The effect of biological and chemical fertilizers on the performance of red bean seed yield and protein at different plant densities in the climatic conditions of Lorestan Province

Subject Areas : Nutrition

Mamak Khorramabadi ¹ , amin farnia ² , Shahram Nakhjavan ³

1 -
2 - Department of Agronomy, Borujerd Branch, Islamic Azad University, Boroujerd, Iran
3 - islamic Azad University

Received: 2025-05-14 Accepted : 2025-06-22 Published : 2025-06-23

Keywords: Plant density, grain yield, nitrogen, beans,

Abstract :

This study was conducted to investigate the effect of chemical and biological nitrogen fertilizer application and plant density on agronomic characteristics and protein content of red bean. The experiment was conducted as a split-split plot in a randomized complete block design with four replications. Plant density treatments (30, 40 and 50 plants per square meter) were placed in the main plots, nitrogen fertilizer in the subplots (120 and 144 kg.ha^-1) and biofertilizer treatments (control, rhizobium, nitroxin and a mixture of these two fertilizers) were placed in the subplots. The results showed that the components of grain yield were affected by different experimental treatments, so that the highest grain yield of 3690 kg.ha^-1 was obtained in the treatment of simultaneous application of two biofertilizers, Nitroxen and Rhizobium, along with nitrogen chemical fertilizer and at a density of 40 plants.m^-2. At a density of 50 plants.m^-2 and application of nitrogen chemical fertilizer, the highest biological yield of 9111 kg.ha^-1 was obtained. The amount of grain protein was also affected by the experimental treatments, and the highest protein yield of 842 kg.ha^-1 was obtained at a density of 50 plants.m^-2 with the application of nitrogen chemical fertilizer and the simultaneous application of Nitroxen and Rhizobium. Based on the results of this study, it was determined that in order to achieve the highest bean grain yield in the two regions of Dorud and Borujerd, the treatment of simultaneous application of two biofertilizers, Nitroxen and Rhizobium, along with nitrogen chemical fertilizer and at a density of 40 plants can be recommended.

References:

Nava, M. 2023. Effect of planting date and nitrogen fertilizer on yield and yield components of bean. Thesis Submitted for the Degree of M.Sc. Islamic Azad University Lahijan. 87p.
Noori, SH., Kashani, A., Nabipour, M., and Mamghani, R. 2023. Effect of nitrogen fertilizer application on yield and yield components of faba bean cultivars in Ahvaz climatic conditions. Proceeding of the 1st Iranian Pulses Symposium. Nov. Ferdowsi University of Mashhad. Pp: 419-422.
Omidi, H., H.A. Naghdibadi, H. Golzad, H. Turabi, and M.H. Ftokian. 2019. The chemical and biological nitrogen fertilizers impact on the performance of the qualitative and quantitative saffron Crocus sativus L. Medicinal Plants. 2(30): 109 -98.
Patient M. Zamukulu, Espoir M. Bagula, Jean M. Mondo, G´eant B. Chuma, Francine B. Safina, Thierry H. Cishesa, Anicet B. Kavange, Dieumerci R. Masumbuko, Josu´e W. Kazadi, Gustave N. Mushagalusa, Antoine K. Lubobo. 2023. Optimization of plant density and fertilizer application to improve biofortified common bean (Phaseolus vulgaris L.) yield on Nitisols of South-Kivu, Eastern D.R. Congo. Heliyon 9 (2023) e17293.
Rao, K.S., Moorthy, B.T.S., Dash, A.B., and Lodh, S.B. 2016. Effect of time of transplanting on grain yield and quality traits of Basmati- Type seented rice (Oriza sativa) Varieties in Coastal Orissa. Indian. J. Agric. Sci., 66(6): 333-337.
Siahmargue, A., Rasi Serai,M.R., and Naseri,M.Y. 2014. Effect of biological fertilizers on some forage quantity traits in millet (pennisetum glaucum (L.) R.Br.).Journal of Iranian plant of Eco-physialogy Researches, 9(2) : 72 – 81.
Soratto, R., T. Catuchi, E. De Souza, J. Garcia, Plant density and nitrogen fertilization on common bean nutrition and yield, Rev. Caatinga. 30 (3) (2017) 670–678.
Torabi Jefroodi, A., Fayaz Moghadam, A., and Hasanzadeh Ghoort Tapeh, A., 2005. An investigation of the effect of plant population density on yield and its components in common bean (Phaseolus vulgaris L.). Iranian Journal of Agriculture Science 36: 639-646.
Torbatinejad, N.M., Chaichi, M.R., and Sharifi, S. 2022. Effect of nitrogen level on yield and yield components of three forage sorgohum cultivars in Gorgan. J. Agric. Sci. Nat. Resour., 9(2): 205-220.
Upenji, R., E. Umirambe, E. Lobo, E. Abineno, P. Zamukulu, P. Mushagalusa, D. Katunga, Improve common bean (Phaseolus vulgaris L.) yield through cattle manure in Nioka region, Ituri Province, DRC, Open Access Libr. J 7 (e6610) (2020) 1–9.
Vahidi, H., Mahmoudi,S., Parsa.S., and Fallahi, H.2020. Evaluation of yield and indices of mixed cultivation of millet and quinoa under the influence of planting density and rations in Birjand region. Agricultural Ecology Quarterly,13(3):471-488.
Zahed, M., Galeshi, S., Latifi, N., Soltani, A., and Calate, M. 2022. The effect of plant density on seed yield and yield components in modern and old wheat cultivars. Crop. Product. 4: 1. 201-215.

Full-Text:



واحد گرمسار

گیاه و زیست فناوری ایران Iranian Journal of Plant & Biotechnology (IJPB)

 

نوع مقاله: پژوهشی

 

اثر کاربرد کودهای زیستی و شیمیایی بر اجرای عملکرد و پروتئین دانه لوبیا قرمز (Phaseolus vulgaris L.) در تراکم‏های مختلف بوته در شرایط آب و هوایی استان لرستان

مامک خرم‌آبادی1، امین فرنیا (نویسنده مسئول)2* و شهرام نخجوان3

1- کارشناسی‌ارشد، گروه کشاورزی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران، [e-mail]

2- استادیار، گروه کشاورزی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران، [e-mail]

3- استادیار، گروه کشاورزی، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد، ایران، [e-mail]

تاریخ دریافت: اردیبهشت 1404     تاریخ پذیرش: تیر 1404

The effect of biological and chemical fertilizers on the performance of red bean seed yield and protein at different plant densities in the climatic conditions of Lorestan Province

Mamak Khorramabadi1, Amin Farnia (Corresponding author)2* and Shahram Nakhjavan3 

1- M.SC, Department of Agriculture, Borujerd Branch, Islamic Azad University, Borujerd, Iran, [e-mail]

2-Assistant Professor, Department of Agronomy, Borujerd Branch,Islamic Azad University, Borujerd, Iran, [e-mail]

3- Assistant Professor, Department of Agronomy, Borujerd Branch,Islamic Azad University, Borujerd, Iran, [e-mail]

Received: May 2025        Accepted: July 2025

چکیده این مطالعه به‌منظور بررسی تأثیر کاربرد کود شیمیایی و بیولوژیک نیتروژنه و تراکم بوته بر ویژگی‏های زراعی و میزان پروتئین لوبیا قرمز انجام شد. آزمایش به‌صورت اسپلیت اسپلیت پلات در قالب طرح پایه بلوک‏های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام شد. در کرت‏های اصلی تیمار تراکم بوته (30، 40 و 50 بوته در متر مربع)، در هر دو کرت فرعی به ترتیب تیمارهای کود نیتروژن (120 و 144 کیلوگرم در هکتار) و کود زیستی (شاهد، ریزوبیوم، نیتروکسین و مخلوط این دو کود) قرارگرفتند. نتایج نشان داد اجزای عملکرد دانه تحت تأثیر تیمارهای مختلف آزمایش قرارگرفتند، به طوری که بالاترین میزان عملکرد دانه در تیمار کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسن و ریزوبیوم به همراه کود شیمیایی نیتروژن و در تراکم 40 بوته در متر مربع حاصل شد. در تراکم 50 بوته در متر مربع و کاربرد کود شیمیایی نیتروژن بالاترین عملکرد بیولوژیک حاصل گردید. میزان پروتئین دانه نیز تحت تأثیر تیمارهای آزمایش قرارداشت و بالاترین میزان پروتئین در تراکم 50 بوته در متر مربع به همراه کاربرد کود شیمیایی نیتروژن و کاربرد هم‏زمان نیتروکسین و ریزوبیوم حاصل گردید. براساس نتایج حاصل از این مطالعه مشخص شد که برای دستیابی به بالاترین میزان عملکرد دانه لوبیا در دو منطقه دورود و بروجرد می‏توان تیمار کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسن و ریزوبیوم به همراه کود شیمیایی نیتروژن و در تراکم 40 بوته را توصیه نمود. کلمات کلیدی: تراکم بوته، عملکرد دانه، نیتروژن، لوبیا فصلنامه گیاه و زیست فناوری ایران  بهار 1404، دوره 20، شماره 1، صص 91-68

