Introduction manuscript of “Bostan Al-Arefin and Golestan Al-Abedin” Zinal Abedin Shirvani, a parallel to Golestan from Saadi

Subject Areas :

Ebrahim Jani ¹ , Maryam Mahmoodi ² , Parisa ِDavari ³ , Hosein aghahoseini ⁴

1 - Islamic Azad University of Dehaghan/Isfahan-Iran
2 - Associate professor of Persian Language and Literature Department, Dehaghan Branch, Islamic Azad University, Dehaghan, Iran.
3 - Ph.D Candidate of Persian Language and Literature Department, Dehaghan Branch, Islamic Azad University, Dehaghan, Iran.
4 - گروه زبان و ادبیات فارسی ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی-،دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران

Received: 2025-01-15 Accepted : 2025-04-30 Published : 2025-06-08

Keywords: Shirvani, Bostan Al-Arifin and Golestan Al-Abedin, Manuscript, Golestan, mysticism.,

Abstract :

The manuscripts left over from past times, are a valuable ethnic and national heritage and a cultural identity of nations, and can provide extensive information on the conduct, thought, intellectual and linguistic structure of past writers and poets, and add to current human consciousness. One of these valuable works is The manuscript of Bostan Al-Arifin and Golestan Al-Abedin of Shirvani ,the work of the writers of the ninth century AH and the Timurid era. The author has written it in an introduction and three chapters, each of which has been divided into several chapters. Although this work has a mystical and verdict content and is more focused on Rumi's Masnavi, it is like Golestan Saadi, in terms of structure, segmentation, partition and method of regulation ، similarity in naming and also the combination of order and prose and the expression of content in the form of anecdotes.The use of the word of revelation and prophetic hadiths is one of the inspiring sources of this work. Shirvani, aware of the condition and sayings of some sages and mystics and theologians of the past, in the heart of some anecdotes, has referred to wise saying and some of the aspects of their lives and behavior. The author has written verses from his own language and identified them with the word "component", which is one of the key advantages of this work. This research is a documentary-library and descriptive and has been implemented with the aim of introducing this manuscript and investigating its structure and similarities to Golestan from Saadi.

References:

منابع
1. قرآن کریم، ترجمۀ الهی قمشه¬ای، قم: اسوه.
2. آرین پور، یحیی(1379). از صبا تا نیما، چاپ هفتم، تهران: زوار.
3. بهار، محمدتقی (1372). سبک شناسی، 3 جلد، تهران: امیرکبیر.
4. ___، _____ (1389). سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر.
5. جامی، عبدالرحمن (1371). بهارستان، به تصحیح اسماعیل حاکمی، چاپ دوم، تهران: اطلاعات.
6. راستگو، سید محمد (1376). تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: سمت.
7. رزمجو حسین (1374). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چاپ سوم، مشهد: آستان قدس رضوی.
8. خزائلی، محمد (1363). شرح گلستان سعدی، چاپ پنجم، تهران: جاویدان.
9. شیروانی، زین العابدین (879 ه. ق). نسخۀ خطّی بستان العارفین و گلستان العابدین کتابخانه ملک، شماره نسخه 4931/1، آستان قدس رضوی، مشهد.
10. صفا، ذبیح الله (1388). تاریخ ادبیات در ایران، جلد دوم، تهران: فردوس.
11. ___، _____ (1391). گنجینۀ سخن، چاپ هفتم، تهران: فردوس.
12. گلستان، سعدی، مصلح بن عبدالله (1384). به کوشش خطیب رهبر، چاپ هفدهم، تهران: صفی¬علیشاه.
13. متینی، جلال (1364). مقامه ای منظوم به زبان فارسی، ایران نامه، شماره12، صفحه 732-705.
14. منزوی، احمد (1352). تتبّع در گلستان سعدی، مجله وحید، دوره یازدهم، شمارۀ 4/3، صفحه 737-717.

Full-Text:



مجله ادبیات فارسی، دوره 21، شماره 1، بهار 1404، صفحه 59- 47

 

«بستان­العارفین و گلستان­العابدینِ» زین­العابدین شیروانی نظیره­ای دیگری از گلستان سعدی

 

ابراهیم جانی1، مریم محمودی*2، پریسا داوری3، حسین آقاحسینی4

 

 دانشجوی دکتری زبان و ادبیّات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران.

*2 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران. (نویسنده‌ مسؤول)

3 دانشیار زبان و ادبیات فارسی، واحد دهاقان، دانشگاه آزاد اسلامی، دهاقان، ایران.

4 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.

 

نویسنده مسؤول:  m.mahmoodi [e-mail]  Email:

تاریخ دریافت:26/10/1403  / تاریخ پذیرش: 10/02/1404

 

 

     چکیده

 گلستان، شاهکار بی­بدیل سعدی، از جمله کتب نثر فارسی است که در ادبیات ایران و جهان جایگاهی خاص دارد. این کتاب همواره مورد توجه همگان، به­ویژه شـعرا، ادبا قرار گرفته است و برخی از شعرا و نویسندگان این سرزمین، نظیره­هایی بر آن خلق کرده­اند؛ یکی از این آثار ارزنده نسخۀ خطّی «بستان العارفین و گلستان العابدین» اثر زین العابدین شیروانی از نویسندگان سدۀ نهم هجری قمری درعهد تیموری است. این کتاب در یک مقدمه و سه باب عمده، به نگارش درآمده است. این پژوهش به روش توصیفی- تحلیلی فراهم آمده است و ضمن معرفی این دست نوشته، به بررسی ساختار و بعضی شباهت­های اثر با گلستان سعدی می­پردازد. بررسی و مطالعۀ نسخه نشان می­دهد این اثر، مضمونی عرفانی و حکمی دارد و از نظر محتوا بیشتر متوجّه مثنوی مولاناست امّا به لحاظ ساختار، بخش‌بندی، تبویب و شیوۀ تنظیم، شباهت در نامگذاری، تلفیق نظم و نثر و بیان مطالب در قالب حکایت، نظیر گلستان سعدی است. استفاده از آیات و احادیث نبوی از منابع الهام­ بخش این اثر است. شیروانی با علم به احوال و اقوال برخی از زهّاد، عرفا و متکلّمین پیشین در دل برخی از حکایات به گفتار پندآموز و بعضی از زوایای زندگی و سلوک آنها اشاره کرده است.

 

کلیدواژه: زین العابدین شیروانی، بستان العارفین و گلستان العابدین، نسخۀ خطّی، گلستان، نظیره.

