌ای معماری ایران، 1(1 )، 31-41.
منصوری، سیدامیر، جوادی، شهره، (1398). سه‌گانه منظر ایرانی، ناشر پژوهشکده هنر معماری و شهرسازی نظر، تهران.
میرزاابوالقاسمی، محمدصادق، (1399)، کتیبه‌های پاسارگاد در دوره‌ی اسلامی، صفه،
نصرتی، مسعود، زارعی، محمدابراهیم، خمسه، هایده، (1402)، تحولات تاریخی مسجد جامع دماوند با استناد به شواهد باستان‌شناسی، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره13، شماره36
نظری، فرهاد، (1394)، مسجد‌جامع عتیق کنگاور، فصلنامه اثر، پیاپی68، بهار 1394، 79-92.
نورسی، حامید، نظری،سامر، گرگری، لیلا، قنبری، بهنام، باورسایی، عباس، (1402)، مطالعه و معرفی یافته‌های فرهنگی مرتبط با دوره ساسانی در کاوش ضلع شرقی مسجد جامع ارومیه، پیام باستان‌شناس، دوره ۱۵، شماره 29، پاییز و زمستان 1402.
نیک زاد، ذات الله،(1402)،پیدایش مساجد در یزد؛ بازشناسی معماری مساجد سده های نخستین منطقه یزد، دوفصلنامه معماری اقلیم گرم و خشک، دوره: 11، شماره: 1
هژبری، علی، کریمیان، حسن، (1401)، تحولات در عبادتگاه‌های اوایل دوران اسلامی ایران، مجله علمی اثر، دوره 43، شماره2
Ancient History Encyclopedia, (Mithraism), https://www.worldhistory.org/Mithraic_Mysteries/
Creswell Keppel, A, C. (1969), Early Muslim Architecture, Umayyads A.D, 622-750(2Vols) London: Oxford University Press.
Jones, A. (2020). Transformation of Pre-Islamic Religious Sites into Islamic Places of Worship. Middle East Studies Journal, 15(3), 210-225.
Smith, J. (2019). The Impact of Islam on Sacred Places and Places of Worship. Islamic Studies Journal, 27(2), 123-135.
Whitehouse, D. (2009). Siraf History, Topography and Environment (The British Institute of Persian Studies Archaeological Monographs Series1), London: Oxford University Press.
Yücel, E. (1986), Ayāsofyā Museum. Istanbul: Akbank Yayinlari

Full-Text:



 

 

تحول و تغییر عبادتگاه‌های آیین مهرپرستی و زرتشت به اماکن مقدس اسلامی در صدراسلام

صبا حسین پور1، لیدا بلیلان اصل*2

1 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، تبریز، ایران

*2 دانشیارگروه معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تبریز، تبریز، ایران(نویسنده مسئول)

[e-mail]

 

چکیده

در تاریخ ایران، مذاهب و فرقه‌های مختلفی در طول زمان و در نقاط مختلف جغرافیایی ظهور کرده‌اند. سرزمین کهن ایران دارای اماكن مقدس بسياري است که علاوه‌بر ارتباط با اديان کنونی، با اديان كهن نیز مرتبط بوده‌اند. تاریخ، بارها شاهد تبدیل نیایشگاه‌ها در تمدن‌هاي مختلف به پرستشگاه‌هایی براي ادیان جدیدتر بوده‌است، در طی گذر به دوران اسلامی، بسیاری از مهرابه‌ها و آتشکده‌ها به اماکن اسلامی تبدیل شدند که به‌منظور انطباق با اعتقادات و آیین‌های دین اسلام صورت گرفت. پژوهش حاضر قصد دارد، به بررسی تغییر معابد پیش از اسلام به اماکن مذهبی اسلامی و انگیزه‌ی  این تغییرات بپردازد. با بررسی 22 نمونه موردی از مساجد و امامزاده‌هایی با پیشینه‌ی آتشکده و معبد مهر (مسجد تاریخانه دامغان، مسجد جامع اصطخر، امامزاده صالح تجریش، امامزاده ابراهیم کنگاور و ...) و آثار و نشانه‌های به‌دست‌آمده از این اماکن و ارتباط آن‌ها با ادیان گذشته را با روش تاریخی- تحلیلی- توصیفی و با بهره‌گیری از منابع تاریخی و کتابخانه‌ای بررسی کند و در پاسخ به این سوال که تغییر کاربري‌ مهرابه‌ها و آتشکده‌ها به برخی اماکن متبرکه در طی گذر به دوران اسلامی چگونه و به چه دلیل بوده، این نتیجه حاصل می‌شود که بناهاي مقدس ایرانی پیش از اسلام، با ورود اسلام به ایران تحت عناوین امامزاده، قدمگاه و مسجد به حیات خود ادامه داده‌اند و این تحولات نشان از تأثیر عمیق اسلام بر فرهنگ و مکان‌های مذهبی قدیمی دارند و ساخت اماکن اسلامی بر روی اماکن نیایشگاهی موجود در صدر اسلام به دلیل باور مردم بومی به مقدس‌بودن آن مکان و حاصل تدبیر ایرانیان براي جلوگیري از تخریب بناهاي مذهبی و حفظ این اماکن بوده است. 

 

 

 

واژگان کلیدی: آتشکده، اسلام، آیین مهرپرستی، اماکن مقدس، زرتشت، مسجد، معابد

---

 

 