Abstract This study was conducted to investigate the effect of chemical and biological nitrogen fertilizer application and plant density on agronomic characteristics and protein content of red bean. The experiment was conducted as a split-split plot in a randomized complete block design with four replications. In the main plots, plant density treatment (30, 40 and 50 plants.m-2), in both subplots, nitrogen fertilizer (120 and 144 kg.ha-1) and biological fertilizer (control, rhizobium, nitroxin and a mixture of these two fertilizers) were placed, respectively. The results showed that the components of grain yield were affected by different experimental treatments, so that the highest grain yield in the treatment of simultaneous application of two biofertilizers, Nitroxen and Rhizobium, along with nitrogen chemical fertilizer and at a density of 40 plants.m-2. At a density of 50 plants.m-2 and application of nitrogen chemical fertilizer, the highest biological yield, was obtained. The amount of grain protein was also affected by the experimental treatments and the highest amount of protein was at a density of 50 plants.m-2 with the application of nitrogen chemical fertilizer and the simultaneous application of Nitroxen and Rhizobium. Based on the results of this study, it was determined that in order to achieve the highest bean grain yield in the two regions of Dorud and Borujerd, the treatment of simultaneous application of two biofertilizers, Nitroxen and Rhizobium, along with nitrogen chemical fertilizer and at a density of 40 plants can be recommended. Keywords: Beans, Grain yield, Nitrogen, Plant density Iranian Journal of Plant & Biotechnology Spring 2025, Vol 20, No 1, Pp 68-91

 

 

مقدمه و کلیات

روند رو به رشد جمعیت جهانی نگرانی افزایش مصرف مواد غذایی را به دنبال داشته و بشر را به فکر تأمین نیازهای تغذیه‏ای این جمعیت رو به رشد انداخته است (Patient et al., 2023). لوبیا با نام علميL.  Phaseolus vulgaris به ‌دلیل بالا بودن مقادیر پروتئین و اسیدهای آمینه مفید از ارزش غذایی بالایی برخوردار بوده از نظر سطح زیر کشت جهانی، این گیاه در بین حبوبات مقام اول را دارا می‏باشد (Asemanrafat et al., 2017). افزایش تولید در واحد سطح مستلزم به کاربردن راه‏های مدیریت زراعی از قبیل استفاده از بذور سالم و با کیفیت، استفاده از سیستم مکانیزاسیون کشاورزی، کاربرد سموم و کودهای شیمیایی و سایر راه‌های به زراعی می‎باشند. کاربرد کودهای مختلف در جهت تأمین نیازهای تغذیه‏ای گیاهان برای افزایش تولید این گیاهان از دیرباز مورد توجه بشر بوده است. محققین تخمین زده‎اند که 60 درصد از زمین­های زراعی جهان دچار کمبود مواد غذایی هستند که ناشی از کمبود، غیر قابل دسترس بودن یا سمیت بعضی از عناصر غذایی ضروری می‏باشد (Upenji et al., 2020). تأمین مواد غذایی مورد نیاز گیاه در طول فصل رشد یکی از روش‎های به‎زراعی افزایش عملکرد دانه در واحد سطح می‏باشد (Merga et al., 2020). کود نيتروژن از عوامل زراعي مهم مي‏باشد که اثر قابل توجهي بر عملکرد و رشد گياه دارد و در بسياري از فرآيندهاي متابوليکي گياه نقش اساسي ايفا مي‏کند (برده‏جی و همکاران، 1399). نيتروژن بر واکنش‏هاي بيوشيميايي، شدت فتوسنتز، افزايش دوره رويش و افزايش تجمع ماده خشک در اندام‏هاي هوايي و درنتيجه بر بهبود اجزاي عملکرد گندم مؤثر است از طرف دیگر استفاده بي‎رويه از اين عنصر اثرات منفي بر عملكرد و اجزاء عملكرد مي‏گذارد (Chuma et al., 2022). مقدار ازت در دانه لوبیا از سایر عناصر غذایی پرمصرف که از خاک جذب می‎شوند بیشتر است و اساساً به نسبت بیشتری در افزایش عملکرد در مقایسه با سایر عناصر غذایی نقش دارد (Egigu et al., 2021). گیاهان معمولاً به کمبود نیتروژن از طریق کاهش در استفاده از منابع، کاهش کارایی استفاده از منابع و یا هر دو پاسخ می‎دهند (Hussein et al., 2018). کمبود نیتروژن سطح برگ را کاهش داده، پیری برگ را تسریع و کارایی مصرف انرژی راکاهش می­دهد (Soratto et al., 2017). بیشترین تاثیر را نیتروژن روی توسعه سطح برگ می‎گذارد و بدین طریق بر فتوسنتز گیاه تاثیر می‏گذارد (Soratto et al., 2017). يکي از ارکان اساسي در کشاورزي پايدار استفاده از کودهاي زيستي در اکوسيستم‌هاي زراعي با هدف حذف يا کاهش مصرف نهاده‌هاي شيميايي است (Chuma et al., 2022). کودهای زیستی، شامل مقادیر کافی از یک یا چند گونه میکروارگانیسم مفید خاکزی می‏باشند که همراه با مواد نگه‌دارنده مناسبی عرضه می‏شوند و نقش مثبتی در رفع نیاز غذایی گیاهان داشته و سبب بهبود شرایط رشد آن‌ها می‏شوند (Patient et al., 2023). كودهاي زيستي گاه به عنوان جايگزين و در بيشتر موارد به عنوان مكمل كودهاي شيميايي مي‏توانند پايداري توليد نظام‎هاي كشاورزي را تضمين كنند (دهمرده و همکاران، 1397). یکی از فاکتورهای مهم جهت تولید بیشتر در واحد سطح ، انتخاب تراکم مناسب می باشد. در صورتی‏که تراکم بکار گرفته شده کم باشد، از پتانسیل موجود در مزرعه بهره برداری نمی شود و از طرفی افزایش بیش از حد تراکم باعث می شود که گلها عقیم شوند و عملکرد کاهش یابد ( یزدی صمدی و پوستینی، 1376). با افزايش فاصله بوته روی رديف و فاصله ردیف بر وزن دانه در بوته لوبیا قرمز افزوده شد (Torabi Jefroodi et al., 2005). در تحقیقی که احمدزاده قویدل و همکاران (1397) روی ارقام لوبیا قرمز انجام دادند عنوان داشتند که تعداد غلاف در گیاه از جمله حساترين جزء از اجزاء عملکرد می‏باشد که تحت تأثیر تراکم‏های مختلف قرار دارد و روی عملکرد اثر مستقیم دارد.

فرآیند پژوهش

این تحقیق به‌منظور بررسی تأثیر کاربرد کود استارتر نیتروژنه و کود بیولوژیک نیتروژنه و تراکم بوته بر اجزای عملکرد و پروتئین لوبیا قرمز در دو مکان دورود (سرد و معتدل) و ازنا (با اقلیم سرد) در استان لرستان انجام شد. آزمایش به‌صورت آزمایش اسپلیت اسپلیت پلات در قالب طرح پایه بلوک‏های کامل تصادفی با چهار تکرار انجام شد. تیمارهای آزمایش شامل تراکم بوته، کاربرد کود استاتر نیتروژن و کاربرد کود زیستی نیتروژن بودند. در کرت‏های اصلی تیمار تراکم بوته با سه تراکم 30، 40 و 50 بوته در متر مربع قرار گرفت. همچنین در کرت‏های فرعی کود نیتروژن استارتر (به‌صورت کاربرد 144کیلوگرم) به میزان 20 درصد بیشتر از مقدار توصیه شده آزمون خاک در هکتار و شاهد 120 کیلوگرم در هکتار براساس آزمون خاک قرارگرفت. کاربرد کود استارتر نیتروژن در زمان کاشت و مقدار آن براساس آزمون خاک انجام گرفت. در کرت‏های دوبار فرعی شده نیز تیمار کاربرد کود زیستی نیتروژنه در چهار سطح ریزوبیوم Rhizobium Legominosarum)) (180 گرم در هکتار)، کود زیستی نیتروکسین (5/1 لیتر در هکتار)، مخلوط دو کود ریزوبیوم و نیتروکسین و عدم کاربرد آنها قرارگرفت. رقم مورد بررسي لوبیا قرمز (رقم گلی) بود. هر واحد آزمایشی شامل 6 ردیف کاشت 6 متری بود. برای اندازه‏گیری تعداد غلاف در بوته، میانگین وزن غلاف، تعداد دانه در غلاف و وزن صد دانه تعداد 10 بوته به طور تصادفی انتخاب و میانگین صفات فوق اندازه‏گیری شد. برای محاسبه‌ی عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک پس از حذف دو خط کاشت در طرفین و نیم متر از ابتدا و انتهای دو خط کاشت وسط آزمایش به عنوان حاشیه، در هر کرت یک متر مربع برداشت و پس از برداشت ابتدا کل بوته‏ها را توزین (عملکرد بیولوژیک) و سپس دانه‏ها پس از کوبیده شدن جدا و توسط ترازو دقیق توزین (عملکرد دانه) و در نهایت از اعداد بدست آمد. شاخص برداشت نیز با استفاده از رابطه ریز محاسبه گردید (مومنی، 1390):

100×(عملکرد بیولوژیک / عملکرد اقتصادی) = درصد شاخص برداشت

سنجش پروتئین دانه به روش Bradford (1996) انجام شد و به منظور سنجش عملکرد پروتئین دانه، درصد پروتئین در عملکرد دانه ضرب و عملکرد نهایی پروتئین دانه ثبت گردید. پس از نمونه‏برداری و جمع‏آوری داده‏های آزمایشی تجزیه مرکب داده‏ها انجام خواهد شد و تجزیه واریانس و مقایسات میانگین با آزمون چند دامنه دانکن (DMRT) و با استفاده از نرم افزار SAS V.9.4  انجام شد.