 

 

 

1-        مقدمه

 آثاری چون گلستان سعدی، از دیر باز مورد توجّه بسیاری از نویسندگان و شاعران پس از وی قرار گرفته است؛ چنان­که: در این خصوص گفته­اند: «هر کسی مایۀ ذوقی داشته، خواسته است بر نمط شیخ دفتری سازد یا دست­کم سخنی پردازد و اگر فرو می­مانده به درج و اقتباس کلمات شیخ دل را تسلّی می­داده و بر آستان افصح المتکلّمین ایران از سرعجز سر می­نهاده است». (خزائلی، 1363: 11) سعدی با نبوغ ذاتی و استعداد هنری خاصّ خود و با شناختی که از ظرفیت­های کم­نظیر زبان فارسی داشته از هنرهای کلامی بهره جسته و برای خلق آثار ماندگار خود از جمله، گلستان، با استفاده از قابلیت­های بالقوه زبانی توانسته این اثر بی بدیل را خلق کند. شاید بتوان گفت که گلستان، نه تنها در زبان فارسی بلكه در هیچ زبانی به جهت فصاحت، بلاغت، روانی، زیبایی، دلربایی، حكمت و معرفت مثل و مانندی ندارد. «گلستان سعدی، پس از نگارش، مورد توجّه خاصّ و عام قرار گرفت. این حسن شهرت موجب شد که عدّه‌ای در ایران، عثمانی و هند به تقلید از گلستان برخاستند و کتاب­هایی به شیوۀ آن پرداختند، دبیران و مترسّلان در نامه‌های خود از آن پیروی کردند و جمله‌ها و حتّی الفاظ آن در حافظه‌ها جای گرفت» (بهار،1372: 3/156). شیوۀ سعدی در نگارش گلستان، سرمشق بسیاری از نویسندگان و شاعران پس از وی قرار گرفت گرچه تلاش­هایی صورت گرفت امّا قلّۀ رفیع مقام سعدی دست یافتنی نبود. «گلستان سعدی مورد تقلید بسیاری از نویسندگان قرار گرفت و آثار متعدّدی مشابه این کتاب نوشته شد که مهم­ترین آن­ها بهارستان از جامی، روضه خلد نوشته مجد خوافی، پریشان تألیف میرزا حبیب­الله شیرازی متخلص به قاآنی و منشآت قائم مقام فراهانی است» (رزمجو، 1374: ۱۵۵). برخی دیگر از آثاری که به تقلید از گلستان نوشته شده عبارتند از: نخلستان از منشی لچمی نرایی متخلّص به شفیق اورنگ آبادی (منزوی، 1352: 727) گلستان اثر محمد شریف، متخلّص به حشمت (همان: 727). اخلاق­الاشراف از نظام­الدّین عبید زاکانی قرن هشتم (همان: 711). شکایت نامه محمود ذاتی قرن نهم (همان: 713). انیس­العاشقین اثر سید حسین ابیوردی از نویسندگان سدۀ نهم (همان: 721). طول عشاق از خّرمی تبریزی قرن دهم. سنبلستان اثر شاه شجاع­الدین گورکانی قرن دهم. انیس­العاقلین از میرقاری گیلانی (به سال ۱۰۰۵). بهارِ دانش اثر منشی عنایت­الله آل محمد صالح به سال ۱۰۶۱ ق در اخلاق و ادب نظیر گلستان (همان: 721). بلبلستان از محمد فوزی متخلّص به مستاری به سال ۱۱۶۰ (همان). شکرستان از منّت دهلوی میرقمرالدّین حسینی 1193ق (همان). جامع­الاسرار از نورعلیشاه اصفهانی مقتول به سال (همان). گلستان از شوریده شیرازی عبدالوهاب فرزند علی اشرف مشهور به مدرّس زنده ( همان:737). شکرستان از محمد علی منشی متخلّص به حکیم قرن ۱۳( همان: 735). نگارستان مولانا معین­الدّین جوینی از عارفان بزرگ قرن هفتم و هشتم (صفا، 1388: 1/1268). معدن­الجواهر از ملّا طرزی (همان: 3/1722). زینه­المجالس اثر مجدالدین محمد حسینی قرن یازدهم (صفا،1391: 1/69). منشآت فاضل خان مشهور به امیر نظام گروسی از ادیبان و نویسندگان مقلّدِ گلستان سعدی در دربار فتحعلی شاه (آرین پور،1379: 1/54). توجّه اغلب مقلّدان بیشتر به ظاهر گلستان و ساختار آن معطوف بوده­است و هرگز نتوانستند، کتابی همسنگِ گلستان تألیف کنند چرا که سبک و زبان سعدی ویژگی­هایی دارد که مقلّدانش از درک آن عاجز بوده­اند.

 

1-1-                      بیان مسأله

بستان العارفین و گلستان­العابدین از جمله آثاری است که در ساختار و ویژگی­های ادبی به شیوۀ گلستان نگارش یافته است. مقاله حاضرضمن معرفی این اثر، به برخی از شباهت­های آن با گلستان سعدی و میزان تأثیرگذاری در سبک و روش نویسندگی و هم­چنین تأثیرپذیری در ساختار کتاب و در نهایت به برخی مضامین مشترک این دو اثر می­پردازد. نسخۀ خطّی بستان­العارفین و گلستان­العابدین اثر زین­العابدین شیروانی همان­گونه که اشاره شد، این دست نوشته، مربوط به سدۀ نهم هجری در دورۀ تیموری است. از نویسنده اطلاعات چندانی در دست نیست  و مطالب بیان شده از خود متن نسخه استنباط گردیده و آنچه مسلّم است، شیروانی به نویسندگی علاقه مند بوده و آثار نویسندگان قبل از خود را از نظر گذرانده و از آن­ها در نگارش اثرش بهره­ها برده است. از جمله این آثار می­توان به مثنوی مولانا و گلستان سعدی اشاره کرد. شیروانی، گاه گاهی نیز برای گذران زندگی به صحافی کتب، تذهیب و زینت دادن به آثار از جمله کتب آسمانی می­پرداخته و به دو تن از نوادگان تیمور ارادت داشته به گونه­ای که کتابش را نیز به آنها تقدیم داشته است. نویسنده با دست مایه قرار دادن گلستان و به تقلید از آن، کتابش را به نگارش درآوده است. این اثر قلمی هم­چون گلستان با آمیزه­ای از نثر و نظم و با موضوعاتی مانند: زهد، اخلاص، انجام فرایض، دوری از بخل و حسد، گرایش به تقوا و اتصال به ابدال و نیکان نوشته شده است. نویسنده، به تبعیت از سعدی ابیاتی را که خود سروده در متن آورده و از آیات و احادیث در ضمن سخنش به شیوۀ درج بهره برده است. وی در نگارش اثرش، تحت تأثیر مولانا نیز بوده است.

    این پژوهش برآن است یکی از نسخ خطّی کهن در قرن نهم هجری قمری به نام «بستان العارفین و گلستان العابدین» نوشته زین العابدین شیروانی را که نظیره­ای به شیوۀ گلستان سعدی است، معرفی و برخی از ساختارها و ویژگی­های مشترک بین این اثر و گلستان سعدی و بعضی از خصوصیات دیگر آن را تبیین نماید. برای پرهیز از تکرار، در ارجاعات درون متنی، به ذکرشمارۀ صفحۀ نسخه در بین کمانک بسنده شده است.

1-2-                      سؤالات تحقیق

پرسش­های مطرح در این مقاله عبارتند از:

1- زین­العابدین شیروانی در چه زمینه­هایی از گلستان سعدی تقلید کرده است؟

2- تاثیرپذیری ساختاری و محتوایی بستان­العارفین و گلستان­العابدین از گلستان سعدی چگونه بوده است؟

 

1-3-                      فرضیه تحقیق

1- زین­العابدین شیروانی در بستان­العارفین و گلستان­العابدین در همۀ موارد از جمله، موضوع، ساختار و محتوا، حتی باب­بندی کتابش از سعدی تقلید کرده است.

2- زین­العابدین شیروانی در بستان­العارفین و گلستان­العابدین در استفاده از نثر مسجع، دیباچه­نویسی، بیان حکایات اخلاقی، استفاده از آیات و احادیت کاملا تحت تاثیر روش سعدی در گلستان است.