1- مقدمه و بیان مسأله

در تاریخ ایران، مذاهب و فرقه‌های مختلفی در طول زمان و در نقاط مختلف جغرافیایی ظهور کرده‌اند. سرزمین کهن ایران دارای اماكن مقدس بسياري است که اين مکان‌ها غير از ارتباط با اديان کنونی، مرتبط با اديان كهن بوده‌اند. تاریخ بارها تبدیل نیایشگاه‌ها در تمدن‌هاي مختلف به پرستشگاه‌هایی براي ادیان جدیدتر را شاهد بوده که می‌توان از مهم‌ترین آن‌ها به سرگذشت مسجدالاقصی در فلسطین و نیز مسجد ایاصوفیه در ترکیه‌ی  امروز اشاره کرد (هژبری و کریمیان، 1401). قبله‌ی  مسلمین جهان نیز از این قاعده مستثنی نبوده و کعبه، خانه‌ی  خدا، پیش از اسلام از مراکز عبادي اعراب جاهلی محسوب می‌شد؛ همچنین منابع تاریخی نیز گاهی به آتشکده و کلیساهایی اشاره می‌کنند که هم‌اکنون سال‎هاست به مسجد خداپرستان تبدیل شده‌اند (هژبری و کریمیان، 1401).  تغییر کاربري بناهاي مذهبی پیش از اسلام در دوره‌ی  ساسانی نیز وجود داشته‌است. این تغییرات، نشان از ترویج و گسترش اسلام در جوامع مختلف دارد. این اقدامات باعث شده‌است که اسلام به‌عنوان یکی از بزرگترین دین‌های جهان شناخته شود و تأثیر گسترده‌ای در فرهنگ و زندگی مردم داشته‌باشد. این پژوهش قصد دارد، با مطالعه و تحلیل تاریخی و فرهنگی و بررسی نشانه‌ها و آثار به‌دست‌آمده از این اماکن، تغییر و تحول این عبادتگاه‌ها به‌عنوان اماکن مقدس اسلامی را بررسی کند. این تحولات ممکن است شامل، تغییرات در ساختار، استفاده، نمادها و رویدادهای مذهبی مرتبط با این اماکن باشد. این پژوهش می‌تواند به درک عمیق‌تر فرهنگ و تاریخ اسلام و نقش آن در تبدیل و تغییر عبادتگاه‌های قبلی در منطقه کمک کند.

این تحقیق در پاسخ به سوالات زیر صورت گرفته‌است:

1.       چگونه و به چه دلیل در طی گذر به دوران اسلامی، مهرابه‌ها و آتشکده‌ها، به اماکن مقدس تغییر کاربری داده‌اند؟

2.        شواهد و نشانه‌های دال بر تبدیل آتشکده‌ها و مهرابه‌ها به اماکن مقدس اسلامی چیست؟

 

2- روش پژوهش

پژوهش حاضر به بررسی تغییر معابد پیش از اسلام به اماکن مذهبی اسلامی و انگیزه این تغییرات می‌پردازد؛ روش پژوهش «تاریخی_ تحلیلی_ توصیفی» است و داده‌ها با اتکای به اسناد و منابع تاریخی، منابع مذهبی، گزارش‌های باستان‌شناسی و مرمت فراهم آمده. طبق بررسی‎های باستان‌شناسی در بعضی از نمونه‌های مورد بررسی در این پژوهش آثار و نشانه‌هایی مربوط به آتشکده، شامل آتشدان و کتیبه به دست آمده؛ همچنین متون تاریخی‌ای وجود دارد که اشاره می‌کند، بعضی از نمونه‌های مورد بررسی قبل از اسلام نیز، نیایشگاه بوده و برای مردم منطقه مقدس شمرده می‌شد.

3- ادبیات پژوهش (مبانی نظری و پیشینه‌ی پژوهش) 

1-3- پیشینه‌ی  پژوهش

به صورت کلی منابع موجود به دو دسته تقسیم می‌شوند:

 دسته‌ی اول پژوهش‌هایی که به بررسی انگیزه‌های تغییر کاربری بناهای مذهبی می‌پردازد و دسته‌ی دوم پژوهش‌هایی که به آثار و شواهد به دست آمده از مساجد موجود پرداخته‌است.

 

جدول1: پیشینه‌ی پژوهش، ماخذ نگارندگان

پژوهش‌هایی که به بررسی انگیزه‌های تغییر کاربری بناهای مذهبی می‌پردازد.
عنوان پژوهش	ارجاع	نتیجه‌گیری
تحولات در عبادتگاه‌هاي اوایل دوران اسلامی ایران	هژبری و کرمیان تابستان 1401 مجله علمی اثر	با استفاده از نتایج باستان‌شناسی و منابع تاریخی به این نتیجه رسیده که بناها با ورود اسلام به ایران تحول یافته‌اند؛ ولی هویت ایرانی خود را حفظ کرده‌اند.
اماکن مقدس با پیشینه نیایشگاه مهر	جوادی بهار 1397 فصلنامه هنر و تمدن شرق	به این نتیجه رسیده که نیایشگاه مهر به آتشکده و سپس به مسجد و امامزاده تبدیل شده به گونه‌ای که امروز در سراسر ایران بناهای مقدس وجود دارد که مورد احترام زرتشتیان و مسلمانان است.
استمرار روند تبدیل آتشگاه به مسجد تا قرن هفتم هجری، نمونه‌‌ی  موردی، مسجد سنگی داراب	کرمیان و سیدین 1391 فصلنامه علمی تخصصی باستان‌شناسی ایران	با اشاره به کتیبه محراب حجاری شده در بنا، بدون تردید به تبدیل آتشکده به مسجد در قرن هفتم هجری اشاره می‌کند.
فرایند تبدیل دو آتشکده به مسجد در ایزدخواست و استخر با استناد به شواهد موجود و منابع تاریخی	کریمیان و سیدی پاییز 1396 مطالعات ایرانشناسی	اشاره به این دارد که تعداد زیادی از آتشکده‌ها بعد از حمله اعراب به سرزمین فارس به مسجد تبدیل شدند.
پژوهش‌هایی که به آثار و شواهد به دست آمده از مساجد موجود پرداخته
پیدایش مساجد در یزد؛ بازشناسی معماری مساجد سده‌های نخستین منطقه یزد	نیک‌زاد تابستان 1402 مجله معماری اقلیم گرم و خشک	در مکان یابی مساجد یزد در سده‌های سوم و چهارم هجری اشاره به حضور گسترده زرتشتیان در این منطقه و وجود آتشکده‌ها در هر شهر و روستایی دارد و پس از کشمکش مسلمانان و زرتشتیان آتشکده‌ها ویران و مساجد به  جای این بناها برپا شد.
تحولات تاریخی مسجد جامع دماوند با استناد به شواهد باستان‌شناسی	نصرتی و همکاران بهار 1402  مجله پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران	براســاس بررســی‌ها و پژوهش‌هــای انجام شــده بقایــای بنایـی پیــش از اســلام، احتمــالا دوره‌ی  ساســانی در مــکان مســجد جامــع دماونــد وجــود داشــته‌اســت درصورتی‌که هیچ‌گونــه شــواهد و مدارکــی دال‌بــر وجــود آتشــکده کــه در روایت‌هــای محلــی بســیار از آن یــاد می‌شــود، تا کنـون به‌دسـت نیامـده اسـت.
آتشدان‌های سنگی ولایت فارس در دوره ساسانی	علی هژبری، حسین توفیقیان، حسن کریمیان زمستان 1402 پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران	تعـدادی از آتشدان‌های سالم که شکسته نشده‌اند، در اماکـن متبرکه اسـلامی کشف شـده کـه احتمـالا بـرای تـداوم فضـای قدسـی از دوره ساسـانی بـه دوران اسـلامی اسـت.
تبیین اصول نگرش به مکان در آثار تاریخی باستانی شهر دامغان (مطالعه پژوهی مسجد تاریخانه‌ی دامغان)	علی مشهدی  1401 مطالعات میان رشته‌ای معماری ایران	طبق تحقیات اداره کل باستان‌شناسي، قبل از تسلط اعراب بر ایران، مسجد تاریخانه، آتشکده بود و بعدها به مسجد تبدیل شد؛ این مسجد بنایی استعاری با عناصر سنتی و مصالح بوم‌آورد خشتی است و بدین طریق موجب برانگیختن خاطرات گذشته، احساس هویت مکانی و تجربه عمیق در مخاطب می‌شود.
مطالعه و معرفی یافته‌های فرهنگی مرتبط با دوره‌ی ساسانی در کاوش ضلع شرقی مسجد جامع ارومیه	حامید نورسی و همکاران بهمن1402 پیام باستان‌شناس	با توجه به مطالعات انجام‌گرفته و همچنین نظرات متعددی که در مورد مسجد جامع ارومیه ارائه شده، تعدادی از محققان اتفاق‌نظر دارند که گنیدخانه مسجد‌جامع ارومیه، بنای اصلی و قدیمیتر بوده و حتی در دوران ساسانی، گنبدخانه این مسجد، کاربری آتشکده داشته‌است
مسجد جامع عتیق کنگاور	فرهاد نظري بهار 1394 فصلنامه اثر	امامزاده ابراهیم شــامل بقعه، ســردر و سنگاب، مسجد شبستاني و ســنگ کتیبه است. بقعه‌ی امامزاده ابراهیم روي دیــوار ســنگي معبد آناهیتا جاي گرفته اســت.