 

نتایج و بحث

نتایج نشان داد اثر تیمار مکان بر صفات تعداد غلاف در بوته، وزن صد دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، درصد پرتئین دانه و عملکرد پروتئین معنی‏دار گردید. اثر تیمار تراکم بوته نیز بر صفات تعداد غلاف در بوته، وزن غلاف، تعداد دانه در غلاف، وزن صد دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، درصد پرتئین دانه و عملکرد پروتئین معنی‏دار گردید. اثر تیمار کود شیمیایی بر صفات تعداد غلاف در بوته، وزن غلاف، تعداد دانه در غلاف، وزن صد دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، درصد پرتئین دانه و عملکرد پروتئین معنی‏دار گردید. اثر تیمار کود زیستی نیز بر صفات تعداد غلاف در بوته، وزن غلاف، تعداد دانه در غلاف، وزن صد دانه، عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، شاخص برداشت، درصد پرتئین دانه و عملکرد پروتئین معنی‏دار گردید. اثر متقابل تراکم بوته×کود شیمیایی فقط بر صفات تعداد غلاف در بوته، عملکرد بیولوژیک و درصد پروتئین دانه معنی‏دار گردید. اثر متقابل مکان×تراکم بوته×کود شیمیایی بر صفات تعداد غلاف در بوته، وزن غلاف، تعداد دانه در غلاف، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک معنی‏دار گردید. اثر متقابل تراکم بوته×کودزیستی نیز بر صفات تعداد غلاف در بوته، وزن غلاف، تعداد دانه در غلاف، عملکرد دانه و عملکرد بیولوژیک معنی‏دار گردید. اثر متقابل مکان×تراکم بوته×کود شیمیایی نیز بر صفات تعداد غلاف در بوته، وزن غلاف، تعداد دانه در غلاف، عملکرد دانه، درصد پرتئین دانه و عملکرد پروتئین معنی‏دار بود، در حالی که اثر متقابل مکان×کود شیمیایی×کود زیستی فقط بر صفات وزن غلاف، تعداد دانه در غلاف، عملکرد دانه، درصد پرتئین دانه و عملکرد پروتئین معنی‏دار گردید. اثر متقابل چهارگانه مکان×تراکم بوته×کود شیمیایی×کود زیستی نیز فقط بر صفات تعداد غلاف در بوته، عملکرد دانه، درصد پرتئین دانه و عملکرد پروتئین معنی‏دار بود (جدول 1).

 

جدول 1- تجزیه واریانس تأثیر مکان، تراکم بوته و کاربرد کودهای شیمیایی و زیستی نیتروژن بر اجزای عملکرد و پروتئین دانه لوبیا قرمز

Table 1- Analysis of variance for effect of location, plant density, and application of chemical and biological nitrogen fertilizers on yield components and seed protein of red bean

میانگین مربعات (MS)
عملکرد پروتئین	درصد پروتئین دانه	شاخص برداشت	عملکرد بیولوژیک	عملکرد دانه	وزن صد دانه	تعداد دانه در غلاف	وزن غلاف	تعداد غلاف در بوته	درجه آزادی	منابع تغییرات
13631	13/0	2344	**26952111	**397037	**17/3	09/0	002/0	*24/2	1	مکان (p)
18293	06/0	822	1373931	322747	01/2	14/0	013/0	95/2	6	خطای 1
**111729	**52/114	**2322	**24416626	**1664806	**14/5	**03/2	**15/0	**66/131	2	تراکم بوته (a)
**182598	**22/0	1512	1433672	**3220349	*02/0	**02/2	**12/0	**48/3	2	p*a
1717	008/0	639	828739	35875	19/0	07/0	005/0	46/0	12	خطای 2
**754133	**75/14	287	**106596569	**11092223	**37/8	**70/0	**08/0	**007/57	1	کود شیمیایی (b)
6143	**92/1	563	*2714112	14197	22/0	10/0	009/0	**59/2	2	a*b
639	002/0	666	484722	20490	03/0	20/0	013/0	21/0	1	p*b
**49990	**49/0	383	291126	**719749	05/0	**25/1	**08/0	*22/1	2	p*a*b
2122	017/0	685	681082	38857	41/0	06/0	004/0	3/0	18	خطای 3
**2773709	**78/6	**4332	**141269175	**47895591	**44/94	**29	**77/2	**48/62	3	کود زیستی (c)
**16640	**08/0	822	**2038324	**312734	12/0	**41/0	**03/0	**09/1	6	a*c
**37678	*07/0	1348	**7194713	**703494	19/0	**91/0	**05/0	73/0	3	b*c
**12644	**10/0	595	1232664	**239114	14/0	**96/0	**05/0	*81/0	6	a*b*c
**17261	012/0	955	436321	**334099	47/0	**30/2	**14/0	**002/2	3	p*c
**38017	02/0	822	641957	**676590	26/0	**40/0	**025/0	**51/1	6	p*a*c
**9178	008/0	602	167918	**166766	06/0	**45/0	*02/0	37/0	3	p*b*c
**6147	**1/0	675	333903	*104383	01/0	23/0	01/0	**25/2	6	p*a*b*c
2173	02/0	617	579051	39536	37/0	10/0	007/0	30/0	108	خطای کل
57/8	03/7	24/8	86/9	52/8	48/2	22/9	54/7	37/8	-	ضریب تغییرات (%)

Place= مکان، a= تراکم بوته، b= کود شیمیایی نیتروژن، c =کود زیستی نیتروژن

*و ** به ترتیب بیانگر معنی‌داری در سطح احتمال 5 و 1 درصد است

 

تعداد غلاف در بوته: افزایش تراکم بوته منجر به کاهش تعداد غلاف در بوته در هر دو مکان ازنا و دورود گردید. در دو مکان ازنا و دورود بالاترین تعداد غلاف در بوته به ترتیب به مقادیر 02/10 و 75/9 غلاف در بوته در تراکم 30 بوته در متر مربع و کاربرد هم‏زمان کودهای زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم به همراه کاربرد کود شیمیایی نیتروژن به دست آمد. این در حالی بود که کمترین تعداد غلاف در بوته در دو مکان ازنا و دورود در تیمارهای عدم کاربرد کود شیمیایی نیتروژن و در تراکم 50 بوته در متر مربع حاصل شد (جدول 2). در این مطالعه در دو مکان درود و ازنا و همچنین در شرایط کاربرد و عدم کاربرد کودهای شیمیایی و زیستی نیتروژن، افزایش تراکم بوته منجر به کاهش تعداد غلاف در بوته شد. در تراکم‏هاي بالاتر، رقابت براي فضا، نور و مواد غذایی براي هر گیاه بیشتر شده و بنابراین، تولید شاخه‏هاي جانبی و به دنبال آن تولید غلاف در بوته کمتر شده است. در مطالعه قربانی گیلایه و عاشوری (1397) نیز مشخص شد که در سطوح مختلف کاربرد کود نیتروژن، افزایش ارتفاع بوته با کاهش تعداد غلاف در بوته همراه بوده و در تراکم کمتر، تعداد غلاف بیشتری تولید گردید، که نتایج این مطالعه با یافته‌های تحقیق آنها مطابقت داشت. علیزاده و همکاران (1398) بیان داشتند که بـین تشعشـع خورشـیدي دریافت شده توسط کـل کـانوپی بـه ازاي هـر گـل و احتمال تبدیل آن به غلاف، رابطه‏ي مثبت وجـود دارد کـه تغییـر در تـراکم بوتـه می‏توانـد عـاملی مهـم و تأثیرگذار بر این شاخص باشـد. همچنین کـاهش تعـداد غلاف در بوته در تراکم بـالاتر از حـد مطلـوب را می‏توان به انبوهی شاخ و برگ هاي سایه‏انـداز و عـدم دستیابی گیاهان به نور کـافی نسـبت داد. افزایش تراکم بوته موجب کاهش نفوذ نور بـه درون سـایه انـداز گیاهی شده و در نتیجه تعداد غلاف در بوته کاهش می‏یابد (Bagheri and Safahani, 2020). رقابت بین گیاهان دسترسی به عوامل محیطی را محدود نموده و سایه‏انداز قسمت های پایین کانوپی در تراکم بیشتر دلیل کاهش تعداد غلاف در بوته می‏باشد (حیدرزاده و همکاران، 1399). همچنین عنوان شده است که در تراکم‏های بیش از حد مطلوب به علت رقابت بین بوته‏ها برای بدست آوردن منابع محدود تعداد غلاف در بوته کاهش می‏یابد (Nandini, 2017). در تراکم‏های مختلف کاربرد کود شیمیایی نیتروژن و کاربرد هم‏زمان نیتروکسین و ریزوبیوم سبب شد که بالاترین تعداد غلاف در بوته حاصل گردد. این افزایش ممکن است به علت تخصیص بیشتر مواد فتوسنتزي براي قسمت‏هاي زایشی نسبت به سطوح کودي پایین‏تر بوده باشد. برخی دیگر از محققین نیز در گیاه باقلا عنوان داشتند که افزایش میزان نیتروژن به صورت تیمار کودی، منجر به افزایش تعداد غلاف در بوته شده است (Noori et al., 2023). كودهاي زيستي به دليل توانـايي در حلاليـت و افـزايش جـذب فسـفر نـامحلول موجــود در خــاك، در مرحلــه زايشــي و بــاروري گيــاه تــأثير دارد (صابری و همکاران، 1394). این محققین همچنین گزارش کردند که كــاربرد تلفيقــي كودهاي شيميايي و زيستي باعث توازن بين مخزن و منبع شده به طوري‏كه تلفیق آنها باعث افزايش ظرفيت مخزن گرديـد و تـأمين ساير عناصر غذايي بـه همـراه فسـفر از طريـق كـاربرد تلفيقـي كودها، باعث افزايش قدرت منبع شد و همین امر یکی از دلایل افزایش تعداد غلاف در بوته در گیاه لوبیا و در تراکم‏های مختلف کاشت بود. صانعی و همکاران (1397) نیز افزایش تعداد غلاف در بوته لوبیا با کاربرد کودهای زیستی را گزارش نمودند. همچنین بایستی در نظر داشت که یکی از دلایل احتمالی افزایش تعداد نیـام در بوته در حالت تلقیح بذر با کود زیستی احتمالاً به دلیل افزایش تعداد شاخه در بوته در گیاهان تحت تاثیر این تیمـار بـوده اسـت. این نتایج با نتایج ارائه شده در تحقیق لطفی و همکاران (1397) مطابقت داشت.