 

1-4-                      پیشینۀ تحقیق

نسخۀ خطّی بستان العارفین و گلستان العابدین تاکنون تصحیح نشده و تنها پژوهش در معرفی این اثر و مؤلّفِ آن مقاله­ای است با عنوان «معرفی و بررسی سبک­شناسی بستان العارفین و گلستان العابدین» (1400) که به قلم نگارندگان این مقاله است.

 

1-5-                      روش تحقیق

در این پژوهش برمبنای روش کتابخآنهای و سندکاوی ابتدا نسخۀ خطی بستان­العارفین و گلستان­العابدین، مطالعه و شباهت­ها و تفاوت­های ساختاری و محتوایی آن با گلستان سعدی استخراج شد. پس از آن با روش تطبیقی این دو اثر مقایسه شدند.

 

1-6-                      اهداف و ضرورت تحقیق

اهمّیّت و ضرورت این پژوهش از آن نظر است که اولا یکی از نسخه­های خطی ناشناخته معرفی می­شود. ثانیا بازخوانی چگونگی تأثیرپذیری، نویسنده این نسخۀ خطی از سبک و روش سعدی در گلستان ما را به میزان و ژرفای هنرنمایی سعدی و اهمیت او در زبان و ادبیات فارسی بیش از پیش واقف می­کند.

 

2-                      بحث و بررسی

   بستان­العارفین و گلستان­العابدین نسخۀ منحصر به فردی است که با شماره ثبت 1/4931 در کتابخانۀ آستان قدس رضوی متعلّق به مرحوم ملک نگهداری می­شود. این اثر در 180 صفحه و به خطّ نستعلیق نگارش یافته که هر صفحه شامل 17 سطر است. مؤلّف در نگارش متن از مرکّب سیاه و در برخی موارد از جمله سرفصل­ها، آیات، روایات، اسامی اشخاص، حرکت گذاری آیات، اشاره به نوع قالب اشعار و فصل­بندی­ها از شنگرف استفاده کرده است. این دست­نوشته دارای رکابه است و در برخی از صفحات حاشیه­نویسی دارد و نویسنده هرجا نکته­ای را از قلم انداخته در هامش آورده است. نوع کاغذ نسخه فستقی و نوع جلد میشن یک لای مشکی است. مؤلّف، در متن کتاب به پیشه­اش اشاره داشته و به نظر می­رسد که پیشۀ او نویسندگی بوده و در کنار آن به تذهیب و تجلید آثار می­پرداخته و سودای تزئین کتب آسمانی را در سر می­پرورانده و می­خواسته آن­چه از غیب بدان اشاره شده است، در آثار خود آشکار سازد. « ... روز جهتِ تحصیل مؤونت عیال و کسب معیشت اطفال و تدارک اَدایِ دیوان که از هر جفای دهرِ دون متراکم شده بود، به اکتساب انواع صنایع که واهبُ­البدایع از کتابت و تذهیب و تجلید ارزانی فرموده بود، صرف می­نمودم و زمانی در صحرای سوداییِ ترتیب تزئین مجلّدات کتب آسمانی و صُحُف یزدانی اوهام و افهام را مشتغل می‌ساختم تا به نوک قلم از روی مهارت، جلدی بر صفحۀ انواع اَمثال و نقوش عجیبه و اشکال و صور غریبه از مَکمَن غیب به ظهور ­آوردم» (نسخۀ خطی برگ10). مؤلّف در شأن نامگذاری کتاب بیان می­دارد، چون آغاز نوشتن کتاب و انجام آن در فصل بهار بوده و همه جا از سبزه و گل پوشیده، عنوان کتاب خود را «بستان­العارفین و گلستان­العابدین» نامیده است. شیروانی همان­گونه که اشاره شد، کتابش را به دو سلطان عهد تیموری که از نوادگان و فرزندان تیمور و از ممدوحان او بوده­اند، تقدیم کرده ­است و در صفحات آغازین آمده: «سلطان السّلاطین، ظلُّ الله فی الاَرَضِین، مغیثُ الاسلام ... سلطان خلیلُ الله جَعَلَ الله،ُ کَنَفَه لاولیائه حِرزاً حَریزاً و نُصرَهُ علی اعدائِهِ نصراً عزیزاً (نسخۀ خطی برگ 6) «... حضرت شاهزادۀ جهان، باسط بساط امن و امان، منبع زلال لطفِ لایزال، . . . امیرشیرانشاه فرخ یسار، جَعَلَ الله مَقرونَهَ بالنَّصر والظَّفَر» (نسخۀ خطی برگ 7). «. . . ان شاءالله تعالی که پسندیدۀ عین عنایت حضرَتَین خَلَّدَت سلطَنَتَهُما و مقبول نظر فقرا و صلحا گردد» (نسخۀ خطی برگ 12). زین­العابدین شیروانی در پایان نسخه، به صراحت تاریخ نگارش کتابش را 879 ه. ق ذکر کرده و اذعان داشته که کتابت آن به دست خودش صورت گرفته است.«... فَرَغَ مِن تَحریرِهِ تَذهیبهِ و تَجلیدِهِ عاشَرَ شَهرِ رمضانِ المُبارکِ سَنِه 879 عَلی یَدِ مؤلّفه غَفَرَالله لَهُ در سَنِۀ اِثنی و سِتّین فی ثَمانیه تألیف شد» (نسخۀ خطی برگ 178). نسخۀ خطی بستان العارفین و گلستان العابدین از یک دیباچه و سه باب که هریک از باب­ها، خود به چندین فصل تقسیم می­شود، فراهم آمده است. برای مثال باب اوّل شامل ده فصل و پنجاه حکایت است. باب دوم، پنج فصل و سی و پنج حکایت و باب سوم دو فصل و پانزده حکایت که در مجموع این نسخه هفده فصل و یک­صد حکایت دارد و معمولاً هر فصل با کلمۀ «مثنوی یا حکایت» آغاز می­شود. نویسنده، با بهره­گیری از کلام آهنگین و آرایه­های ادبی سخن خود را آراسته و با آوردن ابیاتی که سرودۀ خود اوست بر ارزش ادبی کتابش افزوده است. بهار معتقد است که نوع ادبی گلستان مقامه است (بهار،۱۳۸۹: ۱۲۷) هم­چنین محمد معین و حسین خطیبی گلستان را مقامات دانستند (متینی،۱۳۶۴:۷۱۱). در تعریفی از مقامه آمده است، «به قصه‌های کوتاه و مستقلی گفته می‌شود که نویسنده در تمام آن­ها راوی معین و شخص مشخص واحدی را در حالات گوناگون توصیف می‌کند و نویسنده در همه حکایات خود ماجراهای گوناگون را به شخص معین نسبت می‌دهد که این شخص، نقش قهرمان قصه‌های مختلف را دارد» (همان: ۷۱۳). معمولاً در مقامات یک راوی و یک قهرمان نقش آفرینی می‌کند که در گلستان سعدی اغلب حکایات، این راوی و قهرمان خود سعدی است و زین­العابدین شیروانی به­درستی به این راز ارزشمند گلستان آگاهی داشته است اما بسیاری از مقلدان سعدی آن­را در نیافته‌اند و حتی با بررسی و تفحص در بهارستان که از مشهورترین کتاب‌هایی است که به تقلید از گلستان سعدی فراهم آمده است، می‌بینیم که جامی عنوان و ابواب کتابش را به مانند گلستان آورده است اما بهارستان مجموعه‌ای از حکایات گذشتگان و شرح حال شاعران و... بیش نیست و در حکایات قهرمانان آن ثابت نیستند، چه رسد به این­که قهرمان یا راوی خود عبدالرحمان جامی باشد (رک. جامی ۱۳۷۱ :۱۲۲- ۲۴) اما زین­العابدین به تبعیت از گلستان سعدی، ضمن آوردن حکایاتی از گذشتگان، عارفان و بزرگان دین در بسیاری از حکایات خود به عنوان راوی حضور دارد و همین امر موجب شده است که ساختار کتاب وی بیشتر از آن­چه در گلستان مشاهده می‌شود، یادآور ساختار گلستان سعدی باشد. در ادامه به موارد دیگر تأثیر پذیری این کتاب از گلستان سعدی اشاره می‌شود.