 

پژوهش حاضر، با‌توجه به پیشینه و با بهره‌گیری از هر دو گروه از مقالات بالا، به بررسی انگیزه‌های تغییر کاربری بناهای مذهبی و آثار و شواهد به دست‌آمده از عبادتگاه‌های اسلامی موجود پرداخته‌است.

 

2-3- مبانی نظری/ ادبیات پژوهش

1-2-3-نشانه‌های ادیان باستانی ایران

 کیش مهر قویترین آیینی بوده که از ایران به دیگر ممالک راه یافته و بازتاب آن بر فرهنگ ایرانی- اسلامی و مسیحیت مشهود است. طبق شواهد تاریخی، مهرپرستی از دوران مادها در ایران وجود داشته‌است. دو ایزد مهر و اناهیتا در باورها و سنن ایران باستان همواره در کنار هم حضور داشته و به قدری نشانه‌های طبیعی مانند گیاه و آب، ماهی، گاو و همچنین آثار معماری و اماکن مقدس آن‌ها باهم آمیخته‌است که تفکیک این دو از یکدیگر آسان نیست. بسیاری از مکان‌های مقدس که امروز در کنار رودخانه‌ها واقع شده‌اند یا روزگاری چشمه و درختی مقدس در آن وجود داشته، یادگاری از باورهای قدیمی است که ریشه در اعتقاد به ایزدان مهر و اناهیتا دارد. بیشتر این مکان‌ها در دوران رواج آئین زرتشت در ایران، تبدیل به معابد زرتشتی شدند. زمانی که مذهب زرتشت آیین رسمی دربار شد، نقش اهورامزدا بسیار مهم و اساسی بود؛ اما همچنان ایزدان آب و خورشید، یعنی آناهیتا و مهر به‌عنوان یاران اهورامزدا حضور داشتند. احترام به عناصر طبیعی همچون آب و آتش و گیاه در گفتار و سفارشات زرتشت پیامبر نیز وجود داشت و از گذشته تداوم یافته بود. در زمان‌هایی نیایش مهر، اناهیتا و آیین‌های بزرگداشت آتش، هم‌زمان دریک مکان برقرار بوده‌است (آورزمانی و جوادی، 1394 ). هم‌زمان با آغاز فتوحات اعراب، دین زرتشتی، به‌طور نسبی، در آسیای مرکزی رواج داشت؛ اما یکسانی دینی و رسمیت این آیین در آن سرزمین همانند ایران نبود، برخی محققان آسیای مرکزی را خاستگاه اندیشه‌های دین زرتشت و مکان پیدایش اوستا دانسته‌اند. کشف مجسمه‌های آناهیتا در حفریات سغد و خوارزم از گسترش مذهب زرتشت در این سرزمین حکایت دارد(احمدی‌نبی و همکاران، 1401).

با ورود مسلمانان به ایران آن‌ها در صدد ترویج دین اسلام بین بومیان بودند بر این اساس فاتحان مسلمان برای اشاعه اسلام امتیازاتی را به گروندگان اسلام عطا می‌کردند، تا جایی که فرد نومسلمان، علاوه‌بر بهره‌مندی از امتیازات اجتماعی، از پرداخت مالیات جزیه معاف می‌شد. به نظر می‌رسد، در نتیجه‌ی همین تدابیر و مزایای اقتصادی و اجتماعی بود که دهقانان و بازرگانان، تقریبا بدون مقاومت، در مقابل لشکریان عرب، سر تسلیم فرود آوردند و دین فاتحان را پذیرفتند. گروه دیگری ازمردم که از آغاز، سلطه‌ی سیاسی و مذهبی اعراب مسلمان را پذیرفتند، قشر ضعیف و تهی‌دست جامعه بودند. این گروه که بیشتر برای فرار از بارسنگین جزیه دین اسلام را پذیرفته بودند، در زمان حضور اعراب، آداب اسلام را رعایت می کردند؛ اما پس از خروج مسلمانان از منطقه، به آداب و رسوم دین خود باز می‌گشتند.  پیروان دیگر ادیان غیرالهی با‌وجود عدم اعتراض به حضور سیاسی اعراب، دین آن‌ها را نپذیرفتند، و با پرداخت جزیه بر دین سابق خود باقی ماندند؛ به همین سبب به راحتی می‌توانستند در قلمرو مسلمانان، با آزادی و امنیت کامل، به اجرای مراسم و آداب و رسوم مذهبی خود بپردازند؛ به‌طوری که معابد و اماکن مذهبی آنان مورد احترام جامعه  اسلامی بود (احمدی‌نبی و همکاران، 1401).