 

جدول 2- مقایسه میانگین اثر متقابل مکان، تراکم بوته و کاربرد کودهای شیمیایی و زیستی نیتروژن بر اجزای عملکرد و پروتئین دانه لوبیا قرمز

Table 2- Mean Comparison for interaction effect of location, plant density, and application of chemical and biological nitrogen fertilizers on yield components and seed protein of red bean

صفات بررسی شده

عملکرد پروتئبن (کیلوگرم در هکتار)

پروتئین دانه (درصد)

عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)

غلاف در بوته (تعداد)

تیمارهای آزمایشی

دورود

ازنا

دورود

ازنا

دورود

ازنا

دورود

ازنا

کود زیستی

کود نیتروژن

تراکم بوته

381c

355d

24/21c

44/21c

1794g

1660g

65/5c

17/5c

شاهد

عدم کاربرد

30 بوته

519bc

538c

7/21c

91/21c

2395de

2456de

17/7b

02/7bc

ریزوبیوم

498c

543c

95/21c

16/22bc

2270e

2451de

05/8ab

25/8b

نیتروکسین

661b

632bc

18/22bc

12/22bc

2981bc

2859c

85/8ab

4/8b

ریزوبیوم+نیتروکسین

462c

409cd

7/21c

37/21c

2131e

1914f

82/7b

97/6bc

شاهد

کاربرد

624b

599c

88/21c

55/21c

2853cd

2780c

47/9a

62/7bc

ریزوبیوم

693b

630bc

26/22bc

15/22bc

3114c

2846c

67/9a

2/9ab

نیتروکسین

731ab

702b

55/22bc

66/22bc

3245bc

3100b

75/9a

02/10a

ریزوبیوم+نیتروکسین

473c

494cd

15/22bc

26/22bc

2138e

2220ef

1/5c

5/4cd

شاهد

عدم کاربرد

40 بوته

527bc

563c

63/22bc

89/22bc

2330de

2461de

87/5c

62/5c

ریزوبیوم

702ab

564c

78/22bc

09/23b

3085c

2444de

85/6bc

9/5c

نیتروکسین

821a

803ab

92/22bc

23/23b

3496b

3460a

87/7b

8/6bc

ریزوبیوم+نیتروکسین

407c

440cd

8/22bc

11/23b

1788g

1906f

1/5c

22/5

شاهد

کاربرد

654b

639bc

09/23b

4/23b

2833cd

2732cd

62/7b

02/7bc

ریزوبیوم

645b

687bc

54/23b

62/23b

2744cd

2908c

87/7b

55/7bc

نیتروکسین

877a

826a

77/23b

61/23b

3690a

3501a

55/8ab

22/8b

ریزوبیوم+نیتروکسین

450c

392d

8/23b

64/23b

1894fg

1662g

62/4c

35/3d

شاهد

عدم کاربرد

50 بوته

609b

596c

05/24ab

89/23b

2533d

2496de

15/5c

75/3d

ریزوبیوم

668

646bc

43/24ab

18/24ab

2736cd

2672cd

52/4c

97/4cd

نیتروکسین

709ab

830a

77/24ab

52/24ab

2864cd

3385ab

95/4c

52/7bc

ریزوبیوم+نیتروکسین

484c

452cd

64/24ab

63/24ab

1968f

1837f

17/4c

13/4cd

شاهد

کاربرد

662b

657bc

83/24ab

06/25a

2668d

2623cd

22/5c

82/5c

ریزوبیوم

659b

725b

94/23b

17/25a

2755cd

2884c

1/5c

5/6c

نیتروکسین

840a

842a

33/25a

56/25a

3330b

3296b

57/6bc

85/6bc

ریزوبیوم+نیتروکسین

میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشابه هستند، فاقد اختلاف آماری معنی‏دار در سطح احتمال پنج درصد براساس آزمون دانکن می‏باشند

 Means with at least one similar letter do not have a statistically significant difference at the 5% probability level based on Duncan's test

 

تعداد دانه در غلاف: در سطوح مختلف تراکم بوته کاربرد کودهای زیستی منجر به افزایش تعداد دانه در غلاف شد و بالاترین تعداد دانه در غلاف به تعداد 97/4 دانه در غلاف در تراکم 40 بوته در متر مربع، عدم کاربرد کود نیتروژن و کاربرد هم‏زمان ریزوبیوم و نیتروکسین حاصل گردید. همچنین کمترین تعداد دانه در غلاف به تعداد 52/2 دانه در غلاف در تراکم 30 بوته در متر مربع، کاربرد کود شیمیایی نیتروژن و کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم به دست آمد (شکل 1). تراکم 40 بوته در متر مربع سبب شد که تعداد دانه بیشتری در غلاف نمودار بگیرد. با افزایش تراکم بوته تا 50 بوته در متر مربع رشد رویشی گیاه افزایش یافته که در نتیجه آن رشد زایشی به تعویق افتاده و منجر به نمودار‏گیری تعداد دانه کمتری در غلاف شده است (شکل 1). تراکم 40 بوته در متر مربع، تراکم بهینه جهت دستیابی به بالاترین تعداد دانه در غلاف بود و با افزایش تعداد غلاف در بوته تا 50 بوته در متر مربع تعداد دانه در غلاف نیز کاهش یافته است. مهم‏ترین دلیل کاهش تعداد دانه در غلاف تحت تاثیر افزایش تراکم بوته اسـت کـه میـزان مـواد فتوسنتزي تولیدي در تراکم‏هاي زیـاد بـدلیل کـاهش جذب نور کم می‏شود، این عامل منجر به سقط دانه‏ها و در نتیجه کاهش تعداد دانه در غلاف می‏گردد (Matinfar et al., 2023). برخی دیگر از محققین نیز گزارش نمودند که تراکم بوته روی تعداد دانه در بوته در گیاه لوبیا اثر داشته و افزایش تراکم بوته با کاهش تعداد دانه در غلاف همراه بود (Torbatinejad et al., 2022). تراکم 40 بوته یک تراکم بهینه جهت افزایش تعداد دانه در غلاف بود که کاربرد کودهای زیستی و به خصوص کاربرد هم‏زمان آنها منجر به افزایش بیشتر تعداد دانه در غلاف در بوته لوبیا شد. در مطالعه چاوشی و همکاران (1398) روی گیاه لوبیا نیز نتایج مشابهی به دست آمد و مشخص شد که کاربرد هم‏زمان کودهای زیستی منجر به افزایش بیشتر تعداد دانه در غلاف شد و این افزایش نسبت به تیمار شاهد و تیمار کاربرد تنهای کودهای زیستی بیشتر بود. نتایج حاصل از این مطالعه با نتایج مطالعه رهی و همکاران (1395) نیز مطابقت داشت. کاربرد هم‏زمان کودهای زیستی ریزوبیوم و نیتروکسین با اثر سینرژیستی خود منجر به افزایش بیشتر تعداد دانه در غلاف نسبت به کاربرد تنهای آنها و یا عدم کاربرد آنها شده است. به نظر می‏رسد دلیل افزایش تعداد دانه در غلاف با کاربرد کودهاي زیستی به دلیل جلوگیري از عقیم شدن غلاف‏ها باشد. کودهاي زیستی توانست سبب افزایش تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در غلاف شود و درنهایت افزایش تعداد دانه در بوته را باعث شد. کودهاي آلی از طریق اثر مثبت بر تعداد گل باعث افزایش تعداد دانه می‏شوند (Darzi- Ramandi et al., 2016). در تحقیق دهمرده و همکاران (1397) نیز افزایش تعداد دانه در غلاف در اثر کاربرد کودهای زیستی فسفره گزارش شده است و نتایج حاصل از این مطالعه با نتایج کار این محققین مطابقت داشت. میکروارگانیسم‏های موجود در کودهای زیستی سطح و حجم ریشه‏ها برای جذب عناصر غذایی را افزایش داده و همچنین این کودها بخشی از نیتروژن و فسفر مورد نیاز گیاه را فراهم نموده و با فراهمی این مواد شرایط تغذیه‏ای گیاه بهبود یافته و در نتیجه تعداد دانه در غلاف نیز افزایش یافته است. احمدزاده (1396) افزایش تعداد دانه در غلاف با کاربرد کودهای زیستی نیتروژنه و فسفره در گیاه لوبیا را به افزایش دسترسی گیاه به آب و مواد غذایی از جمله نیتروژن و فسفر نسبت داد. هر چند که در این مطالعه، افزایش تراکم بوته با کاهش تعداد دانه در غلاف همراه بود، نتایج نشان داد به خصوص کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم منجر به افزایش تعداد دانه در غلاف شد. در شرایط افزایش تراکم بوته، آب و مواد غذایی جذب شده بیشتر صرف رشد رویشی شده و در نتیجه رشد زایشی کمتری نموده و تعداد دانه در غلاف کاهش یافته است. همچنین با کاربرد دو کود زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم، این کودها با ریشه گیاه همزیستی داشته و سطح جذب گیاه در خاک را افزایش می‏دهند که به دنبال آن تعداد دانه در غلاف نیز افزایش یافته است. در مطالعه Nava (2023) روی گیاه باقلا مشخص شد که تعداد دانه در غلاف با کاربرد کود نیتروژن نسبت به تیمار شاهد افزایش یافت و نتایج حاصل از این مطالعه با نتایج کار این محققین در یک راستا قرارداشتند.