 

2-1-                      تأثیرپذیری در سبک و روش نویسندگی

2-1-1-                      دیباچه

   گلستان سعدی با نثری آهنگین، گوش نواز، زیبا و روان بیش از هفت قرن است که با ذهن و زبان ما پیوند دارد به­ویژه دیباچۀ آن­ که سرشار از معانی لطیف و حکمت آمیز به مانند شعری خوش ترکیب و دلنواز همواره درخاطره­ها جاودانه مانده است. «بستان العارفین و گلستان العابدین» همچون گلستان سعدی با یک دیباچه آغاز می­شود و مانند رسم رایج در آثار ادبی، صفحات آغازین به حمد و ستایش الهی و نعت و منقبت پیامبر اسلام (ص)، اولاد، اصحاب و احباب او اختصاص دارد. مؤلّف، در ابواب سه گانه به ویژه در دیباچه اثر، تأثیر عمیقی از گلستان پذیرفته و مطابق ذوق و قریحه خود گل­هایی از باغ گلستان برچیده وآن را در گلستان و بوستان خود کاشته است. گاه این اقتباس از گلستان با تضمین بیتی از شیخ اجل صورت گرفته که به آن­ها اشاره خواهد شد. شیروانی عبارات دلنشین این بخش را به صناعات ادبی آراسته است.

حمد و ثنـــا خالق زمیـــن و زمان را حکمت او در نگـــار سبـــز گرفته

صانع بی­آلـــت همیـــن و همـــان را هم­چو عروســـان سبـــز ســـرو چمان را

(نسخۀ خطی برگ 1)

   در نعت پیامبر اسلام(ص) آورده: «مقصود آفرینش افلاک و مشرف به تاج لَولاک، خلاصۀ اصفیا، محمّد مصطفی صلواتُ الله علیهِ که حامل لوای رسالت و امین اسرار شغل نبوّت است و بر اولاد و اصحاب و احباب و اشباح پاک آن حضرت و اولیای او که سالکان ِمسالکِ حقیقت و مقتدایانِ ممالکِ طریقت و پیشوایانِ عالمِ شریعت­اند، واصل باد» (نسخۀ خطی برگ 1).  در ادامۀ دیباچۀ کتاب می­خوانیم: [یک] شب تأمّل محاسبۀ فکر معاد می­نمودم و بعد از فراغ صلات و ملاحظه کلام مُحیی الموت، مطالعۀ سیر مشایخ و مثنوی حضرت مولوی- قَدَّسَ سِرُّه- می­کردم؛ خاطر را رغبتی و دل را شَعَفی پدیدار آمد که از مسیر اولیا و احوال ایشان که زاهدانِ سجاده­نشین و عابدانِ پاکدین و عارفانِ خداشناس و صوفیانِ خضر­لباس، پاکبازانِ فلک­سوار و شاهبازانِ ملک­شکارند.

ســـاکنـــان سُـــرادق جبـــروت     شـــاهبـــازان آشیـــانـــۀ قـــدس

همنشیـــنـــانِ خطّۀ مـــلکــــوت  پـــرده­داران بـــــارخـــانۀ انـــس

(نسخۀ خطی برگ 11)

   بی­شک این عبارات، یادآور این جملات نخست دیباچه گلستان است: «یک شب تأمّل ایّام گذشته می­کردم و بر عمر تلف کرده تأسّف می­خوردم و سنگِ سراچۀ دل به الماسِ آبِ دیده می­سُفتم.... مصلحت چنان دیدم که در نشیمن عزلت نشینم و دامن صحبت فراهم چینم و دفتر از گفتگوهای پریشان بشویم و من بعد، پریشان نگویم. گفتم گل بستان را چنان که دانی بقایی و عهد گلستان را وفایی نباشد و حکما گفته­اند: «هرچه نپاید، دلبستگی را نشاید» (سعدی،19:1384). سعدی سبب تألیف گلستان را این­گونه بیان می­کند: «گفتم: برای نُزهتِ ناظران و فُصحتِ حاضران کتاب گلستان توانم تصنیف کردن که باد خزان را بر ورق او دستِ تطاول نباشد و گردشِ زمان ،عیشِ ربیعش را به طیشِ خریف، مبدّل نکند» (همان).

زین­العابدین شیروانی نیز در این زمینه چنین می­نویسد: ... گفتم، حکایاتی در سلک کفایت کشم که یادگار را ملحوظ نظر ارباب بصیرت گردد و طالبان سلوک این مسالک را در افزودن طاعت و ترک معصیت رغبت زیادت شود» (نسخۀ خطی برگ 11). 

 

2-1-2-                      آمیختگی نثر و نظم

    شیوۀ تلفیق نثر با نظم معمولاً درهمۀ نظیره­های گلستان به چشم می­خورد. اغلب مولّفان با استفاده از کلام آهنگین (انواع سجع) و دیگر صناعات ادبی، سخن خود را آراسته­اند. این شیوۀ نگارش در ادبیات فارسی پیش از سعدی هم رایج بوده است امّا رعایت تناسب میان نثر و نظم و چگونگی بهره گیری از شعر در درون متن چنان­که بر تاثیر سخن وگیرایی کلام بیفزاید و ملال خستگی را برطرف کند، البتّه کمتر دیده می­شود. نمونۀ چنین روشی را در کلیله­ودمنه و پس از آن در گلستان می­ببینیم. در گلستان 1102 بیت شعر شامل ۵۹۰ مورد در لابلای حدود ۱۹۲۰ سطر نثر گنجانده شده است. به قول ملک­الشّعرا بهار «صورت هر حکایت را به نثر و نظم چنان آراسته است که هیچ یک نپذیرد ز یکدیگر نقصان» (بهار،1372: 2/128). بستان­العارفین و گلستان­العابدین چونان گلستان سعدی آمیزه­ای از نثر و نظم است با این تفاوت که همۀ اشعاری که ضمن نثر آمده از خود نویسنده نیست ولی هرجا ابیات متعلّق به اوست با ذکر «لمؤلّفه» آن­را مشخّص کرده است. نثر این نسخه خطّی، مسجّع و به شیوۀ گلستان نگارش یافته­است. هرچند نثرِ کتاب اغلب مسجّع و آهنگین است امّا دشواری­های لفظی ندارد.