 

2-2-3- فلسفه‌ی آیین مهر و زرتشت

ایزد میترا پیش از زرتشت، یكی از بزرگترین خدایان ایرانی به شمار می‌رود و شاید بتوان او را محبوب‌ترین و مشهورترین ایزد آن دوران دانست؛ شکل‌گیری اسطوره‌های میترا از ابتدا با نوعی تقدس در بین ایرانیان رواج یافت و کم‌کم به شکل یک تشکل آیینی درآمد.  کیشی که رو به سوی آسمان و به طالع ستارگان باور دارد و آتش را به پاس نوربخشی شبانه و خورشید را به لحاظ بخشندگی روزانه مقدس می‌شمرد (علی‌پور و همکاران، 1398، 33).

دین زرتشت مهمترین دین ایرانیان قبل از اسلام بوده که پیامبر آن زرتشت و اعتقاد به خدای یگانه داشته‌است، که کتاب دینی آنها اوستا است.  زرتشتیان معتقدند که برای تدبیر عالم دو مبدأ وجود دارد: خیر و دیگری شر. اولی نور و دومی ظلمت است آن‌ها ملائکه را مقدس دانسته و بدون اینکه مانند بت‌پرستان برای آن‌ها بت درست کنند به آن‌ها توسل و تقرب می‌جویند (قاسمیان اصل و همکاران، 1400).

براساس نشانه‌های ادیان باستانی ایران و فلسفه‌ی آیین مهر و زرتشت جدول ذیل تنظیم شد.

جدول2: فلسفه و نشانه‎های مقدس در معابد پیش از اسلام، ماخذ نگارندگان

دین	معبد	فلسفه	نشانه‌ها
کیش مهر	مهرابه	ایزد عهد و پیمان، روشنایی، جنگاوری، پاکی و ناآلودگی	نشانه‌های طبیعی مانند گیاه، چشمه‌آب، ماهی، گاو، درخت، کوه
زرتشت	آتشکده	اخلاقی و خردورزانه‌	آب، خورشید، گیاه، آتش، کوه

 

3-2-3- رمزپردازی معابد

«الیـاده» بـر ایـن بـاور اسـت که علـت به‌وجودآمـدن آتشـکده‌ها در کـوه، تقـدس کـوه در آیین‌های باسـتانی اسـت. وی معتقـد اسـت کـوه بـه دلیـل نزدیک‌بودن بـه آسـمان، علاوه بـر جایـگاه عملکـردی دارای معانی رمـزی نیز  بـوده است(الیاده، 1399، 351). منصـوری و جـوادی اعتقاد دارند «ترکیـب چارتاقـی و گنبـد، خـود نمـادی از کـوه اسـت؛ شـاید بتـوان احتمـال داد، فـرم گنبـد چارتاقی برگرفتـه از فرم کوه باشـد. عـده‌ای هـم بـر این باور هسـتند گنبـد بـر روی چارتاقـی از بقایای آییـن مهـری و فـرم مهرابه‌هاسـت کـه در غارهـا و شـکاف کوه‌هـا سـاخته می‌شـد» (منصـوری و جـوادی، 1398). همچنین از آنجا که می‌گفتند مهر از کوه زاده‌شده و در کوه نیز می‌میرد؛ پس هر غاری را که در دامنه آن آب روانی جاری بود، زیارتگاه مهر و ناهید (آناهیتا) نامیده و در اوقات معینی برای ستایش آنان به معابد روی می‌آوردند و حاجت خود را از آنان می‌طلبیدند(علی‌پور و همکاران 1398، 34). در زرتشـت نیـز کوهسـتان مقـدس بـوده تا جایی‌که مورد سـتایش و پرسـتش قـرار می‌گیرد. هـرودت نیز دربـاره نیایش پارسـیان در دوره هخامنشـیان می‌نویسـد: «نیایـش نـه درعبادتگاه‌هـای بـزرگ بلکـه در فضـای بـاز و بـر روی کوه‌هـا انجـام می‌گرفـت» (قریشی، 1389، 131).

در دوره‌ی زرتشـتی بـا افزایـش آتشـکده‌ها، ایرانیـان معابـد و آتشـکده‌های خـود را بـر بلنـدای کـوه می‌سـاختند و در آنجـا کـه اثـری از کـوه نبـود، آتشـکده‌ها را بـر فـراز تپه‌هـا بنـا می‌کردنـد. قرارگیری معابـد ایرانی در کوه‌هـا و قله‌های بلنـد و محفـوظ سـبب حفاظـت از حملات و غارت می‌شد (داریوش و همکاران، 1399). چشـمه‌های مقدس در پـای کوه مرتبط بـا داسـتان پرتـاب تیـری است کـه میترا بـه دل صخـره انداخت و از آن چشـمه جـاری شـد و تقـدس کـوه و سـاختن بسـیاری از چارتاقی‌هـا و اختصـاص اماکـن مقدس بر بلندای کـوه نزد نیـاکان ایـران از این‌رو می‌باشد و دلیـل آنکه در اعتقـادات دیگر اقوام، معابد را به شـکل کـوه یـا بـر فراز کـوه بنـا می‌کردند، تقـدس کوه‌ها بـوده کـه آن‌ها را جایـگاه خدایان می‌شـمردند (داریوش و همکاران، 1399، 66). زرتشـتیان معبد و آتشکده را «در مهـر» نیـز می‌گفته‌اند که یادآور سـنت‌های پیشـین تاریخی در ایـران و آییـن مهـر یا میتراییسـم نیز هسـت. به دلیل باور به تقدس کوه گذشتگان نیاشگاه‌های خود را یا بر روی کوه یا الهام‌گرفته از کوه(چارتاقی و گنبد) ساخته‌اند و این باور در ادیان بعدی (مانند مساجد) نیز به حیات خود ادامه داده‌است.

