The role of "imagination" in identifying places in architecture ( Case study of Saqez Do menare mosque)

Subject Areas : architecture

nasseh  yousefi ¹ (Full-time lecturer in the Department of Architecture, University of Applied Sciences, Saqez, Kurdistan, Iran)
assadollah  Shafizadeh ² (Assistant Professor, Department of Architecture, Ahar Branch, Islamic Azad University, Ahar, Iran)
Mohammad Reza  Pakdel Fard ³ (Assistant Professor, Department of Architecture, Tabriz Branch, Islamic Azad University, Tabriz, Iran)

Received: 2020-11-30 Accepted : 2022-09-19 Published : 2022-12-22

Keywords: fantasy world, place, imagination, Philosophy, architecture,

Abstract :

The word "Imagination" has been introduced in different meanings in different sciences. Imagination is one of the special abilities of human beings, which includes a significant field in Islamic philosophy and wisdom. And can play an important role in the analysis, cognition and creation of many phenomena; To guide man to the land of the unknown and truths with imagination and mental abilities.Also, in relation to the subject of the place of research, many different psychological, phenomenological, etc. angles have been done;Place is the mathematical space that has meaning. The place derives its identity and validity from the meanings and concepts that the observer and its user cultivate in their minds. These concepts include several factors such as: physical and physical factors of the place, human behaviors formed in it and finally the mental events of observers and users. Imagination is one of the most important human abilities that with its abilities, it can create many mental events in order to identify the place. In connection with the word "fantasy" in philosophy, valuable topics can be found in various ways. It has been researched with various approaches such as Eastern and Western views as well as views of various religious sources and sciences. Man's presence in space, his data and sensory perceptions, his experience of space, his fantasies and imagination, his presuppositions and presuppositions, and even his mental myths and legends are discussed. By examining the past works of architecture and urban planning, one can see the traces of the manifestation of the world of illusion and imagination in works of art.in this study, the "Domnareh" mosque from the valuable and old buildings of the Afshari period in the ancient city of Saqez was selected as a case study in relation to the subject of research and was analyzed and evaluated.In this article, we want to answer the following questions: What is the role of imagination and fantasy in identifying and giving meaning to a place? And to what extent can the imaginative minds of designers before design, and users after execution, be effective in giving meaning to a place?The purpose of this study is to investigate the role of "imagination" in identifying space in architecture. The research method is mixed. The number of samples in the qualitative section is 15 articles and 9 experts in urban architecture and experts were selected from the method of targeted sampling of resources and snowballs. Samples were selected in the quantitative part for the Demetel technique based on the snowball method. For interpretation in the qualitative part, the content analysis method was used to extract the themes from MAXQDA12 software. In a small part of the Demitel technique, Excell software was used. The results showed that the place derives its identity and validity from the meanings and concepts that the observer and its user cultivate in the mind. Imagination is one of the most important human capabilities that with its abilities, it can create many mental events in order to identify the place.

References:

1. ارمغان، مریم؛ و عبدلی، ناهید. (1395). کودکان در شهر: بررسی ساختار فضایی مسکن و شهر در ارتباط با فرهنگ کودکی در منطقه‌ یازده تهران. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، 6(2)، 27-48. https://ijar.ut.ac.ir/article_61838.html


2. اسلامی، سیدغلامرضا؛ و حسینی، زهرا السادات. (1400). تبیین ارتباط حضور آسمان در فضای معماری و نگارگری دوره صفوی از منظر ساحت‌های حیات انسان. هویت شهر، 15(2)، 97-108. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_17454.html


3. اکبری، علی؛ و فلامکی، محمد منصور. (1395). بررسی جایگاه «ادراکات حسی» و «احساس» در پدیده‌شناسی فضای ساخته‌شده. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران, 6(1)، 7-21. https://ijar.ut.ac.ir/article_60807.html


4. اکبری، علی؛ و فلامکی، محمدمنصور. (1396). مدیریت «خیال» و «خاطره» در فرایند طراحی معماری. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران, 7(2), 117-133. doi: 10.22059/ijar.2018.69474. https://ijar.ut.ac.ir/article_69474.html


5. اکبری، علی. (1397). فهم روایتگری معماری مبتنی بر نسبت «دیالکتیک فضازمان» با «بدن». پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، 8(2)، 75-97. https://ijar.ut.ac.ir/article_71599.html


6. باشلار، گاستن. (2013). بوطیقای فضا. (مریم کمالی و محمد شیر بچه، مترجمان). تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.


7. بندرآباد، علیرضا. (1396). مقایسه تطبیقی مفاهیم « مکان » و « خارج از مکان» در توسعه اجتماعی شهر از دیدگاه روانشناسی محیطی. فصلنامه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 8 (32)، 139-170. https://qjsd.atu.ac.ir/article_8428.html


8. بلخاری قهی، حسن. (1394). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. چاپ دوم. تهران: انتشارات سوره مهر.


9. پرتوی، پروین. (1394) . پدیدار شناسی مکان. چاپ سوم. تهران: فرهنگستان هنر.


10. پرویزی, الهام؛ و پورمند، حسنعلی. (1391). تجلی عالم مثال درتزئینات معماری عصر صفوی، نمونه موردی: مسجد امام اصفهان. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 5(9), 31-44. http://www.armanshahrjournal.com/article_33206.html


11. خرم رویی، ریحانه ؛ ماهان، دکتر امین؛ و فرزین، دکتر احمد علی. ( 1398). تعیین مفهوم منظر آیینی و بررسی جلوه های نبلور آن. هویت شهر. تهران : تابستان 98 شماره 38


12. دیویی، جان. (1393). هنر به منزله تجربه. (مسعود علیا، مترجم). تهران: انتشارات ققنوس.


13. رولف ، ادوارد. (1395). مکان و بی مکانی. (دکتر محمد رضانقصان محمدی ،دکتر کاظم مندگاری و مهندس زهیر متکی، مترجمان). تهران: انتشارات آرمانشهر.


14. نقی زاده، محمد؛ و مریم استادی. (1393). مقایسه تطبیقی مفهوم ادراک و فرآیند آن در فلسفه و روانشناسی محیط و کاربرد آن در طراحی شهری. فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، 2(2)،3-14.

 http://jria.iust.ac.ir/article-۱-۱۵۱-fa.html

8. سلیمانی، محمدرضا؛ اعتصام، ایرج؛ و حبیب، فرح. (1395). بازشناسی مفهوم و اصول هویت در اثر معماری. هویت شهر، 10(1)، 15-26. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_9225.html


9. شجاری، مرتضی؛ و زکیه السادات طباطبایی لطفی. (1395). خلاقیت در معماری با الهام از حکمت متعالیه، نشریه حکمت معاصر. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی7 (2)، 23-44.

https://wisdom.ihcs.ac.ir/article_2508.html

10. عظیمی، مریم. (1398). تبیین جایگاه معنا و خیال در فرآیند طراحی معماری. مجله پژوهش های معماری اسلامی. ۷ (۳)،77 -90. http://jria.iust.ac.ir/article-1-1228-fa.html


11. کیاسی، شروین؛ و کریمی آذری، امیررضا. (1400). بررسی نقش مؤلفه‌های کالبدی پیاده‌مداری و پایداری ‌اجتماعی در فضاهای شهری (نمونه ‌موردی: میدان شهرداری‌رشت). مطالعات محیطی هفت حصار. ۱۰ (۳۶)، ۱35-۱46. https://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-1389-fa.html


12. مفتونی، نادیا؛ و نوری، محمود. (1397). بررسی تطبیقی نظریه فارابی و بوعلی‏ سیناپیرامون هدفمندی هنر و کارکرد سرگرمی، شگفتی و لذت در آن. حکمت سینوی، 22(59)، 27-40. https://ap.journals.isu.ac.ir/article_70207.html


13. موسی ئی جو، اکبر؛ ماجدی، حمید؛ و ذبیحی، حسین. (1400). نقش مؤلفه‌های کالبدی در حس مکان مجموعه‌های مسکونی: مقایسه دو مجموعه مسکونی کوی استادان و شهرک نیوساید اهواز. مطالعات محیطی هفت حصار. ۱۰ (۳۶)،19-34. https://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-1383-fa.html.


14. مهدی‌نژاد، جمال‌الدین؛ طاهر طلوع دل، محمدصادق، عظمتی، حمیدرضا؛ و صادقی حبیب‌آباد، علی. (1395). جستاری بر ویژگی‌های معماری ایرانی- اسلامی و هنرهای قدسی مبتنی بر تعالی معماری. پژوهش های هستی شناختی، 5(10)، 31-50. https://orj.sru.ac.ir/article_565.html


15. مهر پویا، حسین و قاسمی، مرضیه. (1387). تمایز هنر دینی و هنر قدسی در آراء متفکران معاصر. مجله رهپویه هنر، 2(6). 10-15. http://noo.rs/05Mlw


16. نقره کار، عبدالحمید؛ ظفر، فرهنگ؛ و عظیمی، مریم. (1390). جایگاه خیال در آفرینش اثر هنری (از منظر سلامی ). نشریه علمی پژوهشی انجمن معماری و شهرسازی ایران، 2(2)، 91-102.

 10.30475/ISAU.2011.61949

17. نورائی، سمیه؛ فرکیش، هیرو؛ خوشنویس، احمد میرزا کوچک؛ تاجی، محمد؛ و مرادی نسب، حسین. (1400). تبیین مؤلفه‌های امر نمایشی در نسبت با فرهنگ و معماری (مبتنی بر آراء اندیشمندان انتقادی و غیر انتقادی). هویت شهر, 15(2)، 59-68. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_15155.html


18. وثیق، بهزاد. (1396). ترسیم ساختار دینی مفهوم مکان در واحد همسایگی با تکیه بر آیات قرآن کریم. مطالعات محیطی هفت حصار. ۶ (۲۱)، ۷۰-۵۷. https://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-469-fa.html


19. وکیلی، هادی و گودرزی، نیره. ( 1392). آرامش و تشویش خیال؛ سنخ شناسی خیال در رویکردهای فلسفه، عرفان و هنر جدید. نشریه : سوره اندیشه. شهریور و مهر 1392. https://www.noormags.ir/view/ar/articlepage


20. Alawsey, W. S., & Al-Dulaimi, H. A. (2020). Architectural Mimetism between Heritage and Technological Advancement. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering (Vol. 671, pp. 121-139). IOP Publishing. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1757-899X/671/1/012128/meta.


21. Apaydin, V. (2018). The entanglement of the heritage paradigm: values, meanings and uses. International Journal of Heritage Studies, 24(5), 491-507. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13527258.2017.1390488.


22. Bahtiyar, T. B., & Yaldiz, E. (2021). Loss of identity in buildings of modern architecture; the case of Edirne government house. Global Journal of Arts Education, 11(1), 102-116. https://un-pub.eu/ojs/index.php/gjae/article/view/5728.


23. Del, M. S. T. T., Sedghpour, B. S., & Tabrizi, S. K. (2020). The semantic conservation of architectural heritage: the missing values. Heritage Science, 8(1), 1-13 . https://link.springer.com/article/10.1186/s40494-020-00416-w.