«آن مست بحار صمدانی ابراهیم شیبانی-رحمه اللّه علیه- که از اقطاب اولیا بود، گوید: که مَلِکی بود از لباس ایمان عور و از زمرۀ اسلامیان دور؛ جام ظلمت کفر نوشیده وخلعت ضلالت ونفاق پوشیده، او را پسری بود به هدایت و عنایت حق واصل و مشرب او را تراب شوق حاصل. لمؤلّفه:

مست از شراب وحدت حق بود آن پسر فارغ ز مال و ملک و ز غوغای سلطنت

مستغرق هدایت حق گشت سر به سر ایمـــن ز های و هــوی رعایــــای مملکت»

(نسخۀ خطی برگ 51)

یا این حکایت: «گویند: دو پسر بودند هردو کرامت یافته و به درجۀ هدایت رسیده در اثنای مسافرت به دیهی رسیدند؛ شخصی ایشان را ضیافت نمود و به رسم، ماحضر بیضه به عسل پخته برخوان نهاد. یکی متابعت نفس کرد و دیگری بر خلاف او، نفس را مقهور ساخت. چون از دارالضیف بیرون آمدند و بر کرانۀ آب رسیدند، تابع نفس چون قدم بر روی آب نهاد، غرق شد و مانعِ آرزوی نفس، به قدم اخلاص از آب عبور کرد. همان شب شیخ خود را به خواب دید که گفت: ای فرزند، او آرزوخوارِ شکم پرست بود نه خدای پرست. لمؤلّفه:

گــر تــو در بنــد آرزو بــاشــی چــون تــو گــردی شکم­پرست چون دیــو در پرستــش مطیــع نفــس مــشو ناگهــان چــون شکم­پــرست هــوا جــهدکن کــز شکــست نفــسانی

در پــرستــش دروغ­گــو بــاشــی حق­پــرستان کننــد بــر تــو غریــو در پـــی آرزوی نفـس مــرو نشــوی غرقـــه چــون منــی در مـــا آب دریــــــا به زیــــــر پـــــــــــا آری»

(نسخۀ خطی برگ 59)

اشعاری که نویسنده ضمن نثر در این اثر آورده، کارکردهای مختلفی دارد. از جمله:

 

2-1-3-                      نتیجۀ اخلاقی حکایت­ و تأکید بر موضوع آن­

   گاهی در بستان­العارفین و گلستان­العابدین ابیاتی که آمده برای بیان نتیجۀ اخلاقی حکایت است مانند: «بقنه بن ولید می­گوید: بعد از آن­که ابراهیم اَدهم دست همّت بر اسباب سلطنت افشاند و به قدم توبه و اخلاص، مَرکَب در صحرای معرفت راند، مرا آرزوی سعادت ملاقات او پدید آمد و در اثنای طلب در زمین مکّه بدو رسیدم و او را دیدم به ادب پیش رفتم و سلام کردم. گفتم: مرا از انفاس شریفۀ خود فایده بخش. گفت: ای بقنه، دست از اخلاص و صدق بازمدار و از فتراک توبه قدم برمگیر که من این درجه از آن یافته­ام.«لمؤلفه»

توبــه کــن ای صرفِ عمــرت در گنــاه صــدق و اخلاصت شــود چون نردبان انــدرآیــی در صــف مــردان پــاک تا تــو هستـی غــرق این مــا و مــنی

تــا نگــردی در گنــه خــوار و تبــاه بــررَوی بــر روی هفتــم آســمــان گــر شــوی در راه مــردان پــاک خــاک کــی رسـی ز ایــن ظلمـت انــدر روشـنــی

(نسخۀ خطی برگ 26)

2-1-4-                      خلاصۀ مضامین اصلی حکایت

   زین­العابدین شیروانی گاهی خلاصه­ای از حکایت را در قالب ابیاتی که پس از آن آمده بیان کرده است: «پیرزنی پیش خواجه حسن بصری -علیه الرّحمه- آمد و گفت: ای امام مسلمانان، مرا دختری هست و سال­هاست که می­گرید؛ می­ترسم که نابینا شود، بیا او را پندی ده مگرترک گریه کند. خواجه حسن به نزدیک دختر آمد؛ او را دید که در خآنه­ای تاریک نشسته و زار زار می­گریست؛ گفت: ای دختر، چرا چندین بی­موجبی دائمی گریه می­کنی؟ که مادر تو از این سبب غمناک است. چشم­های تو ازاین گریه نابینا می­شود. دختر گفت: ای شیخ، از دو حال بیرون نیست و اگر این چشم لایق رؤیت جمال حق نیست، پس صدهزار جان و چشم من فدای دیدار حق تعالی باد و اگر لایق این سعادت نیست پس کور باد. «لمؤلفه»

دیده که او لایق آن روی نیســت دل که نبــاشد ز غــم دوست شــاد

ظلمــت او خوب­تــر از روشــنی است در دل او بهــجت و شــادی مبــاد

(نسخۀ خطی برگ 129)

2-1-5-                      کامل کنندۀگفتگوی شخصیّت­ها 

   گاهی ابیاتی که بعد از حکایت می­آید آن را تکمیل می­کند: «عیسی-علیه السّلام- گفت: «تو را در این بیابان تنها می­بیینم .تعهّد تو که می­کند؟ گفت: آن­که هفت آسمان را معلّق بی­ستون و سلسله می­دارد، مرا نیز بی­وسیله می­تواند که نگه داشتن. بیت:

یا دوست گــزین کمــال یــا جــان

یــک خــانــه دو میهمــان نگنــجــد»

(نسخۀ خطی برگ 140)

بیت متعلّق به سعدی است که نویسنده به زیبایی به شیوۀ تضمین از آن بهره برده است.

 

2-1-6-                       نثر مسجع

    سعدی، با موازین سجع و موازنه در علوم بلاغی کاملاً آشناست. او به شیوۀ بیان درآفرینش اثر ادبی بر پایۀ سجع و موازنه بها می­دهد؛ با ترکیب نثر مرسل و موزون و آوردن جملات با قرینه­سازی آهنگین متن گلستان را می­آراید. سجع­هایی می­آفریند که مختصّ گلستان اوست. زین­العابدین نیز در بستان­العارفین و گلستان العابدین به پیروی از سعدی، با شناختی که در اهمیّت بکارگیری سخنان موزون و مسجّع داشته و با درک ارزش معنا و مفهوم سخن و ایجاد مطلوب هنری، از سجع بهره برده است که این امر برجنبه­های موسیقایی و زیباشناسی اثر افزوده است.  نگاه زین­العابدین به نثر مسجّع، نگاهی هنری و ادیبانه و خلّاقانه است و بر پایۀ معیارهای فصاحت و بلاغت شکل گرفته است.

«چون توفیق باری -عَزَّ اسمُهُ- رفیق این فقیر شد و از پیدایی ضلالت و خفای ظُلُماتِ کتابت سیاقت مستخلص ساخته در کُنج بیت الاحزان و گوشۀ فقر بین الاقران منزوی گردانید و انامل این شکسته را از قبض اقلامِ ارقامِ خطوط نامخلوط، محاسبات دنیوی به مصاحبت خامۀ گهربار کتابت کتبِ آسمانی و صُحُف سبحانی، تشریف کرامت ارزانی فرمود» (نسخۀ خطی برگ 6). یا این عبارت: «بالضروره گاه در پیدایی نقوش مختلف سیران می­نمودم و اشکال اطراح شمسۀ گردون لاجوردی و سایر سیّارات زرنگار بر اوراقِ صحایف مصاحف می­پرداختم و اَعلام مشرفات در حواشی و اطراف الواح می­افراختم» (نسخۀ خطی برگ10).