 

4-2-3-تغییر کاربري بناهاي مذهبی

اماکن مقدس اسلامی که امروز در ایران وجود دارند یادگارهایی از دوران نیایش مهر و زرتشت است که مطابق با باور جدید به حیات خویش ادامه داده‌اند. بسیاری از امامزاده‌ها و مساجد روزگاری نیایشگاه مهر و آناهیتا و بعدها زرتشت بوده. با پذیرش دین جدید تغییراتی در ساختمان این بناها حاصل‌شده و به‌تدریج به تزیینات دوران اسلامی مزین شده‌اند؛ به‌گونه‌ای که اصل و ریشه‌ی آن در لایه‌های پیشین نهفته و تشخیص آن برای عوام دشوار است؛ اما نشانه‌های بسیاری وجود دارد که می‌توان چگونگی تغییر و تبدیل مکان مقدس کهن را به وضعیت جدید پیگیری کرد.(جوادی،1397، 10-15)  تخریب و تغییر کاربري بناها در اوایل دوره‌ی  اسلامی، تنها در بناهاي مذهبی رخ نمی داد؛ مانند ساختارهاي ساسانی سیراف و به ویژه قلعه‌ی  آن که فاصله‌ی  بین تخریب و ساخت مسجد بر روي آن چندان زیاد نبوده(Whitehouse, 2009). هم‌زمان با آغاز دوران اموي تخریب آتشکده‌ها سرعت بیشتري گرفت و در دوره‌ی  مهدي عباسی در سدة 2 هجری نیز برخی آتشکده‌ها مانند آتشکده‌هاي عراق خراب شدند؛ اما امروزه آگاهیم برخی از آتشکده‌ها همچون ایذه تا زمان هارون‌الرشید روشن بوده‌است. در سده‌ی سوم‌هجری، ابن‌فقیه از آتشکده‌ی  « آذر جشنسف » در فراهان نام‌برده که والی قم آن را ویران کرده‌است؛ همچنین قزوین در سدة 3 هجری آتشکده‌های فعال داشته‌است(هژبری و کریمیان،1401، 281) از سده‌ی  چهارم هجری، اخبار بسیاري حکایت از فعالیت آتشکده‌ها دارد و هیچ ناحیه‌ای نیست که در او آتشگاهی نباشد (اصطخری، 1397) با این تفاسیر علاوه بر بررسی‌هاي باستان‌شناختی در بقایاي معماري، گزارش‌هاي تاریخی راهگشاي ما در شناخت بهتر آتشکده‌ها در سده‌هاي اولیه‌ی  اسلامی است. در تاریخ معماري نمونه‌هایی مانند مسجد جامع ایزدخواست، جزء آتشکده‌هایی است که به مسجد تبدیل شده‌اند(کرمیان، 1392). نکته‌ی  قابل تأمل اینجاست که برخی از  تغییرات توسط خود ایرانیان صورت گرفته‌است؛ همچون اماکن متبرکه به‌خصوص مساجد و امامزاده‌هایی که امروز در تعدادي از آن‌ها آتشدان‌هایی از دوره‌ی  ساسانی به‌دست آمده یا نشانه‌هایی از مهرابه در آن‌ها مشاهده شده‌است.

 

5-2-3- مسجد و کاربرد آن در صدراسلام

 مسجد در ايجاد تمدن اسلامی، پيشرفت علم و ادب موثر بوده است، دکتر گوستاولوبون فرانسوی در کتاب تمدن اسلام و غرب می‌نويسد، جديتی که مسلمانان در فراگرفتن علوم از خود نشان دادند، حقيقتاً حيرت‌انگيز است؛ آن‌ها هروقت هرشهری را تصرف می‌کردند، اولين اقدامشان ساختن مسجد بوده(لوبون، 1402، 557). اسلام نام پرستشگاه رسمی خود را مسجد گذاشته‌است تا نشانی از عظمت مسجود و معبود اين دين که خدای يکتاست به دست‌دهد  از همین نامگذاری معلوم می‌شود که سجده، مختص صاحب مسجد است و بر ديگران هر چند عظيم‌القدر باشند، نمی‌توان سجده کرد(سوره بقره، آيه٣۴ – سوره اعراف، آيه١١) (صفاکیش، 1390، 4).

 

 

6-2-3- معماري ایران در صدر اسلام 

ظهور اسلام و گسترش آن با احداث مساجد در شهرها و روستاها همراه بود. با برافتادن نظام سیاسی ساسانیان بخش‌هایی از فرهنگ و هنر آن‌ها به‌خصوص در معماري ایران باقی ماند؛ به نقل از ابن‌جبیر در سده‌ی  6 هجری، مسجد اولیه‌ی  اصفهان متشکل از تالار ستون‌دار و پوشش تیرهاي چوبی ادامه‌ی  هنر ایران را در معماري نشان می‌دهد. اسلام با ورود به هر منطقه مساجد را که نشانه‌ای از اسلام و محلی برای گردهمایی مسلمانان بوده، منطبق بر هنر و فرهنگ و پیشینه‌ی آن منطقه بنا کرده‌است(هژبری و کریمیان، 1401، 280).

 

7-2-3- بنیاد اماکن مذهبی اسلامی بر آتشکده‌ها

بررسی‌ها نشان داده برخی از بناهاي پیش از اسلام در دوران اسلامی با تغییراتی در سازه، کاربري جدیدي یافته‌اند.  براي همین با تازش اعراب به ایران، ایوان مدائن به‌عنوان اولین نمازگاه اعراب مورد استفاده‌ی  جدید قرار گرفت(پوپ، 1395). یکی از نمونه‌هاي تغییر در پلان براي کاربري مذهبی جدید را در آتشکده‌ی  نیشابور می‌توان بررسی کرد که منابع تاریخی نیز تغییر کاربري آتشکده و تبدیل آن به مسجد در دورة اسلامی را تأیید می‌کنند؛ شهر قم پیش‌تر از آنکه یکی از کانون‌هاي تشیع باشد، در دوره‌ی  ساسانی جایگاه مذهبی خاصی داشته‌است. منطقه‌ی  جمکران که دوازده محله بود «بر هر محلتی و در پی آتشکده‌اي بود». بیشتر این آتشکده‌ها پس از اسلام به مسجد تبدیل شدند؛  در حدیثی آمده که رایت وي [امام زمان عج] بر این کوه سفید بزنند، به نزد دهی کهن که قصر مجوس است و آن را «جمکران» خوانند، از زیر یک منارةه‌ی آن مسجد بیرون آید، نزدیک آنجا که آتش‌خانه‌ی  گبران بوده با فشارهاي شیعیان درنهایت حوص، در محل آتشکده‌اي که ویران ساخت، اولین مسجد قم را بنا کرد(هژبری و کریمیان، 1401، 281).