 

 

شکل 1- اثر متقابل تراکم بوته*کود شیمیایی نیتروژن*کود زیستی نیتروژن بر تعداد دانه در غلاف لوبیا (ستون‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشابه هستند فاقد اختلاف آماری معنی‏دار در سطح احتمال پنج درصد براساس آزمون دانکن می‏باشند)

Fig 1- Interaction effect of plant density*nitrogen chemical fertilizer*nitrogen biofertilizer on the number of seeds in bean pods (Columns with at least one similar letter do not have a statistically significant difference at the 5% probability level based on Duncan's test)

 

وزن غلاف: در تراکم‏های مختلف کاربرد کودهای زیستی منجر به افزایش میزان وزن غلاف گردید. براین اساس مشخص شد که بالاترین میزان وزن غلاف به میزان 54/1 گرم در تراکم 40 بوته در متر مربع، عدم کاربرد کود شیمیایی نیتروژن و کاربرد هم‏زمان کودهای زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم حاصل گردید. کاربرد هر دو نوع کود زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم با اثر سینرژیستی خود در سطوح مختلف کاربرد و عدم کاربرد کودهای شیمیایی و در هر سه تراکم آزمایش منجر به افزایش میزان وزن غلاف گردید. در این مطالعه مشخص شد که کاربرد کود شیمیایی نیتروژن در سطوح مختلف تیمار تراکم بوته اثر مثبتی بر وزن غلاف نداشت و در سطح تیمار کاربرد کود شیمیایی نیتروژن و عدم کاربرد کودهای زیستی و در تراکم 30 بوته در متر مربع کمترین میزان وزن غلاف (84/0 گرم) حاصل گردید. عدم کاربرد کودهای زیستی در سطوح مختلف تیمار تراکم بوته سبب شد که وزن غلاف کمتری در بوته حاصل گردد و این وزن غلاف کم در شرایط کاربرد و عدم کاربرد کودهای زیستی تقریباً مشابه بود (شکل 2). وزن غلاف در گیاه یکی از مهم‏ترین فاکتورهای دخیل در عملکرد دانه بوده زیرا بیشتر بودن وزن دانه با افزایش عملکرد همراه می‏باشد. در این مطالعه مشخص شد که در هر سه تراکم بوته کاربرد کودهای زیستی به طور هم‏زمان (ریزوبیوم و نیتروکسین) میزان وزن غلاف را افزایش داد. مشابه با صفت تعداد دانه در غلاف، بالاترین میزان وزن غلاف نیز متعلق به تیمار تراکم 40 بوته در متر مربع بود و کاهش یا افزایش تعداد بوته در متر مربع منجر به کاهش وزن غلاف شده است. هر چند که کاربرد هم‏زمان کودهای زیستی میزان وزن غلاف را افزایش داد، نتایج بیانگر این مطلب بود که تراکم‏های مختلف پاسخ متفاوتی به کاربرد کودهای شیمیایی نیتروژن نشان دادند. کاربرد کودهای شیمیایی نیتروژن در تراکم 40 بوته در متر مربع به همراه کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی بهترین تیمار برای افزایش وزن غلاف بود. افزایش وزن غلاف در این تیمار بدین دلیل بوده که در شرایط تراکم 40 بوته در متر مربع رقابتی کمتر از تراکم 50 بوته بین گیاهان وجود داشته و همچنین عدم کاربرد کودهای شیمیایی نیتروژن سبب شده که همزیستی کودهای زیستی و کارایی آنها در جذب مواد غذایی افزایش یافته و از این طریق وزن غلاف نیز افزایش یافته است. با توجه به نتایج فوق، تیمار کودهای زیستی در مقایسه با تیمار شاهد باعث بهبود شرایط رشدي، افزایش مواد مغذي خاك و محلول سازي مواد معدنی خاك در اثر افزایش فعالیتهاي میکروارگانیسم‏های خاکزی شده و منجر به بهینه‏سازي جذب عناصر غذایی کم‏مصرف و پرمصرف توسط ریشه و بالا رفتن میزان فتوسنتز می‏شود. افزایش رشد و بالا رفتن وزن غلاف و دانه در هر گیاه سبب افزایش دریافت شیره پرورده توسط اندام مورد نظر مانند غلاف شده که در نتیجه آن با افزایش وزن دانه‏ها، وزن غلاف نیز افزایش یافته است (Azzaz et al., 2019).

 

 

شکل 2- اثر متقابل تراکم بوته*کود شیمیایی نیتروژن*کود زیستی نیتروژن بر وزن غلاف لوبیا  (ستون‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشابه هستند فاقد اختلاف آماری معنی‏دار در سطح احتمال پنج درصد براساس آزمون دانکن می‏باشند)

Fig 2- Interaction effect of plant density*nitrogen chemical fertilizer*nitrogen biofertilizer on bean pod weight (Columns with at least one similar letter do not have a statistically significant difference at the 5% probability level based on Duncan's test)

 

وزن صد دانه: در منطقه ازنا وزن صد دانه در تراکم 30 بوته در متر مربع به طور معنی‏داری بالاتر از دو تراکم بوته دیگر بود. بالاترین میزان وزن صد دانه در تراکم بوته 30 بوته در متر مربع و در مکان ازنا به دست آمد (06/25 گرم). این در حالی بود که کمترین میزان وزن صد دانه به مقدار 25/24 گرم در تراکم 50 بوته در متر مربع و در مکان دورود به دست آمد (شکل 3). با افزایش تراکم بوته در واحد سطح ارتفاع بوته افزایش یافته و این به دلیل افزایش رشد رویشی گیاه بوده و افزایش رشد رویشی نیز با اختصاص بیشتر مواد غذایی و آب به اندامهای رویشی همراه بوده و در نتیجه مقدار مواد غذایی اختصاص داده شده به دانه‏ها کمتر بوده که به دنبال آن وزن صد دانه نیز کاهش می‏یابد. این وضعیت در هر دو شرایط کاشت در شهرستان‏های دورود و ازنا مشاهده گردید. وزن صد دانه در منطقه ازنا تحت تأثیر سطوح مختلف تیمار تراکم بوته قرار گرفت و در تراکم 30 بوته در متر مربع بیشترین میزان وزن صد دانه حاصل گردید در حالی که در منطقه دورود تراکم بوته اثری بر وزن صد دانه لوبیا نداشت. برخی دیگر از مطالعات نیز نتایج مشابهی را نشان دادند (Patient et al., 2023). علیزاده و همکاران، (1398) نیز عنوان داشتند کـه بـا کـاهش تعـداد دانـه در غلاف وزن دانه‏هـاي باقیمانـده افـزایش یافته است، یعنی مواد منتقل شـده بـه دانـه بـین دانـه‏هـاي کمتري تقسیم شده و سهم هر دانه نسبت به زمانی که تعداد دانه بیشتر می‏باشـد؛ مقـدار بیشـتر اسـت. بایستی در نظر داشت که در تراکم‏هاي زیاد، به دلیل افـزایش تنفس جامعه گیاهی و نیز کوتاه شـدن دوره پـر شـدن مؤثر دانه که هر دو رشد دانـه را محـدود مـی‏سـازند، وزن هزار دانه کاهش یافته است (علیزاده و همکاران، 1398). به هر حال براساس نتایج حاصل از مقایسه میانگین ساده بین سطوح مختلف تیمارها در این مطالعه، در تراکم 30 بوته در متر مربع بالاترین میزان وزن صد دانه به مقدار 95/24 گرم حاصل گردید که نسبت به دو تیمار دیگر دارای اختلاف آماری معنی‏داری بود. محققین دلیل معنی‏دار بودن تأثیر فاصـله بوتـه بـر روي وزن صد دانه لوبیا را اینگونه عنوان کردند که با افزایش فاصله یا همان کاهش تراکم، رقابت بین بوته‏ها کاهش یافته و در نتیجه استفاده هر غلاف از مواد غذایی بیشتر می‏شود و از آنجا که تعداد دانه در هر غلاف تغییر نمی‏کند، اثر خود را با افزایش وزن هر دانه نشان می‏دهد (Torbatinejad et al., 2022). همچنین نتایج نشان داد مصرف کود نیتروژن نسبت به عدم مصرف آن وزن صد دانه را افزایش داد (84/24 گرم). در بین سطوح مختلف کاربرد کود زیستی نیز کاربرد هم‏زمان دو کود ریزوبیوم و نیتروکسین سبب شد که بالاترین میزان وزن صد دانه به مقدار 57/26 گرم حاصل گردیده و کمترین میزان آن نیز در تیمار شاهد با مقدار 37/23 گرم به دست آمد. (جدول 4-9). به هر حال در این مطالعه وزن صددانه لوبیا با مصرف کود افزایش یافت. که می‏توان دلیل آن را افزایش انتقال مواد فتوسنتزي بیشتر به اندام زایشی لوبیا در اثر کاربرد نیتروژن دانست. همچنین کاربرد کودهای زیستی نسبت به تیمار شاهد توانست میزان وزن صد دانه را افزایش داده که این افزایش نیز می‏تواند به دلیل اثر سینرژیستی کاربرد هم‏زمان آنها در جذب مواد غذایی و آب از محیط ریشه بوده که در نهایت با افزایش تجمع مواد در دانه منجر به افزایش وزن صد دانه لوبیا شده است. برخی از محققین نیز عنوان داشتند که کاربرد کودهای زیستی و شیمیایی نیتروژن با افزایش میزان پروتئین دانه منجر به افزایش وزن صد دانه شده است (Chaturvedi, 2005). در آزمایشی دیگر مشخص شد که کاربرد کودهای نیتروژن با افزایش وزن صد دانه در لوبیا همراه بود (قربانی گیلایه و عاشوری، 1397).