 

2-1-7-                       بهره بردن از قرآن و حدیث

   پیشینه کاربرد و اثرپذیری سخنوران پارسی از قرآن و حدیث به آغاز پیدایش شعر فارسی یعنی نیمه‌های سدۀ سوم می­رسد تجلّی قرآن و حدیث در متون فارسی بخصوص در قرن هفتم و هشتم گسترش روز افزون می­یابد و در آثار بسیاری از شاعران از جمله سعدی و به­ویژه مولانا به اوج می­رسد. از جمله عواملی که باعث پیوند آثار فارسی با قرآن و حدیث گردید؛ عبارتند از: «الف) ادب فارسی در خدمت تبلیغ دین قرار گرفت؛ کاری که ناصر خسرو در سده پنجم انجام داد. ب) برخی آن­را قاب و قالب وعظ و پند و اخلاق قراردادند مانند: جمال الدّین عبدالرّزاق، سنایی، عطار، مولوی و سعدی که به وفور از آن استفاده کردند.ج) گاهی جلوه­گاه عرفان و تصوّف شد. کاری که سنایی، عطار، مولوی و حافظ به زیبایی و ظرافت کردند» (راستگو، 1376 :7).

   سعدی شیرازی به روش­های مختلف در آثارخود بخصوص در گلستان از قرآن و حدیث بهره برده است. وی گاهی بخشی از آیه یا حدیث و گاه به معنی و مفهوم آن­ها اشاره می­کند. زمانی کلام خود را با تلمیح و اشاره‌ای به یک واژه و یا داستان قرآنی می­آراید.

    بستان­العارفین و گلستان­العابدین، همان­گونه که اشاره شد محتوایی عرفانی و حکمی دارد. بنابراین از منابع الهام­بخش مانند قرآن و حدیث بهره­مند شده است. مؤلّف، با پیروی از سبک سعدی برای بیان و تفهیم پیام­های اخلاقی در لابلای حکایات به این منابع استناد کرده است. وی در استفاده از آیات و روایات، تحت تاثیر آثار عرفانی، خاصّه مولاناست. حضرت سلطان شریعت -علیه السّلام- فرموده است: «اَلدُّنیا سجنُ المُؤمِن» از زندان چه آورند جز از جامۀ چرکین و موی دراز و خرقه پر از گزنده و وام بسیار؟ محل رحمت توست که اَرحَمُ الرّاحِمینی. ...القصّه، اسلامیان بر حسب مدلول قوله تعالی: وَالَّذِینَ جَاهَدُوا فِینَا لَنَهْدِینَّهُمْ سُبُلَنَا. ]عنکبوت /69[ غایت سعی و اجتهاد به تقدیم می­رسانیدند (نسخۀ خطی برگ 148). منزّهی که اوهام بشری و افکار اسرار ملکی به کُنه ذات و اسرار صفات او محیط نشود و از تجلّی نور معرفت او طور موسی مضطرب گردد (نسخۀ خطی برگ 2).

تا آن­که او را دعوت ارجعی الی ربک. ]فجر/28[ در رسید من بر بالین وی نشسته بودم. (نسخۀ خطی برگ 66)

ازحضرت امیرالمومنین علی-علیه السّلام- روایت کنند که گفت: در سیمای مرد پارسا سه چیز باشد.یکی زردی روی از بیداری شب، تَری چشم از گریستن برگناه وخشکی لب از روزه داشتن. لمؤلّفه:

دیــدۀ گــریان و بیــداری شــب کــز ســر اخــلاص آیــد در عمــل

زردی رخــســار و آه ســوزنــاک چــرک شرکــت را کنــد مجـموع پــاک»

(نسخۀ خطی برگ 103)

2-1-8-                      سادگی آرایه­ها وتشبیهات

   سخن سعدی علاوه بر سادگی کلام، از صراحت برخوردار است. تشبیه­ها، استعاره­ها، مجازها و کنایه­های او از ابهام به دور است. وی در آثار خود به­ویژه گلستان، در کاربرد صناعات ادبی زیاده روی نکرده است. تشبیهات وی در عین هنری بودن، ساده و دلنشین است.

   زین­العابدین نیز چونان سعدی در کاربرد آرایه­های ادبی راه افراط نرفته و خود را درگیر آرایه­های دشوار و صنایع تکلّف آمیز نکرده است و آرایه­ها و تشبیهات او نزدیک به ذهن و قابل فهم است.

کعبــۀ دل را طــلــب ای مــرد راه

تــا بــبینی کعبــه را بــر در چــو مــاه

(نسخه خطی برگ ۸۹ )

یا این ابیات در وصف پیامبر اسلام (ص):

آن کــه نمــودی به زخــم نــاوک انگشــت عکــس جمــالش که لاله زار الــهی است

از سر ماه چهارده دو کمان را صبغت گلزار داده برگ خزان را

(نسخۀ خطی برگ 2)

یا در مدح سلطان شیران­شاه تیموری

بازوی حق است، پشت خلق و روی سلطنت

قالب اقبال و روح ملک و قلب لشکر است

(نسخۀ خطی برگ6)

2-2-                      تأثیر پذیری در ساختار کتاب

2-2-1-                      عنوان و زمان نگارش اثر

    نخستین مطلبی که در مقایسۀ بستان­العارفین و گلستان­العابدین با گلستان سعدی قابل تأمّل است، نام اثر است که الهام گرفته از بوستان و گلستان سعدی است و مؤلّف، علّت نامگذاری کتاب را هم­زمانی با بهار عنوان می­کند و می­گوید: «چون افتتاح و اختتام این ابواب و فصول در فصلی بود که بستانی بی­دهان در خنده و آبی بی­دیدگان در گریه بود وگلستان رزمۀ گل و ارغوان بازکرده و عندلیب گوشۀ رباب تاب داده، لمؤلّفه: 

مــه نوروز و فصــل دولت گُــل بــه سنبــل گشتــه واصــل نــافۀ چیــن به روی عــامل گــل نقش خورشید نهان گنج زر اندر کاخ گل بود

شده منطق­سرا در باغ بلبل به بلبل گشته مایل برگ نسریــن به دســت خــازن دل جــام جمشیــد هزاران غنج اندر شاخ گل بود

به بستان­العارفین و گلستان­العابدین موسوم شد. (نسخۀ خطی برگ 12).

    سعدی نیز در دیباچه، ماجرای نگارش گلستان را این گونه بیان می­دارد و می­نویسد. «یکی از دوستان که در کجاوه انیس من بود و در حجره جلیس، ....گفت:

کنــونــت کــه امــکانِ گفتــار هســت کــه فــردا چــو پــیکِ اجــل در رســد

بگــو ای بــرادر بــه لطــف و خــوشی بــه حکــمِ ضــرورت زبــان در کشــی

... به حکم ضرورت سخن گفتم و تفرّج کنان بیرون رفتیم در فصلِ ربیع که صولت بَرد آرمیده بود و ایامِ دولتِ وَرد رسیده.