 

8-2-3- تبدیل اماکن مقدس به بقاع متبرکه و مدفن امامزادگان

به نظر می‌رسد تغییر کاربري‌ آتشکده به برخی اماکن متبرکه در طی گذر از دوره‌ی  ساسانی به دوران اسلامی، حاصل تدبیر ایرانیان براي جلوگیري از تخریب بناهاي مذهبی بوده است؛ زیرا در بیشتر بناها، همچنان آتشدان محفوظ  مانده‌بود(هژبری و کریمیان، 1401، 282). در سراسر ایران می‌توان نمونه‌هایی یافت که نشان از پیوندهاي مکان باستانی با نام‌هاي اساطیري (نقش‌رستم، تخت‌جمشید، تخت‌سلیمان ) و همچنین شخصیت‌هاي اسلامی (قدمگاه و امامزاده) براي نگهداري حرمت محوطه و جلوگیري از تخریب آن‌هاست. مهم‌ترین تغییر کاربري را شاید بتوان در پاسارگاد دید. آرامگاه کوروش در پاسارگاد که در صدراسلام «گورمادر سلیمان» نامیده می‌شد، در سده‌ی  هفتم هجري(میرزاابوالقاسمی، 1399) توسط اتابکان فارس به مسجدي تبدیل شد و پس از آن همچنان به‌عنوان مکان مقدس «مشهد سلیمان» مورد توجه بود(هژبری و کریمیان، 1401، 282-283)

 

تغییر و تحول معابد پیش از اسلام به اماکن مذهبی اسلامی در صدراسلام

 

بررسی ادیان در ایران

 

ورود اسلام به ایران

نشانه‌های مهر و زرتشت

 

 

مسجد در صدر اسلام

آیین مهرپرستی

دین زرتشت

 

فلسفه آیین مهر و زرتشت

 

 

 

 

رمزپردازی معابدو اماکن ذهبی

 

تغییرکاربری بناهای مذهبی

 

 

نمودار1:نمودار مدل‌مفهومی تحقیق

 

3-3- یافته‎های پژوهش (بحث و تحلیل)

با استناد به تحقیقات صورت گرفته از منابع تاریخی، یافته‌های باستان‌شناسی، ادعاهای افراد بومی و نشانه‌های باقی‌مانده از معابد گذشته (مانند نشانه‌های طبیعی در مهرابه‌ها و آتشدان‌ها در آتشکده) جدول ذیل اشاره به نمونه‌هایی از مسجد، امامزاده و قدمگاه دارد که قبل از اسلام آتشکده یا مهرابه بوده‌ و پیش‌تر در پژوهش‌هایی به بررسی کامل و جامع‌تر این نمونه‎ها پرداخته‌شده است. در مقاله‌ی «استمرار روند تبدیل آتشگاه به مسجد تا قرن هفتم هجری، نمونه‌ی  موردی، مسجدسنگی داراب» نویسندگان با بررسی آثار و نشانه‎های به‌جا‌مانده در مسجد‌سنگی به این نتیجه رسیده‎‌اند که این مکان قبلا آتشکده بوده‌است. مسجد ایزدخواست و مسجدجامع استخر نیز در مقاله‌ی «فرایند تبدیل دو آتشکده به مسجد در ایزدخواست و استخر با استناد به شواهد موجود و منابع تاریخی» به‌صورت ریز و دقیق مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته‌اند؛ همچنین مقاله‌ی «تحولات تاریخی مسجد‌جامع دماوند با استناد به شواهد باستان‌شناسی» اشاره به این مطلب دارد که روایات محلی تاکید بر آتشکده بودن مسجدجامع دماوند دارند.

 

جدول3: نمونه‌هایی از بناهای مقدس با پیشینه معابد قبل از اسلام، ماخذ نگارندگان

عنوان بنا	کاربری قبلی	کاربری کنونی	زمان تغییر کاربری	شواهد به دست آمده	عکس
تاريخانه دامغان	آتشکده ناری‌خانه	مسجد	قرن دوم هجری	سبک‌ دوره ساسانی‌
مسجدجامع بروجرد	آتشکده	مسجد	150-226 هجری	گچبری و خطاطی در دوره‎های مختلف
مسجد ایزدخواست	آتشکده	مسجد	قرن سوم هجری	اتصال چهارطاقی به مسجد
مسجدجامع اصطخر	آتشکده	مسجد	حدود 662-659 م	باقیمانده‌های سنگی یک بنا
امامزاده زبیده خاتون، نراق	مهراب	امامزاده	دوره‌ی صفوی	قرار گیری بر بالای تپه
قدمگاه، نیشابور	مهراب	قدمگاه	قرن 11 هجری	وجود چشمه آب
امامزاده صالح تجریش	مهراب	امامزاده	قرن 7-8 هجری	درخت چنار کهنسال
مسجد قزوین	مهراب آتشکده	مسجد	192 هجری	شبستان جنوبی آتشکده شبستان شمالی با حوض و درخت کهنسال به معبدمهر
امامزاده حمزه، جاده آبعلی	مهراب	امامزاده	قرن 5-6 هجری	درخت چنار کهنسال
مسجد سنگی داراب	آتشکده‌آذرخش مهراب	مسجد	قرن 11 هجری	مکان مکعبی شکل اشتعال آتش در مركز بنا قرارگیری در دل کوه
مسجد‌جامع دماوند	آتشکده	مسجد	قرن 3-4 هجری	روایت شفاهی اهالی
مسجد جمکران	آتش خانه  گبران	مسجد	قرن3-4 هجری	متون تاریخی
مسجد امام‌حسن‌عسکری  قم	آتشکده	مسجد	قرن سوم هجری	متون تاریخی
گنبد نظام‌الملک مسجد اصفهان	آتشکده	مسجد	479 هجری	کاوش‌های باستان‌شناسی
امامزاده	آتشکده‌میل‌میلگه‌ اسلام‌آبادغرب کرمانشاه	براساس باور مردم امامزاده	تاریخ دقیقی در دست نیست	بقایاي آتشدان گچی از دوره‌ی  ساسانی
امامزاده حاصل ظالمی	آتشکده	امامزاده	تاریخ دقیقی در دست نیست	باستان‌شناسی
بقعه‌ی  امامزاده شاه نورالدین	آتشکده	امامزاده	تاریخ دقیقی در دست نیست	سه آتشدان مزین به شیارهاي تزیینی
امامزاده ابراهیم شیراز	آتشکده	امامزاده	تاریخ دقیقی در دست نیست	آتشدان سنگ وکتیبه‌ای به فارسی میانه
امامزاده عبداالله شوشتر	معبد آناهیتا آتشکده	امامزاده	قرن هفتم هجری	یونسکو آتشدان سنگ مرمر
بابایادگار در کرمانشاه	مهراب	امامزاده	تاریخ دقیقی در دست نیست	چشمه آب کوه
مسجدجامع ارومیه	آتشکده	مسجد	قرن 5-6 هجری	باستان‌شناسی
امامزاده ابراهیم کنگاور	معبد آناهیتا	امامزاده	قرن 2-3 هجری	باستان شناسی