24. Metair, N. (2021). Twentieth century architecture in Oran: its contemporary heritage-value. The Journal of North African Studies, 26(3), 404-425. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13629387.2019.1692407.


25. Sarabia-Sanchez, F.J., Cerda-Bertomeu, M.J. (2017) Place brand developers’ perceptions of brand identity, brand architecture and neutrality in place brand development. Place Branding and Public Diplomacy, 13, 51-64. https://link.springer.com/article/10.1057/s41254-016-0017-7.


26. Shah, S. J., Qureshi, R. A., & Akhtar, M. (2021). Quest for Architectural Identity of Pakistan: Ideological Shifts in the works of Kamil Khan Mumtaz. Pakistan Journal of Engineering and Applied Sciences, .28, 1-15. https://journal.uet.edu.pk/ojs_old/index.php/pjeas/article/view/1864.


27. Sowińska-Heim, J. (2020). Adaptive Reuse of Architectural Heritage and Its Role in the Post-Disaster Reconstruction of Urban Identity: Post-Communist Łódź. Sustainability, 12(19), 54-80. https://www.mdpi.com/2071-1050/12/19/8054.

 

Full-Text:



نقش « خیال» در هویت بخشی به مکان در معماری (نمونه موردی: مسجد دو مناره سقز )

مهندس ناصح يوسفی¹، دکتر اسدالله شفیع زاده²*، دکتر محمد رضا پاکدل فرد³**

 

چکیده

هدف این پژوهش بررسی نقش « خیال» در هویت بخشی به مکان در معماری است. روش پژوهش به صورت آمیخته است. تعداد نمونه در بخش کیفی 15 مقاله و 9 خبره در امر معماری شهری است و از روش نمونه گیری هدفمند منابع و گلوله برفی خبرگان انتخاب شدند. نمونه در بخش کمی برای تکنیک دیمتل 9 نفر بر اساس روش گلوله برفی انتخاب شدند.. برای تفسیر در بخش کیفی از روش تحلیل مضمون برای استخراج مضامین از نرم افزار مکس کیوآدا 12 استفاده شد. در بخش کمی از تکنیک دیمتل از نرم افزار اکسل استفاده شد. نتایج نشان داد که مکان، هویت و اعتبار خود را از معانی و مفاهیمی که ناظر و کاربر آن در ذهن می پروراند، می گیرد. خیال یکی از مهمترین قابلیت های انسانی است که با توانایی هایی که دارد، می تواند بسیاری از رویدادهای ذهنی در جهت هویت بخشی به مکان را ایجاد نماید.

 

واژه های کلیدی

خیال، عالم خیال، مکان، فلسفه، معماری 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقدمه 

در معماری های نوین اغلب معنای فضا و مکان در هم آمیخته شده است. فضا نسبت به مکان مفهومی انتزاعی تر دارد. هر آنچه به عنوان فضا نامتمایزآغاز می­کند آن گاه که آن را بهتر بشناسند و برای آن ارزش­های (خاص) قائل شوند، تبدیل به مکان می­شود. معمارانی که درباره کیفیت­های فضایی صحبت می­کنند، به همان اندازه نیز می توانند پیرامون کیفیت های مکانی فضا صحبت نمایند. مفاهیم فضا و مکان چنان درهم تنیده است که برای تعریف می توانند مکمل یکدیگر باشند( نورائی و همکاران، 1400) مکان فضایی است که برای فرد یا گروهی از مردم دارای معنی باشد. مکان ترکیبی از جا، منظر، آیین، مسیر، افراد دیگر، تجربه­ی شخصی، اهمیت دادن و پاسداری از کاشانه و زمینه­ای برای دیگر مکان­هاست (Bahtiyar & Yaldiz, 2021,104)، پس در واقع مکان­ها، فضاهایی با ابعاد کالبدی هستند که به دامنه درک و رفتار انسانی می رسند، معنی و مفهوم می­یابند. این مفاهیم را می توان به چند دسته تقسیم کرد : 1 - ابعاد کالبدی( فضا ) و مبلمان فیزیکی درآن 2 - رفتارهای انسانی در آن 3 - تصورات ذهنی انسان نسبت به آن (Metair, 2021,403). 

می­توان به طور ساده گفت که ابعاد کالبدی مکان همان ابعاد فضایی و چیدمان مبلمان و آرایش فیزیکی است که در یک عکس ساده از آن محیط بدون حضور انسان­ها، قسمتی از معنا دهی به مکان است ( اسلامی و حسینی، 1400). در قسمت دوم حضور افراد و رفتارهای آنها در میان این چیدمان و ابعاد کالبدی است که معنایی دیگر به مکان می دهد که از سوی انسان جهت گیری هایی خاصی را به همراه خواهد داشت (Del et al., 2020,2). و اما سومین مورد که ارتباط دو مورد دیگر را به هم بیشتر مشخص می­کند و نتیجه و مفهوم متعالی تری را سبب خواهد شد: تصورات ذهنی انسان ( ناظر، کاربر) است؛ انسان به تمامی اینها براساس بضاعت خود، قابلیت­های خود و ویژگی های خود که می توان تجربه مکانی، خاطرات، تصورات ذهنی و تصاویری خیالی باشد، معنا می بخشد و معانی خاصی برای این مکان تعریف می نماید( سلیمانی و همکاران، 1395). و این از جانب هر فردی می تواند متفاوت باشد. پس تصورات ذهنی هر فردی با فرد دیگری متفاوت است ولی در مجموع تشابهاتی وجود دارد که میتواند از قسمت عمده آن از بخش یک و قسمتی کمتر از بخش دو باشد و نهایتاً ویژگی­ها و تحلیل های مشابه از بخش سوم باشد، در تشابهات بخش سوم، انسان هایی که متعلق به یک فرهنگ مشترک، یک تخصص مشترک، یک خانواده و دیدگاه مشترک هستند، می تواند بیشتر مشاهده شود. و اما در بخش سوم که تصورات ذهنی انسان را شامل می شود به دو دسته آگاهانه و ناآگاهانه می­تواند برداشت و  عکس العمل­ها و بازخوردهایی باز درقالب آگاهانه و ناآگاهانه از سوی انسان مشاهده شود. در هردوی این حوزه­ها عامل موثر و تاثیر گذاری در بسیاری از متون پژوهشی کمتر به آن توجه شده است و آن موضوعی به نام « خیال» است . قابلیت های خیال که از ویژگی های فو­ق­العاده انسان است می­تواند برای بسیاری از تصورات ذهنی در انسان راهکار شناختی جدیدی را ایجاد نماید. خیال یکی از قابلیت های خاص آدمی است که بسیاری از تحلیل ها و ارزیابی ها به وسیله آن انجام می گردد و با شناخت بهتر آن می توان انسان و مکان انسانی را بهتر شناخت و تحلیل و ارزیابی نمود و در نهایت از این شناخت می­توان در جهت طراحی مکان­های هویت­مند مناسب­تر برای انسان­ها بکارگرفته شود و طراحان معماری و شهری در برنامه های خود با حوزه مفاهیم بیشتری در برخورد با چنین تصمیم­گیری­هایی روبرو خواهند شد. با توجه به نظریات مطورحه محقق در این پژوهش قصد دارد تا به این سوالات پاسخ دهد که نقش خیال و خیال پردازی در هویت بخشی و معنا دهی به مکان چیست؟ و همچنین دیدگاه اندیشمندان در حوزه های متفاوت در مورد خیال چیست؟ و به چه شکلی در مکان های معماری تجلی پیدا نموده است؟

پیشینه پژوهش

سوینسکا هیم¹ (2020) در پژوهشی با عنوان « استفاده مجدد تطبیقی از میراث معماری و نقش آن در بازسازی هویت شهری پس از فاجعه: لودز پسا کمونیستی» بیان داشت که این مقاله به بررسی نقش استفاده مجدد تطبیقی از میراث معماری در بازسازی هویت شهری و تقویت آن پس از فاجعه ناشی از یک بحران شدید اقتصادی و اجتماعی می‌پردازد. میراث معماری قرن نوزدهم نقش مهمی در جستجوی راه هایی برای بازسازی شهر و بازتعریف هویت آن ایفا کرد. با شروع از بافت‌های محلی، یعنی تاریخی، اجتماعی یا هویتی، خواننده به نتیجه‌گیری جهانی درباره مشکلات، مسائل و چالش‌های مهم مرتبط با مواجهه میراث معماری با نیازها و انتظارات معاصر هدایت می‌شود.

سارابیا سانچز و سردا برتومی² (2017) در پژوهشی با عنوان « درک توسعه دهندگان برند از هویت برند، معماری برند و بی طرفی را در توسعه برند مکان قرار دهید » به بررسی درک توسعه دهندگان برند از هویت برند، معماری برند و بی طرفی در توسعه برند معماری(مکان) پرداختند. در مجموع نتایج این تحقیق نشان داددرک دیدگاه های مختلف توسعه دهندگان برند در طول فرآیند شروع به توسعه برند مکان کمک کند.

نورائی و همکاران (1400) در پژوهشی به« تبیین مؤلفه‌های امر نمایشی در نسبت با فرهنگ و معماری (مبتنی بر آراء اندیشمندان انتقادی و غیر انتقادی) » پرداختند.یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد امر نمایشی مرتبط با فرهنگ ‌نمایشی امروز، در اثر «وادادگی» متأثر از «رشد تعمیقی رسانه» مبتنی بر قدرت و بازار سرمایه­داری، وجهی از تمایز را بر جامعه تحمیل می‌کند که در نسبت با سنت‌ها و عرف­های فرهنگی و دینی جامعه ما در تعارض است.

عظیمی (1398) در پژوهشی با عنوان « تبیین جایگاه معنا و خیال در فرآیند طراحی معماری» بیان داشت که اندیشه و تفکر اسلامی، خیال، جایگاه و اهمیت ویژه‌ای در آفرینش هنری دارد.مطالعات نشان می‌دهد؛ سیر نزولی «معنا، خیال، معماری» به عنوان یک فرآیند سه‌مرتبه‌‌ای، می‌تواند در طراحی معماری مورد توجه قرار گیرد. با کمک این فرآیند، حوزه‌های معنایی در معماری، همچون ارزش‌ها، نمادها و مفاهیم ذهنی طراح که با فرهنگ، اجتماع و درونیات فطری او مرتبط هستند؛ مورد توجه قرار می‌گیرند و به واسطه خیال در ایده معماری می‌نشینند. این فرآیند را می‌توان شامل سه مرحله اصلی دانست: توجه و دستیابی به مفاهیم و معانی، تبدیل این معانی به صورت‌های خیالی و طراحی اولیه، بازآفرینی این صورت‌ها در عالم محسوس به‌گونه‌ای که هم با عالم خیال و هم با محدودیت‌های عالم محسوس منطبق باشد (اثر معماری).