 

 

شکل 3- اثر متقابل مکان*تراکم بوته بر وزن صد دانه لوبیا (ستون‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشابه هستند فاقد اختلاف آماری معنی‏دار در سطح احتمال پنج درصد براساس آزمون دانکن می‏باشند)

Fig 3 - Interaction effect of location*plant density on 100 bean seed weight (Columns with at least one similar letter do not have a statistically significant difference at the 5% probability level based on Duncan's test)

 

عملکرد دانه: میزان عملکرد دانه در شهرستان ازنا در شرایط کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسن و ریزوبیوم به همراه کود شیمیایی نیتروژن و در تراکم 40 بوته در متر مربع بالاترین میزان عملکرد دانه به مقدار 3501 کیلوگرم در هکتار بود که با تیمار عدم کاربرد کود شیمیایی نیتروژن (3460 کیلوگرم در هکتار) اختلاف آماری معنی‏داری نداشت. همچنین نتایج نشان داد در شهرستان ازنا کمترین میزان عملکرد دانه به میزان 1660 کیلوگرم در هکتار ر تیمار عدم کاربرد کودهای زیستی و شیمیایی و در تراکم 30 بوته در متر مربع به دست آمد. در شهرستان دورود نیز بالاترین میزان عملکرد دانه به مقدار 3690 کیلوگرم در هکتار در تیمار کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسن و ریزوبیوم به همراه کود شیمیایی نیتروژن و در تراکم 40 بوته در متر مربع حاصل شد و تیمار تیمار عدم کاربرد کودهای زیستی و شیمیایی و در تراکم 30 بوته در متر مربع سبب شد کمترین میزان عملکرد دانه به مقدار 1794 کیلوگرم در هکتار به دست آید (جدول 2). تراکم بوته از تیمارهای اصلی اثرگذار بر عملکرد بوته در گیاه لوبیا بوده و مشخص گردید که در این مطالعه تراکم 40 بوته در متر مربع برای دستیابی به بالاترین میزان عملکرد بوته مناسب بوده و سایر تیمارهای آزمایشی در این تراکم بوته بهترین واکنش را نسبت به افزایش عملکرد دانه نشان دادند. برخی دیگر از مطالعات نیز مشخص نمودند که تراکم بوته روی عملکرد دانه گیاه لوبیا اثر داشته و افزایش عملکرد دانه در تراکم بهینه رخ داده و تراکمی کمتر و یا بیشتر از تراکم بهینه منجر به کاهش میزان عملکرد بوته نسبت به تراکم بوته شده است (Patient et al., 2023) و یافته‏های حاصل از این مطالعه با نتایج کار این محققین مطابقت داشت. در این مطالعه تراکم 40 بوته در متر مربع و کاربرد کودهای شیمیایی و بیولوژیک نیتروژن شرایط بهینه‏ای را برای گیاه لوبیا فراهم آورده و منجر به افزایش بیشتر عملکرد دانه شده است. برخی دیگر از محققین نیز عنوان داشتند که در گیاه لوبیا تراکم 40 بوته در متر مربع و کاربرد 60 کیلوگرم در هکتار کود نیتروژن منجر به افزایش بیشتر عملکرد دانه شده است (قربانی گیلایه و عاشوری، 1397)، که با یافته‏های حاصل از این مطالعه مطابقت داشت. تـراکم زیـادتر بوته باعث کاهش عملکرد دانه از طریق کاهش تعـداد غلاف در بوته و همچنین کاهش تعداد دانه در غـلاف شد. به هر حال در این مطالعه تراکم بهینه برای گیاه لوبیا جهت دستیابی به بالاترین میزان عملکرد دانه تراکم 40 بوته در متر مربع به دست آمد که نسبت به تراکم‏های 30 و 50 بوته در متر مربع عملکرد بیشتری حاصل نمود. اصولا زارعین بر این باور هستند که با افزایش تراکم می‏توان عملکرد را افزایش داد، اما باید توجه داشت که در تراکم‏هاي بیشتر از حد مطلوب، کاهش وزن بوته‏ها به حدي است که افزایش عملکرد ناشی از افزایش تعداد بوته در واحد سطح خنثی می‏شود (Rao et al., 2016). از طرفی افزایش تراکم کاشت تنها در حد مشخصی که براي همان تراکم مناسب است موجب افزایش عملکرد می‏شود. مطالعات نشان می‏دهد که اگرچه رابطه بین تراکم بوته با عملکرد دانه در مناطق و ارقام مختلف متفاوت بود ولی به طور کلی با افزایش تراکم بوته، عملکرد دانه تا حدودي افزایش می‏یابد و در ادامه عملکرد دانه ثابت می‏ماند. سپس با افزایش فشار جمعیت گیاهی، حتی زمانی‏که رطوبت و مواد غذایی عامل محدودکننده نیستند، عملکرد دانه به سرعت کاهش می‏یابد (قربانی گیلایه و عاشوری، 1397). بیشتر بودن عملکرد دانه در تراکم 40 بوته در متر مربع احتمالا بدلیل تعداد غلاف بیشتر در سطح و در نتیجه تعداد دانه در غلاف بیشـتر در ایـن تـراکم می‏باشد. همچنـین ایـن تـراکم بـا ایجـاد پوشش سبز بیشتر در واحـد سـطح احتمـالا توانسـته بطور کارآمدتري از تشعشع خورشید در جهت تولیـد عملکرد اقتصادي بهره‏برداري کند. از طرفی افــزایش تــراکم بوتــه از طریــق کــاهش تعــداد شاخه‏هاي فرعی و تعداد غلاف در بوته، باعث کاهش عملکرد دانه در تک بوته می‏شود، اما افزایش مطلـوب تراکم منجر بـه جبـران کـاهش شـاخه هـاي فرعـی و اجزاي عملکـرد گیـاه از طریـق افـزایش تعـداد بوتـه خواهد شد (علیزاده و همکاران، 1398). همچنین براساس نتایج بدست آمده براي صفات سبزینگی، طـول دوره گل‏دهی، روز تـا پایـان گل‏دهی که در اثر افزایش تراکم بوته کاهش یافته بـود می‏تواند دلیلی براي کاهش عملکرد و اجزاي عملکرد لوبیا باشد چرا که با کاهش هریـک از صــفات فــوق عملکــرد تــاثیر منفــی و مســتقیمی می‏پذیرد و کاهش می‏یابد. بایستی به این مطلب نبز توجه تمود که افزایش تراکم تا حدي سبب بالارفتن عملکرد می‏شود سپس به علت افزایش رقابـت درون گونـه اي کـاهش می‏یابد (علیزاده و همکاران، 1398). که در این مطالعه این وضعیت مشاهده شد و در تراکم 40 بوته در متر مربع عملکرد نسبت به تراکم‏های کمتر و بیشتر افزایش یافته است. گروهی از محققان نیز علت افزایش عملکرد دانه با افزایش تراکم را به پوشش مناسب‏تر سطح مزرعه توسط بوته‏ها و استفاده از عوامل محیطی نسبت دادند (Vahidi et al., 2020). محققان بیان نموده‏اند که تراکم بوته اثر مهمی بر توزیع ماده خشک بین مخازن رویشی و زایشی گیاه دارد، به طوری که در تراکم های بالا به علت کاهش مواد فتوسنتزی طی دوره گل دهی، عقیمی دانه افزایش می‏یابد (Ghafari, 2019). علاوه بر این کاربرد کودهای زیستی نیتروژنه و به خصوص کاربرد هم‏زمان دو کود نیتروکسین و ریزوبیوم به همراه کاربرد کود شیمیایی نیتروژن میزان عملکرد دانه را به میزان بیشتری افزایش داده است که این وضعیت در تراکم‏های مختلف بوته مشاهده شده است. کاربرد کودهای شیمیایی نیتروژن میزان نیتروژن بیشتری در اختیار گیاه قرار داده و کودهای زیستی نیز با گسترش سطح ریشه و افزایش جذب آب و مواد غذایی منجر به افزایش عملکرد نهایی بوته در واحد سطح شده است. افزایش راندمان تولید محصول از طریق جذب و استفاده از عناصر غذایی، مستلزم آن است که فرآیندهای موثر بر جذب، انتقال، آسیمیلاسیون و توزیع عناصر در گیاه به طور فعال و هماهنگ عمل نمایند (مرادنژاد حصاری و همکاران، 1401). همچنین کودهای بیولوژیک از طریق تولید انواع هورمون‏های محرک رشد گیاه نظیر اکسین، اسیدجیبرلیک و اسیدایزوجیبرلیک باعث افزایش قابل ملاحظه رشد و نمو گیاهان شده و رشد گیاه را افزایش داده که در نتیجه آن عملکرد نهایی دانه نیز افزایش می‏یابد (Siahmargue et al., 2014). گزارش شده است که باکتریهای کودهای زیستی از طریق تولید هورمون‏های محرک رشد شاخص‏های رشدی ارزن را تحت تاثیر قرار داده و در نتیجه باعث افزایش عملکرد دانه شده است (مرادنژاد حصاری و همکاران، 1401). این فرضیه با توجه به اینکه اکسین موجب تقسیمات سلولی بیشتر و جیبرلین و مشتقات آن، سبب افزایش رشد سلول‏ها و افزایش تجمع مواد و در نتیجه افزایش عملکرد دانه همراه است (Siahmargue et al., 2014). تلقیح بذربا کودهای زیستی علاوه بر تولید هورمون های محرک رشد باعث توسعه سطح فعال سیستم ریشه‏ای و افزایش دسترسی گیاه به عناصر غذایی شده که در نهایت شاخص‏های رشدی این گیاه را افزایش داده و در درافزایش عملکرد تاثیر معنی‏داری دارد (Adavi and Baghbani, 2019).