پیــراهــنِ بــرگ بــر درختــان اوّل اردیبهشت ماهِ جلالــی بر گل سرخ از نم اوفتاده لآلی

چــون جــامۀ عیــدِ نیکــبختــان بلبلِ گوینده، بر منابرِ قضبــان همچــو عــرق برعــذارِ شــاهدِ غضبــان

... فی­الجمله، هنوز از گلِ بُستان بقیتی موجود بود که کتاب گلستان تمام شد» (سعدی،31:1384. )

 

2-2-2-                      معرفی نویسنده در مقدمه

   سعدی در دیباچه، این­گونه خود را معرفی می­کند: «ذکرجمیل سعدی که در افواه عوام افتاده است و صیت سخنش که در بسیط زمین رفته» (سعدی،13:1384). زین­العابدین نیز در مقدمۀکتاب، به معرّفی خود پرداخته و می­گوید: «متوقد این شمع و مترتب این جمع ،تراب اقدام صلحاء و فقرا.

خــاک راه زمــرۀ اهــل یقیــن

بنــدۀ بیچــاره زیــن العــابدیــن»

(نسخۀ خطی برگ4)

2-2-3-                      حکایت­پردازی

   سعدی با پردازش حکایت­های قهرمان‌محور در فضایی واقع‌گرایانه، هر انسانی را قهرمان روایت زندگی خود معرّفی می­کند و از ژانر قهرمانانه در جهت اهداف ادبیات تعلیمی بهره ‌می­برد. هفت باب اوّل گلستان دارای حکایت­های متنوّع است و باب هشتم نیز در واقع نتیجۀ سخنان وی درحکایات باب­های پیشین است، بدون اینکه حکایتی نقل شده باشد. برخی حکایات، مانند جدال سعدی با مدعی و مشت زن ، بلند است؛ امّا اغلب حکایت­های این کتاب کوتاه است و غالباً با آوردن ابیاتی و یا عباراتی که شامل نتیجه‌گیری است، پایان می­یابد. گاهی این حکایات به تمامی، به شعر بیان شده است. سعدی، با ذوق هنری خود، حکایات گلستان را با جنبه­های ادبی در هم آمیخته است. بستان­العارفین و گلستان­العابدین نثر آمیخته به نظم و به طرز گلستان در قالب حکایاتی پندآموز که ارکان اصلی آن را تشکیل می­دهد، به نگارش درآمده است. این اثر دربردارندۀ یکصد حکایت است و مطالبِ این دست­نوشته در قالب حکایاتی نوشته شده که اغلب آن­ها کوتاه است و جنبۀ داستانی دارد و از نظر ساختار به گلستان شبیه است. این اثر نمونه‌ای از ادﺑﯿﺎت داﺳﺘﺎﻧﯽ در ﻣﺘﻮن ﻧﺜﺮ ادب ﻓﺎرﺳﯽبه شمار می­رود که نویسنده در آن به شرح زندگی، اقوالِ عرفا، مشایخ، بزرگان و بیان اندیشه‌ها و آموزه‌های آن­ها به صورت موجز و قابل فهم، می­پردازد. بنابراین می­توان گفت که مضمون اخلاقی در این دست نوشته و لحن صوفیانه آن ازشاخصه­های مهم این اثر محسوب می­شود.

«آوده­اند که روزی ابومطیع بلخی، حاتم را گفت: می­شنوم که سفرها می­کنی بی زاد و راحله و بی مرافق و قافله. چگونه است؟ مرا بیان کن. گفت: به چهار چیز توکّل بر عنایت حق می­نمایم. اوّل: آن­که همۀ دنیا را مملکت خداوند خود می­بینم. دویم: همۀ خلق را بندۀ حق می­دانم. سیم: اسباب رزق به فرمان وی می­بینم. چهارم: هرکجا می­باشم، خود را در حکم و قضای او می­دانم. گفتم: کسی را که این زاد و راحله باشد، قطع منازل و مراحل بر او آسان گردد و دائم درحفظ ایزدی و صیانت سرمَدی ماند «لمؤلّفه»

چه خوف باشدت از حق ز خوف غیر حیات

اگر چه کام بلاست خورد نهنگ­آسا

(نسخۀ خطی برگ40)

یا این حکایت: «آن شهسوار میادین کرم، ابراهیم ادهم، -رحمه الله علیه- وقتی قصد حج کرد چون به کنار بادیه رسید با تن خویش گفت: همه کس به قدم این راه می­روند؛ مرد آن باشد که به خانۀ دوست خویش، به دیده رود. بیت:

شرط است که چون در حرم عشق آیی

زان پیش که پای در نهی، سر بینی»

(نسخۀ خطی برگ33)

2-3-                      مضامین مشترک

2-3-1-                      تاکید برخاموشی با تضمین شعری از سعدی

   در بستان­العارفین و گلستان­العابدین آمده است: «گویند، امیری بود. پسر خود را پیش ادیب فرستاد. بعد از آن که به حدّ بلوغ رسید و به انواع فضایل و خصایل حَسَنه مخصوص گشت، روزی از ادیب پرسید: چه چیز است سبب سلامت دنیا و عقبی؟ ادیب فرمود که خموشی. شعر:

به پیــری رسیــدم در اَقصــای یونــان ز مردم چه بهتر به هر حــال؟ گفتــا "زبان بریده به کُنجی نشسته صُمُّ بُکــم

بــدو گفتــم ای آن کــه با عقــل و هوشــی خمــوشــی خمــوشــی خمــوشــی به از کسی که نباشد زبانش اندر حُکــم"

(نسخه خطی برگ ۱۵۲)

پسر سخن ادیب را چون درِّ یتیم در گوش گرفت و خاموش شد» (نسخۀ خطی برگ 152).

و سعدی می­گوید: «بازرگانی را هزار دینار خسارت افتاد، پسر را گفت: نباید که این سخن با کسی در میان نهی.گفت: ای پدر، فرمان تو راست، نگویم ولیکن خواهم مرا بر فایده این مطّلع گردانی که مصلحت در نهان داشتن چیست؟ گفت: تا مصیبت دو نشود، یکی نقصان مایه و دیگر شماتت همسایه.

مگــوی اندوه خویــش بــا دشمنــان

کــه لاحــول گوینــد شــادی کنــان»

(سعدی،316:1384)

2-3-2-                      در مذمّت و بی وفایی دنیا

   سعدی، مانند بسیاری از شاعران و نویسندگان ادب فارسی بر ناپایداری و تکیه نکردن به ایام و کوتاهی عمر تأکید کرده است و اعتقاد دارد، چند روزی دنیا نوبت ماست و به دیگران خواهد رسید.

چنان­که دست به دست آمده است، مُلک دنیا

به دست­های دگر هم­چنین بخواهد رفت

(سعدی،120:1384)

یا این ابیات 

جهان ای برادر نماند به کس مکن تکیه برملک دنیا و پشت

دل اندر جهان آفرین بند و بس که بسیار کس چون تو پرورد و کُشت

(سعدی، 49:1384)

   زین­العابدین شیروانی دنیا را عجوزه­ای می­داند که نیرنگ باز و بی ­وفاست و معتقد است هیچ­کس به واسطۀ دنیا به جایی نرسیده و منفعتی ندیده است. «براین عجوزۀ دنیا وخدیعت این بی­وفا مغرور مشو که از او هیچ آفریده به مقصود نرسیده است و غیر از ندامت منفعتی ندیده» (نسخۀ خطی برگ22).