روش پژوهش 

روش پژوهش آمیخته ( کیفی – کمی )، در بخش کیفی از نــوع توصیفی تحلیلی و گــردآوری داده ها بــه روش کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته اســت. به منظور بررسی نقش « خیال» در هویت بخشی به مکان در معماری،  از بررسی متون و تحلیل منابع نظری 15 عدد مقاله ( مرتبط با عنوان و کلید واژه های پژوهش ) و 9 نفر خبره که به روش گلوله برفی انتخاب و از نظرات خبرگان امر معماری شهری ( اعضای هیأت علمی ) استفاده شد. روایی و پایایی در بخش کیفی از طریق روایی محتوایی و صوری و همچنین پایایی از طریق درصد توافق اندازه گیری شد که 68% بدست آمد و در بخش کمی از طریق آلفای کرونباخ که 0.76 بدست آمد و این نشان از بالا بودن پایایی در بخش کمی است. در این پژوهش ابتدا منابع مرتبط با معماری شهری و نقش خیال و باور بر هویت بخشی معماری، مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار گرفت که در نهایت بر اساس روش تحلیل مضمون مضامین پایه و سازمان دهنده استخراج گردید. در مرحله بعد به ِ منظور تجزیه و تحلیل اطلاعات مکتوب شده از نرم افــزار تحلیل داده های MAXQDA12 استفاده شد. عناصر موجود در متون مورد مطالعه احصا و به صــورت کدهای توصیفی اولیه تنظیم شــده و بر اســاس دســته بندی هایی منطبق بر اهداف پژوهــش تک تک عناصر مرتبط با نقش خیال در هویت بخشی به مکان در معماری کدگذاری گردید و در نهایت در بخش کمی برای مشخص کردن میزان تاثیرگذاری و تاثیرپذیری عوامل شناسایی شده پرسشنامه مقایسات زوجی برای 9 خبره ارسال گردید که برای تجزیه و تحلیل پرسشنامه ها از تکنیک دیمتل و از نرم افزار EXCEL  استفاده شد.

بدنه پژوهش

خیال 

 خیال‌شناسی‌ در همه‌ی‌ حوزه‌های‌ فكری‌ از جمله‌ حكمت‌، فسلفه‌، دین‌، اسطوره‌شناسی‌ و روان‌شناسی‌ و غیره‌ همواره‌ مورد پرسش‌ و تأمل‌ قرار گرفته‌ است( وکیلی و گودرزی، 1392، 43)‌. دیدگاه ها و عقاید خاصی نسبت به تعریف و رویکرد خیال وجود دارد. ازدیدگاه دانشمندان و عالمان معاصر براساس علوم تجربی، خیال یک پدیده درونی در انسان و ساخته پرداخته ذهن وی محسوب می شود. و از این روی در حوزه تصاویر ذهنی معنا پیدا خواهد نمود. براساس این دیدگاه دو نوع تصاویر در ذهن یادآوری و یا خلق می شوند. هرچیزی که توسط حواس پنجگانه دریافتمی شود در ذهن و مغز تبدیل به ادراک شده و ذخیره خواهد شد. تصاویری که با چشم دریافت می شود در قالب تصویر ذخیره شده و بازیافت و بیادآوری آن یک سری تصاویر با کیفیت تصویر ذهنی خواهد بود. اگر فرد - با ویژگی خلاقیت ذهنی خود– بخواهد تصاویر جدیدی خلق یا پیشگویی کند در واقع از تصاویر ذهنی ذخیره شده کمک می گیرد و با ترکیب، ویرایش و تکامل آنها قادر به ایجاد و خلق تصاویری ذهنی جدیدیمی شود که حتی ممکن است تا حال چنین اشیائی وجود نداشته بودند( عظیمی، 1398). و اما  فلاسفه ضمن قبول کردن این موضوعات علمی یک گام فراتر نهاده و معتقد بودند که دنیایی دیگر وجود دارد ودر این دنیای سایه ها می تواند نقوشی وجود داشته باشد که از آن دنیای ایده ها گرفته باشند. و چگونگی ، ابراز دسترسی و ... را نمی دانستند؛ حکیمان مسلمان و به طور خاص عرفا پا را فراتر گذاشته و معتقدند که عالمی دیگر به نام عالم مثال یا عالم خیال وجود دارد که این کیفیت این تصاویرمی تواند یا از جنس تصاویر ادراکات حسی و این دنیای مادی باشد یا از جنس دنیای ماورائی و غیب ( فراتر از عالم خیال ) باشد و درواقع عالم خیال، عالم برزخ و بینابینی است. پس می توان در ذهن تصاویر سومی هم وجود داشته باشد که از جنس این تصاویر دنیایی نباشد و کیفیتی غیبی داشته باشد، مثلاً در خواب کسی جانوری یا شیئی را ببیند و وقتی توصیف می کند می گوید شبیه مار بود ولی مار نبود، دست و پا داشت ولی مانند دست و پای حیوانات نبود و... به عبارتی برای توصیف کردن و انتقال پیام ازمثال های و تصاویر این دنیایی استفاده می کند، در حالی که آن تصویر کاملا با تصاویر این دنیا متفاوت بوده است. ابن عربی تصاویر خیالین که برگرفته از تصاویر حواس ادراکی است را خیال متصل و دسته دوم تصاویر که برگرفته از تصاویر علم غیب است را خیال منفصل می­نامند ( نورائی و همکاران، 1400). و در بین عالمان مذهبی هم تعبیر خواب به نوعی پیش بینی آینده نیامده است و این نوع خواب ها که قابل تعبیر هستند نمی تواند از مرور تصاویر دریافتیِ حسی قبلی باشد و آن باید از دسته خیال های منفصل باشد که از منبعی ماوراء ارسال شده است. ( اسلامی و حسینی، 1400).

در مطالعات ادیان و الهیات، در مسئله تجربه دینی و امر قدسی و در هنر به عنوان اصلی ترین عنصر در آفرینش اثر هنری، بدان پرداخته اند. در غرب، بر خلاف دیدگاه اسلامی، خیال در بیشتر موارد در مقابل عقل قرار گرفته است. در حکمت اسلامی خیال یکی از مراتب پنجگانه وجودی عالم هستی و یکی از مراتب وجودی و معرفتی نفس انسان است و به نوعی بین دو عالم محسوس و معقول قرار می گیرد. از نظر متفکران اسلامی، خیال یکی از پنج حس باطنی است که مدرک صور جزئیه و خزانه حس مشترک می باشد( نقره کار و همکاران، 1390). صوری که به حس‌مشترک وارد شده و ادراک می‌شوند، وارد خزانه‌ای شده و در آنجا حفظ و نگهداری می‌شوند. خزانه‌ای که این صور در آن نگهداری می‌شود، خیال است. صور جمیع محسوسات، بعد از غیبت از حواس ظاهر و حس‌ مشترک، در این قوه مجتمع می‌گردد. این قوّه، خزانة حسّ ‌مشترک است؛ ولی خزانۀ مستقیم حواس ظاهر نیست (سلیمانی و همکاران، 1395). ملاصدرا، در تبیین فرآیند صدور افعال انسان، در موارد متعددی به داده­های خیالی به عنوان مبدأ افعال اشاره کرده است. این قوّه، مبدأ ابعد در افعال عبث، گزاف، عادی، طبیعی و مزاجی است. 

مکان 

مکان بخشی از فضای طبیعی یا فضای ساخته شده است که به لحاظ مفهومی یا مادی، دارای محدوده ای مشخص می باشد و نتیجه رابطه متقابل و عکس العمل بین سه عامل رفتار انسانی، مفاهیم و مشخصات فیزیکی است (کیاسی و کریمی آذری، 1400). و در یک تعریف دیگر می توان گفت : در حالی که فضا را گستره ای باز و انتزاعی می بینیم ، مکان بخشی از فضا است که به وسیله شخصی یا چیزی اشغال شده است و دارای بار معنایی و ارزشی است (موسی ئی جو و همکاران، 1400). پس، مکان­ها اهداف یا کانون­هایی هستند که حوادث و رویدادهای معنی­دار هستی خود را در آنها تجربه می­کنیم و در عین حال نقاط عزیمتی هستند که از طریق آنها به جهت یابی در محیط نایل می شویم و در آن دخل و تصرف می کنیم. مکان عرصه درونی است که با عرصه بیرونی احاطه کننده در تقابل است. این واقعیت که مفهوم مکان به عرصه داخلی و عرصه خارجی وابسته است، این نکته را روشن می سازد که مکان خود در یک زمینه وسیع تر قرار دارد و نمی توان آن را در شرایط ایزوله فهمید ( پرتوی، 1394).

نقش خیال در مکان

در یک فرد، ادغام تجربه ی عاطفه، حافظه، تخیل وضعیت فعلی و آتی ممکن است به قدری متنوع باشد که بتوان مکان خاصی را به چندین روش کاملا متفاوت رویت کند. در واقع یک مکان برای هر فرد ممکن است هویت های کاملاً متفاوت و متعدد داشته باشد (رولف، 1395 ) نتیجه‌ها نشان می‌دهد که حضور در فضای مصنوع و درگیری کامل ادراکات حسی انسان با فضا و وجود عناصر معنابخش (داده‌های حسی) در آن، بستر ایجاد خاطرات فردی و جمعی را فراهم می‌کند، موجب به‌ یادآوری کیفیت فضایی تجربه‌شده در زمان‌های آینده خواهد شد و آگاهی جمعی از کیفیت مد نظر را موجب می‌شود( اکبری و فلامکی، 1395).

یافته های پژوهش

در این بخش برای پاسخ به سوالات پژوهش از روش تحلیل مضمون استفاده گردید.

نقش خیال و خیال پردازی در هویت بخشی و معنا دهی به مکان چیست؟ و همچنین دیدگاه اندیشمندان در حوزه های متفاوت در مورد خیال چیست؟ و به چه شکلی در مکان های معماری تجلی پیدا نموده است؟ در این بخش مضامین استخراجی از مبانی نظری و مصاحبه های انجام شده در جدول 1 آورده شده است در نهایت مضامین سازمان دهنده در جدول 2 و مضامین فراگیر و نهایی در جدول 3 آورده شده اند.