با توجه به تحقیقات صورت‌گرفته از نمونه‌های ذکر شده در جدول بالا، ثابت شده که قبلاً به‌عنوان معابد غیر اسلامی شناخته می‌شدند. این تحقیقات ممکن است منجر به شناسایی مساجد و امامزاده‌های بیشتری با پیشینه ادیان قدیمی شود.

 

4- بحث و نتیجه‌گیری:

در این مقاله، به بررسی تحولات و تغییراتی که در عبادتگاه‌ها و مکان‌های مقدس ایران از گذشته تاکنون رخ داده، پرداخته شده‌است. این تحولات نشان‌دهنده تاثیر فرهنگ‌ها، ادیان و تاریخ بر مکان‌های مقدس و عبادتگاه‌ها در ایران است. از زمان باستان تا امروز، مکان‌های مقدس ایران همچنان نقش مهمی در زندگی مذهبی و فرهنگی مردم این منطقه ایفا می‌کنند. این بررسی نشان می‌دهد که عبادتگاه‌ها و مکان‌های مقدس ایران همواره به‌عنوان نمادهای معنوی و فرهنگی برای جامعه ایرانی و حتی جامعه جهانی شناخته شده‌اند. پاسخ به سوالات تحقیق بدین‌گونه صورت گرفته:

1. چگونه و به چه دلیل در طی گذر به دوران اسلامی، مهرابه‌ها و آتشکده‌ها، به اماکن مقدس تغییر کاربری داده‌اند؟

- مهرابه‌ها و آتشکده‌ها در طی گذر به دوران اسلامی به‌دلیل تلاش برای انطباق با اعتقادات و آیین‌های دین اسلام به برخی اماکن متبرکه تبدیل شدند. با ظهور اسلام و تبدیل ایران به یک کشور اسلامی، بسیاری از مکان‌های متبرکه و عبادتگاه‌های قدیمی تبدیل به مکان‌های مقدس اسلامی شدند.

2. شواهد و نشانه‌های دال بر تبدیل آتشکده‌ها و مهرابه‌ها به اماکن مقدس اسلامی چیست؟

- از آنجا که امروزه در برخی اماکن مقدس اسلامی نشانه‌های معابد مهر و زرتشت مشاهده می‌شود و با اکتشافات باستان‌شناسی وبا استناد به متون تاریخی و سفرنامه‌ها و اظهارات مردم بومی این مناطق، این نتیجه حاصل می‌شود که بناهاي مقدس ایرانی در آیین مهر و زرتشت پس از ورود اسلام به ایران با کارکرد جدید به حیات خود ادامه داده‌اند. 

نشانه‌های معابد مهر (مهرابه): کوه، چشمه آب، درخت چنار

نشانه‌های معابد زرتشت(آتشکده): کوه، چهارطاقی، پایه‌ی‌ آتشدان

در پژوهش‌های انجام‌شده در گذشته، یا به بررسی شواهد به دست‌آمده از تعدادی بنا پرداخته‌شده یا به‌صورت کلی به انگیزه‌های تغییر کاربری پرداخته شده‌بود؛ ولی در پژوهش حاضر با استناد به مدارك ارائه‌شده و تلفیق روش‌های مقالات گذشته‌، می‌توان به این نتیجه رسید که ساخت اماکن مقدس اسلامی بر روی اماکن مقدس موجود به دلیل باور مردم بومی به تقدس آن مکان و تدبیر اعراب برای اشاعه دین اسلام و در برخی موارد حاصل تدبیر ایرانیان براي جلوگیري از تخریب بناها و حفظ این اماکن بوده‌است.

 

منابع

احمدی‌نبی، علی‌اصغر، امانی، منصور، موحد، عبدالعزیز، (1401)، بررسی پیامدهای مذهبی و اجتماعی ورود اعراب مسلمان به آسیای مرکزی تا پایان دولت بنی‌امیه. فصلنامه علمی پژوهشنامه تاریخ، 69، 120-137.

اصطخری، ابواسحق‌ابراهیم، افشار، ایرج، (1397)، ممالک و مسالک، ترجمه محمدبن‌عبدالله تستری، نشر سخن.

الیاده، میرچا، (1399)، رساله در تاریخ ادیان، چاپ هفتم، انتشارات سروش.

آورزمانی، فریدون و جوادی، شهره، (1394)، مصاحبه پیرامون کتاب‌های در دست چاپ «سه‌گانه مکان ایرانی»، انتشارات پژوهشکده نظر و کتاب «بازآفرینی سنگ‌نگاره‌های ساسانی– تاق‌بستان» انتشارات پژوهشکدة نظر. تاریخ94.11.12.

بیهقی، ابوالحسن علی‌بن‌زید معروف به ابن فندق، (1400)، تاریخ بیهق، ترجمه مصطفی امیری، موسسه نشر میراث مکتوب.

پوپ،  آرتوراپهام، اکرمن، فیلیس، (1395)، سیری در هنر ایران: از دوران پیش از تاریخ تا امروز، ترجمه نجف دریابندری و دیگران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، تهران.

جوادی، شهره، (1397)، اماکن مقدس با پیشینۀ نیایشگاهِ «مهر»، فصلنامه هنر و تمدن شرق، دوره6، شماره19

خسروشاهی، جلال، (1399)، ایاصوفیه، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی هنر و معماری، 147-123، (1)10.

داریوش، بابک، اسگارد، آن، منصوری، سید امیر،(1399)، چارتاقی، تداوم تقدس کوه در آیین‌ها، معماری و منظر ایران، مجله منظر، 12(53)، 64-73.