یا این ابیات:

درگذر زاین سرای بی سرو بُن که گرت عمر می­رسد به هزار

پیش از این اندر او قرار مکن عاقبت می­شوی اسیر مزار

(نسخۀ خطی برگ 141)

2-3-3-                      دعوت به دهش و بخشندگی

   این موضوع در بیشتر آثار ادب فارسی به چشم می­خورد و سعدی در باره اهّمیّت بخشش بیان می­کند: «حکیمی را پرسیدند: از سخاوت و شجاعت کدام بهتر است؟ گفت آن­را که سخاوت است به شجاعت حاجت نیست.

نماند حاتم طایی ولیک تا به ابد زکاتِ مال، بِه­دَرکن که فضلۀ زر را نبشته است بر گورِ بهرام گور

بماند نام بلندش به نیکویی مشهور چو باغبان بزند، بیشتر دهد انگور که دستِ کرم بِه ز بازوی زور»

(سعدی، 236:1384)

زین­العابدین شیروانی در حکایت زیر به موضوع عفو و بخشش اشاره دارد و دیگران را به آن سفارش می­کند و می­گوید: «...فرمود که عفو کردم و تو را از مال خود آزاد کردم. غلام گفت: «والله یُحبُ المُحسِنین». امیر گفت: چهارصد دینارِ زرت بخشیدم تا بدان معیشت نمایی. لمؤلّفه:

چنین کردند نیکان زندگانی شنودی ای پسر حرفی ز جودش تو هم از رنگ او نقشی برانگیز

سبُک روحان رمیدند از گرانی که چون با محرمان الطاف بودش ز طور طرح او طوقی درآویز

(نسخۀ خطی برگ 81)

 نتیجه­گیری

   نسخۀ خطّی بستان­العارفین و گلستان­العابدین از آثار بازماندۀ سدۀ نهم هجری است. متن اثر شامل یک دیباچه، سه باب، هفده فصل و یک­صد حکایت است. مؤلف، زین­العابدین شیروانی، در نگارش این اثر، از مولانا و سعدی الهام گرفته است و کتاب­های ادبی قبل از خود از جمله مثنوی معنوی و گلستان را از نظر گذرانده و با تأسّی به این دو کتاب ارزشمند بخصوص گلستان سعدی به لحاظ آمیختگی نثر و نظم و تبویب و مسائل متعالی تربیتی و اخلاقی و هم­چنین بیان سلوک و رفتار عارفان و بزرگان در قالب حکایاتی زیبا و کم نظیر این اثر را خلق کرده است. سعدی برای اثر خویش اسم ادبی گلستان را برگزیده، زین­العابدین شیروانی، به تقلید از او، اثرش را بستان­العارفین و گلستان­العابدین نامیده و به پیروی از گلستان سعدی که زمان نگارش اثر را در مقدمه بیان کرده، فصل نوشتن اثر خود را در دیباچه آورده است. نثر این کتاب، همانند گلستان، آمیخته به نظم است و مؤلف از ابیات فارسی خود و دیگر شاعران به عنوان شـاهد اسـتفاده کرده است. اشعاری که در ضمن حکایات به سبک و سیاق گلستان آورده، اغلب از خود اوست و با کلمۀ «لمولفه» شاخص شده­است که از امتیازات این نسخه خطّی به شمار می­رود. در این اثر نیز مانند گلستان به آیات قرآن، احادیث نبوی و ضرب­المثل­های عربی، فارسی استشهاد شده است. نویسنده، از آیات و احادیث نیز به شیوۀ درج در کلامش سود جسته و سخن را بدان آراسته است.

منابع

1.       قرآن کریم، ترجمۀ الهی قمشه­ای، قم: اسوه.

2.       آرین پور، یحیی(1379). از صبا تا نیما، چاپ هفتم، تهران: زوار.

3.       بهار، محمدتقی (1372). سبک شناسی، 3 جلد، تهران: امیرکبیر.

4.       ___، _____ (1389). سبک شناسی یا تاریخ تطور نثر فارسی، چاپ دهم، تهران: امیرکبیر.

5.       جامی، عبدالرحمن (1371). بهارستان، به تصحیح اسماعیل حاکمی، چاپ دوم، تهران: اطلاعات.

6.       راستگو، سید محمد (1376). تجلّی قرآن و حدیث در شعر فارسی، تهران: سمت.

7.       رزمجو حسین (1374). انواع ادبی و آثار آن در زبان فارسی، چاپ سوم، مشهد: آستان قدس رضوی.

8.       خزائلی، محمد (1363). شرح گلستان سعدی، چاپ پنجم، تهران: جاویدان.

9.       شیروانی، زین العابدین (879 ه. ق). نسخۀ خطّی بستان العارفین و گلستان العابدین کتابخانه ملک، شماره نسخه 4931/1، آستان قدس رضوی، مشهد.

10.       صفا، ذبیح الله (1388). تاریخ ادبیات در ایران، جلد دوم، تهران: فردوس.

11.       ___، _____ (1391). گنجینۀ سخن، چاپ هفتم، تهران: فردوس.

12.        گلستان، سعدی، مصلح بن عبدالله (1384). به کوشش خطیب رهبر، چاپ هفدهم، تهران: صفی­علیشاه. 

13.       متینی، جلال (1364). مقامه ای منظوم به زبان فارسی، ایران نامه، شماره12، صفحه 732-705.

14.       منزوی، احمد (1352). تتبّع در گلستان سعدی، مجله وحید، دوره یازدهم، شمارۀ 4/3، صفحه 737-717.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Introduction manuscript of “Bostan Al-Arefin and Golestan Al-Abedin”

 Zinal Abedin Shirvani, a parallel to Golestan from Saadi

 

Ebrahim Jani1, Maryam Mahmoudi*2, Parisa Davari3, Hossein Aghahosseini4

 

1PhD student of Persian language and literature, Islamic Azad University, Dehaghan Branch, Dehaghan, Iran

2*Associate Professor of Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Dehaghan Branch, Dehaghan, Iran. (Responsible author)

3Assistant Professor of Persian Language and Literature, Islamic Azad University, Dehaghan Branch, Dehaghan, Iran.

4Professor of Persian Language and Literature, Isfahan University, Isfahan, Iran.

Email: m.mahmoodi [e-mail] (Responsible author)

 

Abstract

The manuscripts left over from past times, are a valuable ethnic and national heritage and a cultural identity of nations, and can provide extensive information on the conduct, thought, intellectual and linguistic structure of past writers and poets, and add to current human consciousness. One of these valuable works is The manuscript of Bostan Al-Arifin and Golestan Al-Abedin of Shirvani ,the work of the writers of the ninth century AH and the Timurid era. The author has written it in an introduction and three chapters, each of which has been divided into several chapters. Although this work has a mystical and verdict content and is more focused on Rumi's Masnavi, it is like Golestan Saadi, in terms of structure, segmentation, partition and method of regulation ، similarity in naming and also the combination of order and prose and the expression of content in the form of anecdotes.The use of the word of revelation and prophetic hadiths is one of the inspiring sources of this work. Shirvani, aware of the condition and sayings of some sages and mystics and theologians of the past, in the heart of some anecdotes, has referred to wise saying and some of the aspects of their lives and behavior. The author has written verses from his own language and identified them with the word "component", which is one of the key advantages of this work. This research is a documentary-library and descriptive and has been implemented with the aim of introducing this manuscript and investigating its structure and similarities to Golestan from Saadi.

 

Keywords: Shirvani, Bostan Al-Arifin and Golestan Al-Abedin, Manuscript, Golestan, mysticism.