جدول 1. مضامین پایه نقش خیال در هویت بخشی و معنا دهی به مکان

Table 1. Basic themes of the role of imagination in identifying and giving meaning to a place

ردیف	مفاهیم استخراجی	کد مصاحبه شونده	منبع
1	تجربه اثر هنری و یک مکان زمانی به بالاترین سطح وجودی خود می رسد که به درک تمامی مراتب وجودی از جمله تجلی مرتبه عالم خیال دست یابد.	I1I10, I6, I5,	(وکیلی و گودرزي، 1392) ، ( بندرآباد، 1396)
2	تجربه زیسته هر انسان، منبع صور ذهنی و خیالی آگاهانه اوست و خیال آگاهانه او، منبع خلق صورت های جدید به دست اوست.	I1, I5	(موسی ئی جو و همکاران، 1400)
3	خیال یکی از حوزه های مهم در شناخت مکان است	I 1I10, I6, I5,	(کیاسی و کریمی آذری، 1400)
4	شناخت انسان و در مجموع می توان گفت شناخت مکان در شناخت وجودی انسان نهفته است.	I4, I1, I15	(عظیمی، 1398)، (نورائی و همکاران، 1400)
5	خیال در رویکردهای متفاوت فلسفی، روانشناختی، دینی و ... تعابیر متفاوتی دارد و از قابلیتهای آن است که تمام این رویکردها توانسته اند در معنا دهی به مکان، نقش مهمی را به عهده گیرند.	I3, I4, I11,	(Shah et al., 2021)
6	خیال در معنای معرفت شناسانه، نیز کاربرد دارد. در این معنا خیال یکی از قوای ادراکی و تحریکی نفس است که صورت ها را پس از وقوع ادراک حسی در نفس، انشا و ذخیره می کند.	I6, I 18	(وثیق، 1396)، ( موسی ئی جو و همکاران، 1400)
7	ناظران مکان امکان ایجاد معانی و به طراحان در خلاقیت خلق مکان جدید کمک می کند. معماران و شهرسازان بارویکردهای متفاوت به خیال توانسته اند به خلق مکان هایی باهویت دست یابند و این ضرورت هرچه بشتر شناخت خیال و عالم خیال را برای آنان در طراحی و خلق جدید، بیان می نماید.	I5, I2, I8, I3	Sowińska-Heim, 2020))
8	با بررسی آثار گذشته ی معماری و شهرسازی می توان ردپای تجلی عالم وهم و خیال را درآثار هنری مشاهده نمود.	I6	( اسلامی و حسینی، 1400)،
9	نمود عالم مثالین ( خیالین) از عالم واقعیت( ملکوتی) در عالم مادی(عقلانی) باابزارهای خاص معماری امکان پذیر شده است	I3, I4, I11, I5	( کیاسی و کریمی آذری، 1400)
10	تاثیر نقوش اسلیمی ، رازهای هندسی ، نمادهای مکشف اشکال هندسی، اعداد ، رنگها، گیاهان و موجودات خیالین	I4, I2, I11	( عظیمی، 1398)، ( نورائی و همکاران،1400)

 

جدول 2. مضامین سازمان دهنده نقش خیال در هویت بخشی و معنا دهی به مکان

Table 2. Organizing themes the role of imagination in identifying and giving meaning to a place

مضمون پایه	کد مصاحبه شونده	منبع
نجربه هنری از خیال	I 1I2, I6, I5,	( موسی ئی جو و همکاران، 1400)
تجربه زیسته از خیال آگاه	I1, I9	(کیاسی و کریمی آذری، 1400)
خیال در شناخت مکان	I 1I7, I6, I5,	( عظیمی، 1398)، (نورائی و همکاران،1400)
شناخت وجودی در کمک به شناخت مکان	I4, I3, I8	(Shah et al., 2021)
خیال فلسفی	I3, I4, I5,	(وثیق، 1396)، (موسی ئی جو و همکاران، 1400)
خیال معرفت شناسانه	I6, I 7	Sowińska-Heim, 2020))
ایجاد معانی در خلاقیت خلق مکان جدید	I 1I7, I6, I5,	(Alawsey & Al-Dulaimi, 2020)
تجلی عالم وهم و خیال را درآثار هنری	I4, I3, I8	(خرم رویی و همکاران، 1398)، (سلیمانی و همکاران، 1395)
نمود عالم خیالین در عالم مادی	I3, I4, I5,	(Metair, 2021) ( نورائی و همکاران، 1400)
تاثیر نقوش خیالی بر ترسیم مکان	I6, I 7	(کیاسی و کریمی آذری، 1400)

 

جدول 3. مضامین فراگیر نقش خیال در هویت بخشی و معنا دهی به مکان

Table 3. Comprehensive themes of the role of imagination in identifying and giving meaning to a place(Source: Author)

ردیف	مضامین پایه	کد مصاحبه شونده	منبع
1	نقش خیال در مکان ازدیدگاه روانشناسان	I 1I7, I6, I5,	( شاه  و همکاران، 2021)
2	نقش خیال در مکان ازدیدگاه فلسفه	I4, I2, I8	( وثیق، 1396)، ( موسی ئی جو و همکاران،1400)
3	نقش خیال در مکان ازدیدگاه حکمت اسلامی	I3, I4, I5,	( سوینسکا هیم  ، 2020)
4	نقش خیال در مکان ازدیدگاه معماران	I6, I 7	( الوسی و الدلیمی، 2020)
5	بازنمایی عالم مثال	I 9,7, I6, I5,	( سلیمانی و همکاران، 1395)
6	تزئینات نمایی خیالین	I4, I3, I8	( وثیق، 1396)، ( موسی ئی جو و همکاران، 1400)

با توجه به نتایج بدست آمده از جداول فوق توضیحاتی بر اساس مبانی نظری در ذیل آورده شده است که به تفکیک تمام کدهای فراگیر را توضیح می دهد.

الف )نقش خیال در مکان ازدیدگاه روانشناسان 

روان‌شناسان، معمولاً این صورت حسى را در مقابل صورت عقلى قرار می­دهند. اما فیلسوفان پیرو اصالت احساس به این تفکیک قائل نیستند، بلکه معتقدند که صورت عقلى، ناشى از صورت حسى است. کارکردهای نیروی خیال را در انسان می‌توان به صورت خلاصه چنین بیان کرد: که از این کارکردها؛ تخیّل است، و آن به معنای خلق صورت‌های موهوم و صورت‌هایی که در عالم واقع وجود ندارند، می‌باشد( وکیلی و گودرزي، 1392).

در روانشناسی محیطی، محققان با رویکرد اثبات گرایانه روی شناسایی عوامل شکل دهنده مکان و کشف روابط میان آن ها تمرکز دارند و می کوشند تا از طریق کشف روابط علی– معلولی و برپایه«قابلیت تعمیم پذیری » نتایج و پژوهش شان، معیار ها و شاخص هایی را بیابند که براساس آن بتوان« مکان» آفرید( بندرآباد، 1396). در نقداین روش است که معتقدان، معتقدند« ماهیت پدیدارشناسانه مکان به منزله یک کل محیطی– اجتماعی، چیزی بیش از مجموع اجزایش است و مطالعات اثباتی در مورد مکان، این امر مهم را نادیده می انگارد ( پرتوی، 1394). در این دیدگاه به « مکان »، بر چگونگی ارتباط انسان با محیط و آفرینش مکان توسط وی تاکید می­شود. طراح ، معمار و شهرساز، ساختار مفهومی محیط را طراحی می کند که بعد ها با حضور استفاده کننده ( کاربر یا شهروند) در آن، فضا بتواند تبدیل به «مکان» شود( بندرآباد، 1396 ). به همین ترتیب می توان گفت ادراک محیطی فرایندی « ذهنی و عینی » است که با برقراری « رابطه ی تعاملی ( دو سویه )» با محیط حاصل می­گردد. این فرآیند دارای ماهیتی « پویا» و«رشدیابنده» است. رشد توام انسان و ساخت ذهنی او. تصویر(صورت) ذهنی حاصل« اثرپذیری» از محیط بوده و در حین فرآیند ادراک، « بازآفرینی» می شود تا « جوهر اصلی محیط » پدیدار گردد. فرآیند ادراک دارای گام های متمایز و کارکردهای گوناگونی در سه مرحله: « دریافت و گزینش» ( ادراک حسی )، « سازماندهی و نگهداری» ( ادراک خیالی )و نیز « تفسیر و معنا بخشی » ( ادراک عقلی ) می­باشد( نقی زاده و استادی ، 1393).

ب )نقش خیال در مکان ازدیدگاه فلسفه 

تخیل یگانه دروازه ای است که این معنا ها می توانند از طریق آن راه خود را به تعاملی جاری پیدا کنند؛ به بیانی دقیق تر، همانطور که اندکی قبل تر دیدیم ، تخیل همان انطباق و همساز کردن آگاهانه نو و کهنه است. تعامل موجودی زنده با نوعی محیط در حیات نباتی و حیوانی دیده می شود. امام تجربه ای که تحقق پیدا می کند تنها زمانی بشری و آگاهانه است که آنچه این جا و اکنون داده شده است با معنا ها و ارزش هایی برگرفته از آنچه به واقع غایب است و تنها به نحو تخیلی حضور دارد گسترش پیدا می کند. دیویی (
1393) در تصورات، اجرا و ادراک نیز از قوانین آن پیروی کنند، به بیان دیگر« قوانین مغز » میراث مشترک انسان هاست و نتیجتاً باید به عنوان پایه ای از اشتراکات برای ساخت هر گونه نظریه ای ادراک زیبایی شناسی مفروض گردد (Shah, 2021) . پس برای برداشت های معمارانه و شناخت یک مکان و درک آن به عنوان یک اثر هنری از سوی حاضرین در محیط و کاربران آن باید به رویکرد ادراکی زیبایی شناسان اثر به صورت پژوهشی نگریست. در این دیدگاه، بیشتر بر تشریح فرآیند ادراک در انسان و بازشناسی جایگاه تجربه زیبایی شناسی در آن متمرکز شده است، چرا که پیگیری زیبایی در ذهن انسان با تشریح فرآیند ادراک آغاز می شود( اکبری و فلامکی، 1396).

ج ) نقش خیال در مکان ازدیدگاه حکمت اسلامی 

در منابع اسلامی از عوالمی صحبت به میان آمده که انسان نمی تواند آن ها را مستقیم با حواس خود درک کند . این عوالم غیب دارای معانی روحانی ای هستند که تمام ویژگی های مکان را دارند . در این عوالم افرادو موجودات و اشیاء حضور دارند ، فعالیت های خاص و عملکردهای مشخصی دارند و نهایتاً دارای معنا و مفهوم ویژه ای هستند همانگونه که در شکل 1 مشخص است سه عامل اصلی آیات و روایات در مورد هنر، هنرمند و عالم خیال 

آیات و روایات در مورد

 

هنرمند

تصور بهشت در خیال

عالم خیال

 

دریافت توسط هنرمند

 

 

دریافت تصاویر خیالی توسط هنرمند

 

 

تجسد بهشت تصویر شده در عالم خیال در معماری

 

 

 

معماری

 

 

 

شکل 1 . فرایند تجلی عالم مثال در مکان های معماری

( ماخذ : پرویزی و پورمند، 1391 )

The process of manifesting the world of example in architectural places

(Source: Parvizi and Pourmand, 2011)

چیستی خیال خلاق، نزد فارابی، بر اساس سه وظیفه قوه متخیله، یعنی حفظ صور حسی، تجزیه و ترکیب آنها و محاکات محسوسات و معقولات توسط آنها، مفهوم سازی شده است. ابن سینا برای توجیه و تبیین چنین خیالی معطوف به عوامل درونی است. اما سهروردی، علاوه بر پذیرفتن تخیل وابسته به ذهن، خیال را به وسیله مرتبه ای از جهان هستی که آن را عالم مثالی می نامد تبیین می کند(مفتونی و نوری، 1397). به عبارتی فارابی و به تبع او ابن سینا ، خیال را چه در قوس صعود و چه در قوس نزول منکرند و جمیع قوای مربوط به نفس، غیر از قوه عاقله را مادی می دانند؛ لذا قائلند که انسان تنها به عنوان عقل جزئی بعد از موت باقی است و سایر قوای او از بین می­رود. با این اوصاف فارابی نظریه نبوت خود را به کمک صور خیالیه تبیین می کند و ابن سینا به کمک عقل( اکبری و فلامکی، 1395).