صفاکیش، حمیدرضا، (1390)، مسجد و نماد تاریخی آن در قرن اول هجری، مطالعات نقد ادبی، دوره6، شماره22، 103-120.

علی‌پور، سارا، نصیرسلامی، محمدرضا، فلامکی، محمدمنصور، (1398)، تحلیل ساختار منظر ستایشگاه‌های مهری، نشریه علمی باغ نظر، 16(74):42-31/ مرداد 1398.

قاسمیان اصل، عیسی، تقی‌پور، ملیحه، حیدری، علی‌اکبر، (1400)، تبیین اصول حاکم بر معماری خانه با تاکید بر مبانی دینی و اعتقادی، نشریه علمی معماری اقلیم گرم و خشک، سال نهم، شماره14، 159-180.

قرشی، امان‌الله، (1389)، آب و کوه در اساطیر هند و ایرانی، هرمس، تهران.

کریمیان، حسن، سیدین، ساسان، (1391)،استمرار روند تبدیل آتشگاه به مسجد تا قرن هفتم هجری، نمونة موردی، مسجد سنگی داراب، باستان‌شناسی ایران، دوره2، شماره2

کریمیان، حسن، سیدی، سامان،(1396)، فرایند تبدیل دو آتشکده به مسجد در ایزدخواست و استخر با استناد به شواهد موجود و منابع تاریخی، مطالعات ایرانشناسی، شماره 6 

لوبون ، گوستاو، (1402)، تاريخ اسلام و عرب ، ترجمه محمدتقی فخرداعی گیلانی، 557،  انتشارات دانشگاه تهران.

مشهدی، علی. (1401). تبیین اصول نگرش به مکان در آثار تاریخی باستانی شهر دامغان (مطالعه پژوهی مسجد تاریخانه ی دامغان). مطالعات میان‌رشته‌ای معماری ایران، 1(1 )، 31-41.

منصوری، سیدامیر، جوادی، شهره، (1398). سه‌گانه منظر ایرانی، ناشر پژوهشکده هنر معماری و شهرسازی نظر، تهران.

میرزاابوالقاسمی، محمدصادق، (1399)، کتیبه‌های پاسارگاد در دوره‌ی  اسلامی، صفه،

نصرتی، مسعود، زارعی، محمدابراهیم، خمسه، هایده، (1402)، تحولات تاریخی مسجد جامع دماوند با استناد به شواهد باستان‌شناسی، پژوهش‌های باستان‌شناسی ایران، دوره13، شماره36

نظری، فرهاد، (1394)، مسجد‌جامع عتیق کنگاور، فصلنامه اثر، پیاپی68، بهار 1394، 79-92.

نورسی، حامید، نظری،سامر، گرگری، لیلا، قنبری، بهنام، باورسایی، عباس، (1402)، مطالعه و معرفی یافته‌های فرهنگی مرتبط با دوره ساسانی در کاوش ضلع شرقی مسجد جامع ارومیه، پیام باستان‌شناس، دورة ۱۵، شماره ۲9،  پاییز و زمستان ۱402.

نیک زاد، ذات الله،(1402)،پیدایش مساجد در یزد؛ بازشناسی معماری مساجد سده های نخستین منطقه یزد، دوفصلنامه معماری اقلیم گرم و خشک، دوره: 11، شماره: 1

هژبری، علی، کریمیان، حسن، (1401)، تحولات در عبادتگاه‌های اوایل دوران اسلامی ایران، مجله علمی اثر، دوره 43، شماره2

Ancient History Encyclopedia, (Mithraism), https://www.worldhistory.org/Mithraic_Mysteries/

Creswell Keppel, A, C.(1969), Early Muslim Architecture, Umayyads A.D, 622-750(2Vols) London: Oxford University Press.

Jones, A. (2020). Transformation of Pre-Islamic Religious Sites into Islamic Places of Worship. Middle East Studies Journal, 15(3), 210-225.

Smith, J. (2019). The Impact of Islam on Sacred Places and Places of Worship. Islamic Studies Journal, 27(2), 123-135.

Whitehouse,D.(2009). Siraf History, Topography and Environment( The British Institute of Persian Studies Archaeological Monographs Series1), London: Oxford University Press.

Yücel, E. (1986), Ayāsofyā Museum. Istanbul: Akbank Yayinlari

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

The Transformation and Change of Mehr and Zoroastrian Religious Places of Worship into Islamic Holy Places in Sadr Islam

Saba Hosseinpour1, Lida Belilan Asl*2

1 ) PhD student of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Tabriz Branch, Tabriz, Iran

*2) Associate Professor, Department of Architecture, Faculty of Art and Architecture, Islamic Azad University, Tabriz Branch, Tabriz, Iran(Corresponding author).

[e-mail]

 

Abstract

Throughout the history of Iran, various religions and sects have emerged across different time periods and geographical regions. The ancient land of Iran hosts many holy sites that have been significant not only to current religions but also to ancient ones. History has often witnessed the transformation of places of worship in different civilizations into sites dedicated to newer religions. During the transition to the Islamic era, many Mehrabahs and fire temples were converted into Islamic sites to align with Islamic beliefs and rituals. This study investigates the transformation of pre-Islamic temples into Islamic religious sites and the motivations behind these changes. By examining 22 examples of mosques and Imamzadehs, such as the Damghan Historical Mosque, Istakhar Jame Mosque, Salih Tajrish Imamzadeh, and Ebrahim Kangavar Imamzadeh, with backgrounds as Atesh Kedeh and Mehr Temples, the research employs historical-analytical-descriptive methods, utilizing historical and library sources to answer how and why Mehrabahs and fire temples were repurposed into Islamic sites during this transitional period. The findings suggest that pre-Islamic Iranian holy sites continued to exist after the arrival of Islam in Iran under new titles such as Imamzadeh, Qadamgah, and mosque. These transformations reflect Islam’s profound influence on the culture and religious sites of pre-Islamic Iran, as well as the construction of Islamic places on existing worship sites. In the early Islamic period, these changes were influenced by the local people's reverence for the sacredness of these places and the Iranians' intent to preserve religious buildings and protect these sites from destruction

.

 

 

 

 

 

Keywords: Fire Temple, Holy Places, Islam, Mehr Worship, Mosque, Temples, Zoroastrianism

---

 

---