عملکرد بیولوژیک: کاربرد نیتروژن و افزایش تراکم بوته اثر مثبت بر عملکرد بیولوژیک لوبیا داشت به طوری که در تراکم 50 بوته در متر مربع و کاربرد کود شیمیایی نیتروژن بالاترین میزان عملکرد بیولوژیک به میزان 9111 کیلوگرم در هکتار حاصل گردید. کمترین میزان عملکرد بیولوژیک (6483 کیلوگرم در هکتار) متعلق به تیمار عدم کاربرد کود شیمیایی نیتروژن در تراکم 30 بوته در متر مربع بود (شکل 4). هر چند کاربرد کود شیمیایی نیتروژن منجر به افزایش عملکرد بیولوژیک شده است ولی افزایش تراکم بوته تا 50 بوته در مترمربع نیز در سطوح مختلف تیمار کاربرد کود نیتروژن منجر به افزایش عملکرد بیولوژیک شده است. برخی دیگر از مطالعات بیانگر افزایش میزان عملکرد بیولوژیک در گیاه لوبیا در شرایط افزایش تراکم بوته شده است (Patient et al., 2023). کاربرد کود شیمیایی نیتروژن با افزایش رشد رویشی در گیاه لوبیا همراه بوده و با افزایش میزان ارتفاع بوته، میزان مواد اختصاص یافته به رشد رویشی گیاه افزایش یافته و در نتیجه منجر به افزایش عملکرد بیولوژیک شده است. کاربرد کود شیمیایی نیتروژن روی میزان عملکرد بیولوژیک در گیاه لوبیا اثر داشته است و منجر به افزایش آن شده است (Patient et al., 2023). در این مطالعه افزایش تراکم بوته با افزایش عملکرد بیولوژیک گیاه لوبیا همراه بود. میزان عملکرد بیولوژیک گیاه لوبیا هنتیجه برخی دیگر از مطالعات نیز نشان داد افزایش تراکم بوته منجر به افزایش عملکرد بیولوژیک در گیاه لوبیا شد (قربانی گیلایه و عاشوری، 1397) و یافته‏های حاصل از این مطالعه با نتایج پژوهش محققان مطابقت داشت. با افزایش فاصله بین بوته‏ها، به دلیل ایجاد فضاي بیشتر در اطراف گیاه امکان دریافت نور و در نتیجه فتوسنتز بیشتر فراهم شده و از گیاهانی که به هم نزدیکتر هستند بهتر رشد کردند. در حالی‏که در این آزمایش با کم شدن فاصله کاشت عملکرد بیولوژیک گیاه افزایش یافته است، می‏توان این طور توجیه نمود که در این آزمایش تراکم بالاتر بوته‏ها این کاهش را جبران کرده است. نیتروژن یکی از عوامل محیطی اساسی در کنترل زیست‏توده و عملکرد از طریق تأثیر بر شاخص سطح برگ (دریافت تشعشع) و ظرفیت فتوسنتزي به ازاء واحد سطح برگ می‏باشد. میزان تخصیص نیتروژن به برگ باعث افزایش کارآیی استفاده از نیتروژن می‏شود. بنابراین جذب دي‏اکسیدکربن و تولید ماده خشک در هر واحد نیتروژن زیاد می‏شود (Kim et al., 2021). افزایش تراکم بوته با افزایش میزان عملکرد بیولوژیک همراه بود. تراکم مطلوب و ایده‏آل بـدلیل افـزایش مـاده خشک و سطح برگ مناسب، سبب افـزایش عملکـرد زیستی می‏شود(Arasteh and Farnia, 2023). برخی دیگر از محققان بیان داشتند که افزایش فاصله ردیف که منجر به کاهش تراکم بوته گردد میزان زیست توده گیاه لوبیا را کاهش داده است (Mtaita and Mutetwa, 2014). در مطالعه علیزاده و همکاران (1398) افزایش تراکم بوته با افزایش علمکرد زیستی همراه بود که با نتابج حاصل از این مطالعه در یک راستا بود. بـا افـزایش تـراکم عملکرد زیستی تک بوته گندم کـاهش می‏یابـد؛ امـا عملکرد زیستی در واحد سطح افزایش پیدا می‏کند، آنها همچنین افزایش عملکرد زیستی در تراکم بالا را به تعداد بیشتر پنجه بارور در واحد سطح نسبت دادنـد (Zahed et al., 2022). در مطالعه‏ای دیگر افزایش عملکـرد زیسـتی را در اثـر افزایش تراکم بوته به افزایش شاخص سـطح بـرگ و استفاده بهتر از نور خورشید و سایر منابع طـی فصـل رشد و افزایش فتوسنتز نسبت دادنـد ؛ امـا آن هـا بیـان داشتند که اصلیترین دلیل افزایش عملکرد زیستی در تراکم بالاتر مربوط به افـزایش تعـداد بوتـه در واحـد سطح است (Hamzehaye et al., 2015). در تراکم‏هاي بالا رقابت بین گیاهان هم گونه معمولا منجر بـه کـاهش وزن تک بوته می‎شود، اما در این تراکم‏ها تعـداد بوتـه‏هـاي زیـاد ایـن کـاهش وزن را جبـران و عملکـرد زیست توده در واحد سطح با بـالا رفـتن تـراکم افـزایش می‏یابد (حسین‏پور و همکاران، 1390).

 

 

شکل 4- اثر متقابل تراکم بوته*کود شیمیایی نیتروژن بر وزن عملکرد بیولوژیک لوبیا (ستون‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشابه هستند فاقد اختلاف آماری معنی‏دار در سطح احتمال پنج درصد براساس آزمون دانکن می‏باشند)

Fig 4- Interaction effect of plant density*nitrogen fertilizer on bean biological yield weight

 (Columns with at least one similar letter do not have a statistically significant difference at the 5% probability level based on Duncan's test)

 

کاربرد هر دو نوع کود سبب شد که میزان عملکرد بیولوژیک نسبت به عدم کاربرد آنها افزایش داشته باشد. براساس این نتایج مشخص شد که تیمار کاربرد توأم ریزوبیوم و نیتروکسین به همراه کاربرد کود شیمیایی نیتروژن سبب شد که بالاترین مقدار عملکرد بیولوژیک (10879 کیلوگرم در هکتار) حاصل گردد. این در حالی بود که عدم کاربرد هر دو نوع کود زیستی و شیمیایی نیتروژن منجر به کاهش عملکرد بیولوژیک گردید به طوری که کمترین میزان عملکرد بیولوژیک به میزان 5427 کیلوگرم در هکتار در این تیمار به دست آمد (شکل 5). هر عاملي كه سبب فراهمي بيشتر نيتروژن براي گياه گردد، عملكرد بيولوژيك گياه را افزايش مي‏دهد. در این مطالعه نیز مشخص شد که کاربرد کودهای زیستی و به خصوص کاربرد هم‏زمان آنها عملکرد بیولوژیک را به میزان بیشتری افزایش یافت. افزایش بیوماس گیاهی با کاربرد کودهای زیستی نتیجه افزایش خصوصیات رشدی از قبیل ارتفاع بوته و تعداد شاخه فرعی در بوته و همچنین افزایش برخی از اجزای عملکرد دانه از قبیل تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف و وزن صد دانه بوده که بر عملکرد دانه اثر مثبت گذاشته و با توجه به اینکه در محاسبه عملکرد بیولوژیک عملکرد دانه نیز لحاظ می‏گردد در نتیجه تحت این شرایط عملکرد بیولوژیک نیز افزایش یافته است. برخی دیگر از مطالعات بیانگر افزایش میزان عملکرد بیولوژیک با کاربرد کودهای زیستی در برخی از گیاهان از جمله ماش می‏باشد که تأیید کننده نتایج حاصل از این مطالعه می‏باشد (Fathi et al., 2013). برخی دیگر از مطالعات بیانگر افزایش عملکرد بیولوژیک گیاه لوبیا با کاربرد کودهای زیستی بود (صابری و همکاران، 1394). این محققین بیان داشتند که كودهاي زيستي از طريق افزايش جذب نيتروژن و فسفر موجب ايجاد شاخ و برگ بيشتر و در نتيجه افـزايش فتوسـنتز گيـاه و توليـد مـاده خشـك بيشـتر مـي‏شـود.