ذات الهی در عوالم دنیوی انعکاس یافته و مفاهیم را با این اقانیم می توان شناخت. آسمان، زمین و انسان، سه تجلی الهی، دارای ظرفیت های متمایز « بودن » هستند و جایی که این پرتو های بودن به هستن منجر شود، مکان پدید می آید. اگر زمین را نشانه جغرافیا، انسان را نماینده مفهوم جامعه و آسمان را متافیزیک موضوع بدانیم، می­توان به ساختاری دست یافت که در آن مکان همواره از مسیر بودن به روند شدن در حرکت است. لذا مکان مفهومی است که از بودن آسمانی به وسیله انسان در مسیر شدن قرار می گیرد و در زمین به صورت هستن درک و تعریف می شود . انسان و مکان اسلامی، بین دو مفهوم مکان ملک و ملکوت قرار می گیرد ( وثیق، 1396). و عالم رابط بین این دو مکان، عالم  خیال است و عرفا با بهره گیری از خیال براحتی از مفاهیم مکان ملکوتی مطلع و با ترسیم مکان های دنیایی موجبات درک انسانی را از آن عوالم فراهم آورده اند. و با توجه به اینکه واقعیات دنیای ملکوتی مفهومی است و جسمانی نیست از عوالم مثالم یا خیال برای درک این مفاهیم استفاده نموده اند( اکبری و فلامکی، 1396).

عالم مثال از لحاظ معنای مشائی ماده، فاقد ماده یا هیولاست ولیکن به معنای اشراقی و عرفانی مفهوم ماده، خود دارای ماده و یا جسمی لطیف است که به تعبیر ملاصدرا همان جسم معادی است و تمام اشکال و صور برزخی و آنچه از جوانب صوری بهشت و دوزخ آمده است متعلق به همین عالم و مرکب از همین جسم لطیف است( اکبری، 1397). وانگهی این عالم دارای زمان و مکان و حرکت مشخص خود می باشد و آن را اجسام و الوان و اشکالی است واقعی، لیکن غیر از جسم این عالم خاکی. از نظرگاه جمالی این عالم همان حجاب و پرده ایست که چهره تابناک معشوق یعنی حضرت حق را از دیدار انسان پنهان و مستور می دارد و لیکن از نظرگاه جمالی مرتبه صوری جنت است و ماوای اصل صور اشکال و رنگ و بوهای مطبوع این عالم است که به حیات انسانی در این نشاه لذت می بخشد. عرفا و اشراقیون کل ماسوی الله را خیال و عکس وهم خوانند (موسی ئی جو و همکاران، 1400) و این عالم مادی را انعکاسی آینه وار از دنیای حقیقت باریتعالی می دانند. در شعری از ابن عربی صراحتاً اشاره می کند: « کل ما فی الکون وهم او خیال/  او عکوس فس المرایا او ظلال؛  یعنی هر وجودی در عالم، توهم و خیالی بیش نیست و یا عکس هایی در آینه ها و یا سایه هایی است.» بنابراین در روایات اسلامی مکان های واقعی عالم هستی و این دنیای فانی را با صور خیالی ترسیم نموده اند و عالم خیال توانسته است پرده از مکان هایی بردارد که محسوسات و ادراک انسانی نتوانسته اند به آن راه یابند ( عظیمی، 1398).

     مکان و زمان در کنار صورت، ماده و جوهر و عدد، شرایط وجود بشری و در واقع، شرایط همه موجودات ِ این عالم را تعیین می­کنند(ارمغان و عبدلی، 1395 ). مکان ِ کیفی در اثر حضور خودِ ذات قدسی محدود شده است. (همه­ی )جهات آن یکسان نیست. خصوصیات آن یکنواخت نیست درحالی که گستردگی تهی ِمکان مظهر امکان ِ مطلق الاهی و نیز« ثبات مطلق الهی » است، خود ِ مکان مبدع همه ی اشکال هندسی است که فرا فکنی های متعدد نقطه ی هندسی و باز تاب متعدد واحد مطلق اند، یعنی هر شکل هندسی منظم مظهر یک صفت الهی است ( ارمفان و عبدلی، 1395: 29). دوسرتو در نوشتارهای خویش مکان و انسان را دارای دو معنای ناشناخته برایهم متصور می شود که معنای میانجی را تنها می توان تجربه کرد و سازنده آن دیدگاه مسلمان از مکان است . به عبارتی مکان ها خود را از جاهایی که فرض می شد باید آنها را تعریف کنند، جدا می­سازد و به عنوان نقاط برخورد فرا واقعیت، در خط سیر عمل کرده، که به عنوان استعاره به دلایلی غیر از ارزش اولیه شان، انها را مشخص می کنند(Alawsey & Al-Dulaimi,2020).

د ) نقش خیال در مکان ازدیدگاه معماران  

در مواجه انسان با فضا، در ذهن انسان اتفاقاتی می­افتد که براساس اطلاعات ذخیره شده در ذهن می­تواند بصورت خاطره، تعاریف، مفاهیم، تصاویر و ... باشد. و اما براساس بضاعت و ویژگی­های فردی انسان، موقعیت­های جغرافیایی، اوضاع فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی، اعتقادات و ... می­توان شاهد دیدگاه­های متفاوتی در معنا بخشی و شناخت مکان در حوزه معماری بود. پدیدارشناسان کسانی هستند که از اواخر دهه هفتاد با ترجمه آثاری از فیلسوفانی چون هایدیگر3، مرلوپونتی4 و گاستن باشلار5، آنرا وارد مباحث معماری و شهرسازی نمودند. درباره مکان دیدگاه این معماران، دیدگاهی پدیدارشناسانه است یعنی به نوعی دنبال ارتباط صریح و نزدیکی میان عینیت و ذهنیت هستند و ضمن توجه به حواس انسانی، بازگشتی به خویشتن اشیاء و تجربه گرایی را مطرح می کنند(Apaydin, 2018). و در پژوهش­هایشان پیرامون مکان سعی دارند برپایه­ی مشاهدات کیفی از فضای انسان ساخت و تجارب حسی و بازنمایی­های ذهنی حاصل از مواجهه­ی وی با فضای زیستی است. و چون تنها ارتباط انسان با محیط را حس­های انسانی(حس های پنجگانه ) می­دانند، پرسش هایی از سازوکار حواس انسانی در فرایند ادراک محیطی، اولیت­های پر اهمیت بررسی پدیدارها را در پژوهش­ها و اظهارنظرهایشان شکل می­دهد(Sowińska-Heim, 2020)».

معمار در ساحت هنر اسلامی، بازآفریننده­ی صور عالم­مثال در دو بعد تجریدی و مادی است. بعد تجریدی در صور انتزاعی خود را نشان می­دهد و بعد مادی در قالب معماری (بلخاری قهی،1394). و همچنین استفاده از اشکالی چون دایره و مربع جایگاه ویژه­ای در کیهان­شناسی اسلامی داشته است. از مفاهیم خیالی در عالم خیالی در اسلام بکارگیری دو وجهی بودن­های متعدد است ازجمله عالم ناسوت و عالم لاهوت، بهشت و جهنم، غنی و فقیرو ... این مفاهیم زوجیت مناسب­ترین ویژگی است که دوگانگی خیال، نفس، عالم حس(زوجیت عام) و عالم خیال (زوجیت خیالی را توصیف و درارتباط با یکدیگر قرار می­دهد؛ زیرا خداوند در سوره ذاریات آیه 49 صراحتاً بر خلق تمام موجودات بصورت زوج تاکید دارد؛ و به نظر می رسد خصلت برزخی سرای خیال را می­توان براساس قانون زوجیت عام و یا دوگانگی داشت ( که این دوگانگی­هاگاه مکمل هم وگاه متضاد هم هستند ) که این زوجیت در معماری و شهرسازی اسلامی نیز به وفور به نمایش درآمده است. ( کیاسی و کریمی آذری، 1400).

در واقع می­توان هنر مقدس را به دیدگاه های متفاوت منسوب نمود و از ورای آن هنرمندانی در دسته­های مختلف برای خلق این آثار معرفی نمود. و تمامی هنرهای مقدس به نوعی به عالم خیال و ذاتی مقدس که در دسترس بشر نیست ارتباط داده می­شود. در اسطوره های یونان باستان از یک سو بر مهارت و توانایی در استفاده از ابزار( اصطلاحاً قالب یا تکنیک) دلالت می­کند و از سوی دیگر بر وهم و خیال و نیز عقل فعال که قادر به ایجاد اعجاب و حیرت در ذهن مخاطبان است. این دو ویژگی ذاتی هنر که حتی امروزه نیز در تعریف و تصویر هنر از آن استفاده می شود– در عناوینی چون آیینه جادو ، جعبه جاویی، رئالیسم جادویی و ...– بازنمود مفهوم و ماهیت تخنه در قلمروی اسطوره های یونانی است( بلخاری قهی، 1394). بدین ترتیب معماری به عنوان یک هنر ناب در فرهنگ دینی و باستان، تعریف معماری مقدس یک معماری دقیقا مبتنی بر معیارهای جهان­بینانه بوده و روح و محتوای خود را کاملاً از نگرش مابعدالطبیعه انسانی اخذ می کند(کیاسی و کریمی آذری، 1400). و با این اوصاف معماری مقدس، هنر مقدسی است که با موضوعات مابعداطبیعه می تواند ابعاد نوینی از مکان هایی را بازشناسی نماید که در عوالم خیال و مراتب خیال معنای واقعی خود را می یابد و انعکاس و سایه آن توسط هنرمند دینی در دنیای جسمانی و مادی، می تواند مقدس جلوه نماید.

  این عالمی که براساس حکمت، و در نهایت احکام و اتقان آفریده شده و تجلی کمالات حق تعالی و ظهور اسماء و صفات اوست، همان است که ابن عربی آن را «صنعه الله » ( هنر خدا ) می­نامد و بدین ترتیب پیوند استوار و ناگسستنی میان «حکمت و هنر » را اعلان می­کند و بیان می­دارد که به هر موجود این عالم که نظر کنی، از یک سو حکمت حکیم را در آن می بینی و از یک سوی دیگر خلاقیت هنری و اوج آفرینش زیبایی یک صنعتگر هنرمند را ( اکبری، فلامکی، 1396). از طریق صنعتگری و هنر است که قدرت خلاقیت انسان، و خصیصه خلیفه اللهی او ظهور می­کند و آشکار می­گردد و آدمی متجلی می شود. با صنعت و هنر انسان، نه تنها خود انسان ظهور می­کند، که خدا نیز تجلی می نماید (همان : 211). در تعبیرات حکما و عرفای اسلامی مقصود از هنر«عشق و فضیلت و خوبی و حال حضوری است‌ که از قرب به حقیقت و صفای دل و تجلیات الهی حاضر شده است (مهرپویا، 1387 ). هرچند نویسندگانی هنر دینی را همان هنر قدسی به شمار می آورند (مهدی نژاد و همکاران، 1395) اما به اعتقاد اندیشمندانی چون دکتر سید حسین نصر میان این دو تفاوت اساسی است، مطابق این نظر تفاوت  هنر قدسی با هنر دینی در آن است که هنر قدسی صرفاً بیانگر آن گروهاز تجلیات سنتی ( یا دینی ) است که به طور بی واسطه به میانی روحانی مذکور بازگشت دارد. از این روهنر قدسی دارای پیوندی نزدیک با اعمال مذهبی و آداب راز آشنایی است که مذمون دینی و نماد پردازی روحانی برخوردار هستند ( بندرآباد، 1396). با بررسی تفاوت های هنر دینی و هنر قدسی  در آرای اندیشمندان، می توان اظهار نمود که هنر قدسی همواره یک هنر دینی است اما هنر دینی لزوماً مقدس نیست. هنر قدسی نشان دهنده اصول آیین وحی و معنویت دینی است و لیکن به نحوی غیر مستقیم تر؛ برای فهم کامل هنر قدسی باید از شور و شر عشق بی نصیب نبود( مهر پویا و قاسمی، 1387).

هنرمند قدسی اهل شهود است و حضور ، اهل وجد است و کشف؛ زیرا کمال و گوهر هنر نوعی معرفت شهودی و حضوری در حقایق عالم وجود است و اثر هنری نتیجه آن لحظات و الهامات شهود و حضور است. جان قدسی با معرفت شهودی و رویت حضوری بر هنرمند مکشوف می گردد؛ و این کشف هنرمند تجلی واحدی است که هم در محتوا و هم در قالب و شکل هنری ظاهر می شود؛ و در واقع، مایه اصلی و جان هنر همین معرفت و حکمت ذوقی است که توسط صور خیال محقق می شود.این نوع حکمت یا رویت شهودی و ذوقی هنرمند با احساسات لطیف و عارفانه او همراه است که در اثر هنری تجلی پیدا می­کند (مهدی‌نژاد و همکاران، 1395).همانگونه که در شکل 2 آورده شده است نمادها از منظر اندیشه و نماد در فلسفه بررسی شده است.

         

شکل2. توصیف مکان در اندیشه اسلامی

Fig 2: Description of place in Islamic thought

(ماخذ: وثیق، 1396)

       

بنابراین می­توان گفت معماران و شهرسازان اسلامی، هنرمندان مسلمان و زاهدی بودند که سعی در خلق هنری مقدس نموده اند. هنرِ قدسی در واقع نمودار فضایی ملکوتی و اشکال و الوان آن جلوه‌ای از اشکال همین عالم مثالی و خیالی داشت(خرم رویی و همکاران، 1398).

ی ) بازنمایی عالم مثال در عالم مادی به کمک عناصر و تزئینات در مکان های معماری 

عالم حقیقت آنجایی که به نقل ابن عربی واقعیت ها در آنجاست و مابقی چیزی جز خیال نیست. خلاقیت انسان با الهام از حکمت متعالیه در نسبت با بامظهریت خلق عالم توسط خداوندو ذیل مقام خلافت الهی انسان قابل تبیین است و به تناسب مراتب اینمظهریت، دارای درجاتی است که بر صنعت و هنر منطبق می گردد( شجاری و لطفی، 1395). عرفایی چون ابن عربی، مولانا و ملاصدرا با وجود اینکه به طور صریح از معماری و مکان های معمارانه صحبتی به میان نیاورده اند ولی توانسته اند اسرار وایده­هایی برای خلاقیت معماران مطرح نمایند کمی اینکه در بناهای معمارای می تواند تجلی یافته های آنان را دید؛ تعابیری که گویای ارتباط با عالم مثال است و نشان از عالم دیگر دارد که در شکل 3 به آنها و روند سیستمی آن اشاره شده است. این صورت­ها به در شکل­دهی به عناصر و تزئینات بناهای معماری بسیار مشهود است و هنرمند اسلامی توانسته صفات الهی را با درجه تکامل انسانی در آثار خود به نمایش درآورد.

 

شکل 3. روند خلاقیت معماری در عالم مثال با رویکردهای عرفانی به عالم خیال

Figure 3: The process of architectural creativity in the world of example with mystical approaches to the world of imagination

خلاقیت انسان با الهام از حکمت متعالیه در نسبت با مراتب وجود و سیر نزولی و صعودی هستی تبیین گردید؛ براساس این تبیین انسان، بنا به مقام آینگی وجود، مانند هستی دارای دو سیر نزولی و صعودی در مراتب خویش است و همچنین ذیل مقام خلیفه اللهی و آینگی اسماء و صفات الهی، با مظهریت دو اسم ظاهر و باطن خداوند  از سوی وی دارای حقیتی باطنی و ظاهری گردیده و از این رو قابلیت تصرف در ملک و ملکوت را دارد( شجاری و لطفی، 1395 ).

4 – تحلیل عناصر و تزئینات نمایی خیالین در مسجد دو مناره سقز:

مسجد دو مناره سقز طبق روایات به زمان شیخ حسن مولان‌آباد از عرفای حکیم و ریاضیدان مشهور عصر افشاریه برمی‌گردد و در سال ۱۳۷۸ با شماره ثبتی ۲۶۰۰، در فهرست آثار ملی کشور ثبت شده است.این مسجد واقع در مـحـله مـیان قـلعه سـقـز از محلات قدیمی شهر و در دامـنه تپه تاریخی شهر بنام نارین قلعه در خیابان امام خمینی، پشت حسینیه سقز واقع است به نحویی که از تمام جهات باز است.

جدول 4. تحلیل صوری عناصر و تزئینات مسجد دو مناره سقز با رویکرد نمادین عالم مثال

Table 4. Formal analysis of the elements and decorations of the mosque of the two minarets of Saqqez with the symbolic approach of the example world

ردیف	تصاویر مسجد دو مناره سقز	خیال در مکان	اشاره به / نمادی از	موارد مشابه در بناهای دیگر
1		-       دو مناره : -       آسمان با دو پایه روی زمین نگهداری می شود . -       در طرحهای سه عنصری نیز، گاهی نشانهی آسمان بالای سر پیکرهی مادینه دیده میشود؛ این نشانه را با نشانهی خورشیدی اشتباه  -       دومنار در ذهن ناخودآگاه فرهنگ ایرانی، میتواند تجسم فضا باشد که گنبد آسمان را حفظ میکند.	-       در روایت های باستانی ( ایران، هند و اروپایی) : گنبد (نماد آسمان) و زمین زیر آن با دو مناره (نماد جو) نگهداشته میشود. -       اشاره به آیاتی از قرآن مجید که تمامی موجودات را به صورت جفت آفریده است.	مسجد جامع داراب   مسجد جامع یزد
2		رنگ ها : -رنگ­ها با الهام از طبیعت مادی و انعکاس و حصول از دنیای ملکوت و حقیقت جایگاه خاصی دارد. حتی نقاشان در استفاده از رنگ ها، به رنگهای بهشتی و جهنمی دسته بندی شده دارند. - رنگ های سبز ، آبی لاجوردی ، زرد و مشکی و سفید مثال­هایی از دنیای ملکوت هستند.	- رنگ سبز: نمادی از عالم مثال است. -  رنگ آبی و فیروزه ای: نمادی از آسمان و عالم غیر مادی- رنگ زرد : اشاره به آیاتی از قرآن مجیدکه : خداوند نور آسمان ها و زمین است. - رنگ سفید : اشاره به حدیثی از حضرت محمد(ص) که خداوند بهشت را به رنگ سفید آفرید. و رنگ سفیدنزد خداوند محبوب تر از تمام رنگ هاست. رنگ مشکی : نمادی از سیاهی و تاریکی است و می تواند دنیای غفلت و عبور از آن را در مجاورت دیگر رنگ ها تداعی نماید.	مسجدالنبی – مدینه : عربستان    کاشیکاری مسجد امام – اصفهان

با توجه به مطالب گفته شده در بالا مدل مفهومی نهایی با شش بُعد ( تزئینات نمایی خیالین، نقش خیال در مکان از دیدگاه روانشناسان، نقش خیال در مکان از دیدگاه حکمت اسلامی، نقش خیال در مکان از دیدگاه فلسفه، نقش خیال در مکان از دیدگاه معماران، بازنمایی عالم مثال ) که در شکل 4 آورده شده است.

 

شکل4. مدل مفهومی نقش خیال در هویت بخشی و معنا دهی به مکان

Figure 4. Conceptual model of the role of imagination in identifying and giving meaning to place

گام دوم برای پاسخ به بخش کمی از میان عوامل تشکیل دهنده در نقش خیال در هویت بخشی و معنا دهی به مکان کدام عوامل تاثیرگذار تر از باقی عوامل هستند از تکنیک دیمتل استفاده شده است. در جدول شماره 5 مهمترین معیارهای شناسایی شده مرتبط با هویت بخشی به مکان اشاره شده است. 

جدول 5. معیارهای شناسایی شده نقش خیال در هویت بخشی و معنا دهی به مکان

Table 5. Identified criteria for the role of imagination in identifying and giving meaning to a place

معیار	کد	معیار	کد
نقش خیال در مکان ازدیدگاه روانشناسان	C1	نقش خیال در مکان ازدیدگاه معماران	C4
نقش خیال در مکان ازدیدگاه فلسفه	C2	بازنمایی عالم مثال	C5
نقش خیال در مکان ازدیدگاه حکمت اسلامی	C3	تزئینات نمایی خیالین	C6

یافته های حاصل از سوال اول :عوامل تاثیرگذار بر نقش خیال در هویت بخشی و معنا دهی به مکان کدامند؟

در این بخش معیارهای اصلی از ادبیات پژوهش و پیشینه نظری بدست آمد. که از 15 مقاله در سال های  2012تا 2019 و 4 کتاب در سالهای 2010 تا 2017 بدست آمد و همچنین 10 مقاله داخلی سالهای 1390 تا 1398 استخراج گردید.برای پاسخ به سوال این بخش با استفاده از تکنیک دیمتل اول پرسشنامه زوجی پرشده توسط خبرگان وارد نرم افزار اکسل³ ۲۰۱۰ گردید سپس با استفاده از نرم افزار اکسل⁴ پرسشنامه ها وزن دهی گردید و عوامل اثرگذار مشخص گردید.در ذیل تمام گام ها به ترتیب روش پژوهش مشخص گردیده است.

معرفی معیارهای پژوهش

این پژوهش شامل 6 معیار است  که در جدول 6 آورده شده است.

جدول6. معرفی معیارهای پژوهش

Table 6. Introducing research criteria

معیار	کد	معیار	کد
نقش خیال در مکان ازدیدگاه روانشناسان	C1	نقش خیال در مکان ازدیدگاه معماران	C4
نقش خیال در مکان ازدیدگاه فلسفه	C2	بازنمایی عالم مثال	C5
نقش خیال در مکان ازدیدگاه حکمت اسلامی	C3	تزئینات نمایی خیالین	C6

 

روش دیمتل

در این پژوهش به منظور بررسی دیمتل از 6 معیار استفاده شده است که اسامی آن‌ها در جدول 6 آورده شده است. هم‌چنین به منظور مقایسه معیارها با یکدیگر از 5 مقدار استفاده شده است که نام این مقادیر در جدول 7 نشان داده شده است.

 

جدول 7. عبارات کلامی و اعداد متناظر روش  دیمتل

Table 7. Verbal expressions and corresponding numbers of Demethel method

نام	مقدار
بدون تأثیر	0
تأثیر کم	1
تأثیر متوسط	2
تأثیر زیاد	3
تأثیر خیلی زیاد	4

برای بررسی معیارها از نظر 9 خبره استفاده شده که برای ادغام نظرات همه خبرگان از میانگین استفاده شده است. یعنی برای ادغام نظرات از میانگین حسابی پاسخ­ها استفاده می­شود.

پیاده سازی روش دیمتل بر معیارهای اصلی

گام 1- تشکیل ماتریس ارتباطات مستقیم

ماتریس ارتباطات مستقیم در جدول 8 آورده شده است. این جدول ادغام نظرات 9 خبره بر اساس میانگین حسابی است. به عنوان مثال در سلول C12 به صورت زیر محاسبه شده است.

ماتریس رابطه مستقیم معیار ها 

جدول 8. ماتریس ارتباط مستقیم معیارها

Table 8. Criteria direct correlation matrix

	C1	C2	C3	C4	C5	C6
C1	۰۰۰/۰	۱۴۳/۲	۷۱۴/۲	286/2	714/1	714/2
C2	۰۰۰/۲	۰۰0/۰	۴۲۹/۳	857/1	286/2	857/2
C3	۸۵۷/۱	۲۸۲/۲	۰۰۰/۰	143/2	571/1	571/2
C4	857/1	۵۷۱/۲	۵۷۱/۲	000/0	000/2	857/2
C5	۴۲۹/۲	۰۰۰/۲	۰۰۰/۳	429/2	000/0	143/3
C6	۲۸۶/۲	۸۵۷/۱	۷۱۴/۲	143/2	143/2	000/0

جدول فوق با توجه به میانگین حسابی 9 تن تهیه و تنظیم گردیده است به شرح ذیل:

ابتدا پرسشنامۀ اول را که مبتنی بر 6 معیار نقش خیال در هویت بخشی مکان به صورت مقایسات زوجی است از طریق نرم افزار EXCEL طراحی و ارسال گردید. در ضمن پس از بازخوانی پرسشنامه ها میانگین حسابی هر سلول در مجموع پرسشنامه ها محاسبه شده است.

گام 2- نرمال کردن ماتریس ارتباطات مستقیم

برای نرمالیزه کردن ماتریس به‌دست آمده از روابط 2 و 3 استفاده شده است. یعنی ابتدا باید مجموع سطر و ستون ماتریس ارتباطات مستقیم را بدست آورد سپس از بین اعداد مجموع، بیشترین مقدار را محاسبه کرد که در جدول 9 آورده شده است.

جدول 9. مجموع سطر و ستون ماتریس ارتباطات مستقیم

Table 9. Sum of rows and columns of direct communication matrix

	مجموع سطر	مجموع ستون
C1	857/31	429/26
C2	571/36	000/26
C3	000/32	286/35
C4	571/34	286/28
C5	857/33	143/26
C6	857/29	000/35
	571/36MAX=

سپس جهت نرمال سازی تمام درایه­های ماتریس ارتباط مستقیم (جدول 8) را بر عدد 571/36 تقسیم می­کنیم.

گام 3- محاسبه ماتریس روابط کل (T)

برای محاسبه ماتریس ارتباط کامل بر اساس رابطه 3-4، ابتدا ماتریس همانی  تشکیل می‌شود. سپس ماتریس همانی را منهای ماتریس نرمال کرده و ماتریس حاصل را معکوس می‌کنیم. در نهایت ماتریس نرمال را در ماتریس معکوس ضرب می‌کنیم. ماتریس روابط کل در جدول 10 آورده شده است.

جدول 10. ماتریس روابط کل دیمتل معیارها

Table 10. Matrix of total relations of Dimtel criteria

	C1	C2	C3	C4	C5	C6
C1	178/0	225/0	295/0	243/0	218/0	294/0
C2	250/0	198/0	342/0	258/0	254/0	328/0
C3	223/0	229/0	232/0	240/0	215/0	291/0
C4	236/0	248/0	310/0	203/0	238/0	314/0
C5	246/0	233/0	316/0	258/0	187/0	318/0
C6	221/0	208/0	282/0	228/0	217/0	216/0

جدول ماتریس روابط کل دیمتل معیارها  فوق از طریق ضرب جدول 10 در ماتریس k که از طریق رابطه 1 بدست آمده است، استخراج گردید.

رابطه 1

N=k*M

 

در فرمول فوق M بیانگر ماتریس مستقیم(جدول 10) و K برگرفته از رابطه 2 است.

رابطه 2 K=

گام 4- تشکیل نمودار علی

جهت تشکیل نمودار علی، مجموع سطرها (D) و مجموع ستون­ها (R) ماتریس روابط کل را بدست می­آوریم. و سپس D+R و D-R را محاسبه می­کنیم.

جدول 11.  اهمیت وتأثیرگذاری معیارها

Table 11. Importance and effectiveness of criteria

	D	R	D+R	D-R
C1	683/3	104/3	786/6	579/0
C2	179/4	041/3	220/7	138/1
C3	688/3	048/4	735/7	-360/0
C4	968/3	293/3	261/7	675/0
C5	907/3	074/3	982/6	833/0
C6	461/3	016/4	477/7	-555/0

با توجه به جدول 11 هر چه مقدار D یک معیار بیشتر باشد یعنی آن معیار از تاثیرگذاری بالایی برخوردار است بر این اساس می­توان معیارها را بر اساس رتبه تاثیرگذاری به صورت جدول 12 مرتب نمود.

جدول 12. رتبه تاثیرگذاری معیارها

                                                           Table 12. Criteria Impact Rank

	C2	C4	C5	C3	C1	C6
مقدار D	179/4	968/3	907/3	688/3	683/3	461/3
رتبه تاثیرگذاری	1	2	3	4	5	6

بر اساس جدول 12 معیارهای نقش فلسفه در مکان، نقش معماران در مکان، نقش بازنمایی مثال در مکان، دیدگاه حکمت اسلامی در مکان، نقش روانشناسی در مکان و نقش تزئینات نمایی خیالین رتبه­های اول تا ششم را از نظر تاثیرگذاری کسب کرده­اند.

 نتیجه گیری

در این مقاله ضمن شناخت ویژگی­های خیال  توسط 9 خبرگانو بررسی مبانی نظری  به ابعاد متفاوت مکان و حوزه­ای از آن که خیال می­تواند در معنا دهی آن موثر باشد، پرداخته شده است. و دیدگاه­های مختلفی در رویکرد به خیال در مکان­های معماری و شهرسازی از منظر خبرگان و نتایج حاصل از تحلیل مبانی نظری، شناسایی و تحلیل شده است و نکات مهمی همچون موارد ذیل احصا شده است:

 

-       تجربه اثر هنری و یک مکان زمانی به بالاترین سطح وجودی خود می­رسد که به درک تمامی مراتب وجودی از جمله تجلی مرتبه عالم خیال دست یابد.

-        تجربه زیسته هر انسان، منبع صور ذهنی و خیالی آگاهانه اوست و خیال آگاهانه او، منبع خلق صورت های جدید به دست اوست.

-       خیال یکی از حوزه­های مهم در شناخت مکان است و چنین معرفتی بدست نمی­آید مگر با شناخت انسان و در مجموع می­توان گفت شناخت مکان در شناخت وجودی انسان نهفته است. پس خوانش هر اثر هنری و نیز هر مکانی، تنها به واسطه پدیده دست ساخت بشر میسر نمی شود، مگر با نفوذ به ساحت اندیشه و عالم  خیال سازنده و مخاطب اثر.

-       خیال در رویکردهای متفاوت فلسفی، روانشناختی، دینی و ... تعابیر متفاوتی دارد و از قابلیتهای آن است که تمام این رویکردها توانسته­اند در معنا دهی به مکان، نقش مهمی را به عهده گیرند.

-       خیال در معنای معرفت شناسانه، نیز کاربرد دارد. در این معنا خیال یکی از قوای ادراکی و تحریکی نفس است که صورت ها را پس از وقوع ادراک حسی در نفس، انشا و ذخیره می کند. و این به ناظران مکان امکان ایجاد معانی و به طراحان در خلاقیت خلق مکان جدید کمک می­کند. معماران و شهرسازان بارویکردهای متفاوت به خیال توانسته اند به خلق مکان­هایی باهویت دست­یابند و این ضرورت هرچه بشتر شناخت خیال و عالم خیال را برای آنان در طراحی و خلق جدید، بیان می نماید.

-       با بررسی آثار گذشته­ی معماری و شهرسازی می­توان ردپای تجلی عالم وهم و خیال را درآثار هنری مشاهده نمود. یکی از این آثار بناهای به جامانده از دوران صفویی، مسجد امام اصفهان می­باشدکه نمونه­ای از کاربرد و تجلی عالم مثال در معماری است. همچنان که نصر در این­ باره می­گوید: «هنر اسلامی حقایق اشیا را که در «خزاین غیب» قرار دارد؛ در ساحت هستی جسمانی متجلی می­سازد. اگر به سردر بنای چون شاه در اصفهان، با آن نقوش هندسی و اسلیمی شگفت انگیزش بنگریم - در حالی که تجلی جهان معقول را در دنیای اشکال محسوس پیش رو داریم- براین حقیقت گواهی می دهیم»

-       نمود عالم مثالین ( خیالین) از عالم واقعیت( ملکوتی) در عالم مادی(عقلانی) باابزارهای خاص معماری امکان پذیر شده است. اندیشه های اسلامی توانسته در کارکردهای معماران موثر واقع شده و به کمک عناصر معماری و تزئینات در قابل هندسه به خلاقیت های ارزشمندی در کشف مفاهیم دست یابند. نمادهای ملکوتی در دایره خلاقیت معماران بر دو دسته تقسیم گشته است: یک مرحله بیان مفاهیم و کشف معانی­ای که تجلی ظهور عالم ملکوت است( سیرنزولی) و یا برعکس.معمار در صدد پنهان سازی و حجاب کشیدن بر واقعیت های ملکوتی در عالم مادی دارد تا انسان را به اندیشیدن و رجوع به باطن خویش وادارد تا به کشف عالم ملکوت برسد (سیر صعود) همچنان که خداوند می فرماید که به پیرامون و محیط اطراف خود بنگردید تا خدا و ملکوت را کشف کنید.

-       در این سیرهای صعودی و نزولی معماری با استفاده از نقوش اسلیمی ، رازهای هندسی ، نمادهای مکشف اشکال هندسی، اعداد ، رنگها، گیاهان و موجودات خیالین و ... توانسته است در این مسیر موفق و به آثار هنری ارزشمندی در معماری دست یابد؛  همچنان که در دوران اسلامی با حضور اندیشمندان متفکر اسلامی، رشد و شکوفایی دیدگاهها و آرای آنان به وضوح در آثار معماری و مفاهیم مکان در معماری موجبات هویت مندی این آثار را به نمایش بگذارند.

پی‌نوشت‌ها:

1.       Sowińska-Heim

2.        Sarabia-Sanchez & Cerda-Bertomeu

3.         Heidegger

4.         Merloponte

5.         Justin Bachelard

فهرست مراجع 

1.       ارمغان، مریم؛ و عبدلی، ناهید. (1395). کودکان در شهر: بررسی ساختار فضایی مسکن و شهر در ارتباط با فرهنگ کودکی در منطقه‌ یازده تهران. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، 6(2)، 27-48.  https://ijar.ut.ac.ir/article_61838.html

1.       اسلامی، سیدغلامرضا؛ و حسینی، زهرا السادات. (1400). تبیین ارتباط حضور آسمان در فضای معماری و نگارگری دوره صفوی از منظر ساحت‌های حیات انسان. هویت شهر، 15(2)، 97-108. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_17454.html

2.       اکبری، علی؛ و فلامکی، محمد منصور. (1395). بررسی جایگاه «ادراکات حسی» و «احساس» در پدیده‌شناسی فضای ساخته‌شده. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران, 6(1)، 7-21. https://ijar.ut.ac.ir/article_60807.html

3.       اکبری، علی؛ و فلامکی، محمدمنصور. (1396). مدیریت «خیال» و «خاطره» در فرایند طراحی معماری. پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران, 7(2), 117-133. doi: 10.22059/ijar.2018.69474. https://ijar.ut.ac.ir/article_69474.html

4.       اکبری، علی. (1397). فهم روایتگری معماری مبتنی بر نسبت «دیالکتیک فضازمان» با «بدن». پژوهش‌های انسان‌شناسی ایران، 8(2)، 75-97. https://ijar.ut.ac.ir/article_71599.html

5.       باشلار، گاستن. (2013). بوطیقای فضا. (مریم کمالی و محمد شیر بچه، مترجمان). تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.

6.       بندرآباد، علیرضا. (1396). مقایسه تطبیقی مفاهیم « مکان » و « خارج از مکان» در توسعه اجتماعی شهر از دیدگاه روانشناسی محیطی. فصلنامه برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، 8 (32)، 139-170. https://qjsd.atu.ac.ir/article_8428.html

7.       بلخاری قهی، حسن. (1394). مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی. چاپ دوم. تهران: انتشارات سوره مهر.

2.       پرتوی، پروین. (1394) . پدیدار شناسی مکان. چاپ سوم. تهران: فرهنگستان هنر.

3.       پرویزی, الهام؛ و پورمند، حسنعلی. (1391). تجلی عالم مثال درتزئینات معماری عصر صفوی، نمونه موردی: مسجد امام اصفهان. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 5(9), 31-44. http://www.armanshahrjournal.com/article_33206.html

4.       خرم رویی، ریحانه ؛ ماهان، دکتر امین؛ و فرزین، دکتر احمد علی. ( 1398). تعیین مفهوم منظر آیینی و بررسی جلوه های نبلور آن. هویت شهر. تهران : تابستان 98 شماره 38

5.       دیویی، جان. (1393). هنر به منزله تجربه. (مسعود علیا، مترجم). تهران: انتشارات ققنوس.

6.       رولف ، ادوارد. (1395). مکان و بی مکانی. (دکتر محمد رضانقصان محمدی ،دکتر کاظم مندگاری و مهندس زهیر متکی، مترجمان). تهران: انتشارات آرمانشهر.

7.       نقی زاده، محمد؛ و مریم استادی. (1393). مقایسه تطبیقی مفهوم ادراک و فرآیند آن در فلسفه و روان¬شناسی محیط و کاربرد آن در طراحی شهری. فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، 1(3). شماره سوم. تابستان ، سال اول. 2(2)،3-14.

 http://jria.iust.ac.ir/article-۱-۱۵۱-fa.html 

http://jria.iust.ac.ir/article-۱-۱۵۱-fa.html

8.       سلیمانی، محمدرضا؛ اعتصام، ایرج؛ و حبیب، فرح. (1395). بازشناسی مفهوم و اصول هویت در اثر معماری. هویت شهر، 10(1)، 15-26. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_9225.html

9.       شجاری، مرتضی؛ و زکیه السادات طباطبایی لطفی. (1395). خلاقیت در معماری با الهام از حکمت متعالیه، نشریه حکمت معاصر، . پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، سال هفتم، شماره دوم، تابستان شماره 2 (پیاپی 20)7 (2)، 23-44.

https://wisdom.ihcs.ac.ir/article_2508.html

10.       عظیمی، مریم. (1398). تبیین جایگاه معنا و خیال در فرآیند طراحی معماری. مجله پژوهش های معماری اسلامی. ۷ (۳)،77 -90. http://jria.iust.ac.ir/article-1-1228-fa.html

11.       کیاسی، شروین؛ و کریمی آذری، امیررضا. (1400). بررسی نقش مؤلفه‌های کالبدی پیاده‌مداری و پایداری ‌اجتماعی در فضاهای شهری (نمونه ‌موردی: میدان شهرداری‌رشت). مطالعات محیطی هفت حصار. ۱۰ (۳۶)، ۱35-۱46. https://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-1389-fa.html

12.       مفتونی، نادیا؛ و نوری، محمود. (1397). بررسی تطبیقی نظریه فارابی و بوعلی‏ سیناپیرامون هدفمندی هنر و کارکرد سرگرمی، شگفتی و لذت در آن. حکمت سینوی، 22(59)، 27-40. https://ap.journals.isu.ac.ir/article_70207.html

13.       موسی ئی جو، اکبر؛ ماجدی، حمید؛ و ذبیحی، حسین. (1400). نقش مؤلفه‌های کالبدی در حس مکان مجموعه‌های مسکونی: مقایسه دو مجموعه مسکونی کوی استادان و شهرک نیوساید اهواز. مطالعات محیطی هفت حصار. ۱۰ (۳۶)،19-34. https://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-1383-fa.html.

14.       مهدی‌نژاد، جمال‌الدین؛ طاهر طلوع دل، محمدصادق، عظمتی، حمیدرضا؛ و صادقی حبیب‌آباد، علی. (1395). جستاری بر ویژگی‌های معماری ایرانی- اسلامی و هنرهای قدسی مبتنی بر تعالی معماری. پژوهش های هستی شناختی، 5(10)، 31-50. https://orj.sru.ac.ir/article_565.html

15.       مهر پویا، حسین و قاسمی، مرضیه. (1387). تمایز هنر دینی و هنر قدسی در آراء متفکران معاصر. مجله رهپویه هنر، 2(6). 10-15. http://noo.rs/05Mlw

16.       نقره کار، عبدالحمید، ؛ ظفر، فرهنگ؛ و عظیمی، مریم. (1390). جایگاه خیال در آفرینش اثر هنری (از منظر سلامی ). نشریه علمی پژوهشی انجمن معماری و شهرسازی ایران. ، 2شماره3 (2). پاییز و زمستان 1390.، 91-102.

 10.30475/ISAU.2011.61949

10.30475/isau.2011.61949

17.       نورائی، سمیه؛ فرکیش، هیرو؛ خوشنویس، احمد میرزا کوچک؛ تاجی، محمد؛ و مرادی نسب، حسین. (1400). تبیین مؤلفه‌های امر نمایشی در نسبت با فرهنگ و معماری (مبتنی بر آراء اندیشمندان انتقادی و غیر انتقادی). هویت شهر, 15(2)، 59-68. https://hoviatshahr.srbiau.ac.ir/article_15155.html

18.       وثیق، بهزاد. (1396). ترسیم ساختار دینی مفهوم مکان در واحد همسایگی با تکیه بر آیات قرآن کریم. مطالعات محیطی هفت حصار. ۶ (۲۱)، ۷۰-۵۷. https://hafthesar.iauh.ac.ir/article-1-469-fa.html

19.       وکیلی، هادی و گودرزی، نیره. ( 1392). آرامش و تشویش خیال؛ سنخ شناسی خیال در رویکردهای فلسفه، عرفان و هنر جدید. نشریه : سوره اندیشه. شهریور و مهر 1392. https://www.noormags.ir/view/ar/articlepage

20.       Alawsey, W. S., & Al-Dulaimi, H. A. (2020). Architectural Mimetism between Heritage and Technological Advancement. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering (Vol. 671, pp. 121-139). IOP Publishing. https://iopscience.iop.org/article/10.1088/1757-899X/671/1/012128/meta.

21.       Apaydin, V. (2018). The entanglement of the heritage paradigm: values, meanings and uses. International Journal of Heritage Studies, 24(5), 491-507. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13527258.2017.1390488.

22.       Bahtiyar, T. B., & Yaldiz, E. (2021). Loss of identity in buildings of modern architecture; the case of Edirne government house. Global Journal of Arts Education, 11(1), 102-116. https://un-pub.eu/ojs/index.php/gjae/article/view/5728.

23.       Del, M. S. T. T., Sedghpour, B. S., & Tabrizi, S. K. (2020). The semantic conservation of architectural heritage: the missing values. Heritage Science, 8(1), 1-13 . https://link.springer.com/article/10.1186/s40494-020-00416-w.

24.       Metair, N. (2021). Twentieth century architecture in Oran: its contemporary heritage-value. The Journal of North African Studies, 26(3), 404-425. https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/13629387.2019.1692407.

25.       Sarabia-Sanchez, F.J., Cerda-Bertomeu, M.J. (2017) Place brand developers’ perceptions of brand identity, brand architecture and neutrality in place brand development. Place Branding and Public Diplomacy, 13, 51-64. https://link.springer.com/article/10.1057/s41254-016-0017-7.

26.       Shah, S. J., Qureshi, R. A., & Akhtar, M. (2021). Quest for Architectural Identity of Pakistan: Ideological Shifts in the works of Kamil Khan Mumtaz. Pakistan Journal of Engineering and Applied Sciences, .28, 1-15. https://journal.uet.edu.pk/ojs_old/index.php/pjeas/article/view/1864.

27.       Sowińska-Heim, J. (2020). Adaptive Reuse of Architectural Heritage and Its Role in the Post-Disaster Reconstruction of Urban Identity: Post-Communist Łódź. Sustainability, 12(19), 54-80. https://www.mdpi.com/2071-1050/12/19/8054.

 

---

1)       [1] * دانشجوی دکتری گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران.Email: [e-mail] 

 

2)       [2] **  استادیار گروه معماری، واحد اهر، دانشگاه آزاد اسلامی، اهر، ایران (مسئول مکاتبات). Email: [e-mail]

https://orcid.org/0000-0001-6854-5830

3)       [3] *** استادیار گروه معماری، واحدتبریز، دانشگاه آزاد اسلامی، تبریز، ایران.  Email: [e-mail]

---

[1]  

[2]  

[3]  

 

[4]  

---