 

 

شکل 5- اثر متقابل کود شیمیایی نیتروژن*کود زیستی نیتروژن بر عملکرد بیولوژیک لوبیا (ستون‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشابه هستند فاقد اختلاف آماری معنی‏دار در سطح احتمال پنج درصد براساس آزمون دانکن می‏باشند)

Fig 5 - Interaction effect of chemical nitrogen fertilizer*bionitrogen fertilizer on biological performance of beans  (Columns with at least one similar letter do not have a statistically significant difference at the 5% probability level based on Duncan's test)

 

شاخص برداشت: بالاترین میزان شاخص برداشت در بین سه تراکم بوته در تراکم بوته 40 بوته در متر مربع (36/35 درصد) حاصل گردید. این در حالی بود که میزان شاخص برداشت در تراکم 50 بوته در متر مربع کمترین میزان (28/26 درصد) را دار بود و اختلاف بین هر سه تیمار از این نظر با هم معنی‏دار بود (جدول 3). افزایش شاخص برداشت، نشان‏دهنـده توانـایی بیشتر گیاه، در انتقال و اختصاص بیشتر مـواد پـرورده به مقصد یا محل ذخیره مواد فتوسنتزي است و یکـی از شاخص‏هاي مورد استفاده، جهت ارزیـابی کـارایی تقسیم ماده خشک گیاه زراعی معرفی مـی گـردد (علیزاده و همکاران، 1398). در این مطالعه شاخص برداشت تحت تأثیر تراکم بوته قرار گرفت و بالاترین شاخص برداشت در تراکم 40 بوته در متر مربع به دست آمد. برخی دیگر از مطالعات روی گیاه لوبیا نشان دادند که شاخص برداشت لوبیا تحت تأثیر تیمار تراکم بوته قرار گرفت و نشان دادند در شرایطی که تراکم بوته از حد استاندارد کمتر و یا بیشتر گردد شاخص برداشت بوته نیز کاهش یافته است (Patient et al., 2023)، که تأیید کننده نتایج حاصل از ان مطالعه بود. علت کاهش شاخص برداشت لوبیا در تراکم بالاتر از حد نرمال افزایش رشد رویشی بوته و اختصاص بیشتر مواد فتوسنتزی گیاه به رشد رویشی عنوان شده است (Patient et al., 2023). با توجه به مفهوم شاخص برداشت، هر عاملي كه سبب بيشتر شدن عملكرد دانه نسبت به وزن خشك كل گياه گردد سبب افزايش اين شاخص مي‏گردد كه خود نشان‏دهنده تخصيص مناسب‎تر مواد فتوسنتزي و عناصر غذائي به دانه است. در بین تیمارهای کود زیستی نیز مشخص شد که کاربرد هم‏زمان هر دو نوع کود زیستی ریزوبیوم و نیتروکسین سبب شد که بالاترین میزان شاخص برداشت به میزان 02/44 درصد حاصل گردد. همچنین عدم کاربرد هر دو نوع از کودهای زیستی ریزوبیوم و نیتروکسین منجر به حصول کمترین میزان شاخص برداشت به مقدار 58/22 درصد گردید. همچنین نتایج نشان داد کاربرد تنهای نیتروکسین (75/31 درصد) نسبت به کاربرد تنهای ریزوبیوم (54/25 درصد) از نظر صفت شاخص برداشت دارای برتری بود هر چند که اختلاف بین این دو تیمار معنی‏دار نشد (جدول 3). شاخص بـرداشت لوبیا معمولا رابطه مثبتی با زیست توده اندام هوایی دارد و عواملی که منجر به افزایش زیست توده گردند در تعیین شاخص برداشت اثر دارند (Chekanai et al., 2018) و در این مطالعه نیز افزایش شاخص برداشت در اثر کاربرد کودهای زیستی به طور هم‏زمان به دلیل افزایش بیوماس هوایی و به خصوص افزایش نسبت عملکرد اقتصادی به عملکرد بیولوژیک می‏باشد. در اثر افزایش فاصله کاشت تخصیص مواد فتوسنتزي (آسیمیلات) به دانه‏ها بیشتر شده است زیرا هر چقدر تراکم کاهش پیدا می‏کند تعداد غلاف در مترمربع کمتر شده و سهم بیشتري از مواد فتوسنتزي به هر دانه رسیده است. از آن جایی که شاخص برداشت نشان‏دهنده تخصیص مواد فتوسنتزي به دانه‏ها می‏باشد لذا باید سعی شود شاخص برداشت را با عملیات به‏زراعی افزایش داد. گرچه شاخص برداشت بزرگتر الزاما عملکرد بیشتر را تضمین نمی‏کند (Hatami et al., 2022). شاخص برداشت بالا در صورتی می‏تواند منجر به افزایش عملکرد دانه گردد که عملکرد کل ماده خشک نیز در حدي قابل قبول باشد و در صورت پایین بودن مقدار تولید، وزن بالاي دانه به توانایی گیاه در تولید و انتقال مواد فتوسنتزي به دانه‏ها و توزیع کلی مواد فتوسنتزي در کل گیاه بستگی دارد. همان‏طور که در نتایج مقایسه میانگین مشاهده شد شاخص برداشت در تیمار کاربرد کود نیتروژن بیشتر بود. به نظر می‏رسد در این شرایط مواد فتوسنتزي به نسبت بیشتر از اینکه صرف رشد رویشی و تولید ساقه و بافت‏هاي ساختمانی شود به اندام‏هاي زایشی انتقال یافته است (قربانی گیلایه و عاشوری، 1397).

 

جدول 3- مقایسه میانگین اثر مکان، تراکم بوته و کاربرد کودهای شیمیایی و زیستی نیتروژن بر اجزای عملکرد و پروتئین دانه لوبیا قرمز

Table 3- Mean Comparison for effect of location, plant density, and application of chemical and biological nitrogen fertilizers on yield components and seed protein of red bean

عملکرد پروتئین (کیلوگرم در هکتار)	پروتئین دانه (درصد)	شاخص برداشت (درصد)	عملکرد بیولوژیک (کیلوگرم در هکتار)	عملکرد دانه (کیلوگرم در هکتار)	وزن صد دانه (گرم)	تعداد دانه در غلاف	وزن غلاف (گرم)	تعداد غلاف در بوته	تیمارها
									مکان آزمایش
535a	22/23a	48/27a	8092a	2285a	76/24a	54/3a	13/1a	51/6a	ازنا
552a	18/23a	46/34a	7342b	2376a	5/24a	58/3a	14/1a	73/6a	دورود
									تراکم بوته
500c	92/21c	26/31b	7013b	2266b	95/24a	60/3a	15/1a	07/8a	30 بوته در متر مربع
583a	06/23b	36/35a	7967a	2515a	53/24b	71/3a	16/1a	60/6b	40 بوته در متر مربع
548b	59/24a	28/26c	8170a	2213b	41/24b	36/3b	07/1b	20/5c	50 بوته در متر مربع
									کود نیتروژن استارتر
481b	91/22b	19/32a	6972b	2091b	42/24b	5/3b	11/1b	08/6b	عدم مصرف کود
606a	47/23a	75/25a	8462a	2571a	84/24a	62/3a	15/1a	17/7a	مصرف کود
									کود زیستی
490d	73/22d	58/22b	6708d	2276d	37/23d	78/2d	9/0d	15/5d	شاهد
519c	037/23c	54/25b	7030c	2813c	92/23c	03/3c	97/0c	45/6c	ریزوبیوم
626b	35/23b	75/31b	8478b	3184b	66/24b	01/4b	24/1b	03/7b	نیتروکسین
836a	6/23a	02/44a	9651a	3551a	57/26a	41/4a	42/1a	86/7a	ریزوبیوم+نیتروکسین

میانگین‏هایی که دارای حداقل یک حرف مشابه هستند فاقد اختلاف آماری معنی‏دار در سطح احتمال پنج درصد براساس آزمون دانکن می‏باشند

Means with at least one similar letter do not have a statistically significant difference at the 5% probability level based on Duncan's test

 

درصد پروتئین دانه: نتایج نشان داد در دو منطقه ازنا و دورود بالاترین درصد پروتئین دانه به ترتیب به مقادیر 56/25 و 23/25 درصد متعلق به تیمار مصرف کود شیمیایی نیتروژن و مصرف هم‏زمان کودهای نیتروکسین و ریزوبیوم در تراکم 50 بوته در متر مربع و این در حالی بود که در تراکم 30 بوته در متر مربع و عدم کاربرد هر دو نوع کود شیمیایی و زیستی نیتروژن کمترین درصد پروتئین دانه به ترتیب به مقادیر 44/21 و 24/21 درصد برای دو منطقه ازنا و دورود حاصل گردید. در سطوح مختلف تراکم بوته و همچنین در سطوح مختلف مصرف و عدم مصرف کود شیمیایی نیتروژن، کاربرد کودهای زیستی نیتروژن منجر به افزایش درصد پروتئین دانه در لوبیا گردید. این در حالی بود که در هر سه تراکم بوته و در سطوح مختلف کاربرد کودهای زیستی نتیروژن مصرف کود شیمیایی نیتروژن منجر به افزایش درصد پروتئین دانه در لوبیا شد (جدول 2). در این مطالعه افزایش میزان تراکم بوته لوبیا با افزایش درصد پروتئین دانه همراه بود. افزایش تراکم بوته با افزایش رشد رویشی همراه بوده و مواد غذایی کمتری به دانه‏ها اختصاص داده می‏شود و در نتیجه آن گیاه با کاهش طول دوره پر شدن دانه نیز مواجه خواهد شد. در زمان پر شدن دانه نیز به دلیل اینکه مواد پروتئینی زودتر از مواد نشاسته‏ای در دانه تجمع می‏یابند، در نتیجه قبل از اینکه ورود مواد غذایی قندی در دانه تکمیل گردد فاز پر شدن دانه به اتمام رسیده و گیاه با محتوای پروتئینی بیشتری سیکل پر شدن را تمام کرده و در نتیجه آن درصد پروتئین دانه نیز افزایش می‏یابد (McDwonald et al., 2007). مشابه این وضعیت در شرایط پر شدن دانه در وضعیت دیم نیز مشاهده می‏گردد که در نهایت دانه تکمیل شده در شرایط دیم با درصد پروتئین بیشتری در دانه مواجه خواهد شد. در مطالعه مرادنژاد حصاری و همکاران (1401) نیز بیان شده است که تراکم بوته روی درصد پروتئین دانه اثر داشته است. در برخی دیگر از مطالعات نیز به اثر تراکم بوته در درصد پروتئین بذر اشاره شده است (حیدرزاده و همکاران، 1399). از طرفی کاربرد کودهای زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم نیز به دلیل فراهمی مواد غذایی و نیتروژن بیشتر برای گیاه و در نتیجه آن سنتز بیشتر پروتئین در گیاه درصد پروتئین دانه را نسبت به تیمار عدم کاربرد آن افزایش داده است. از طرفی کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم این اثر را بیشتر کرده و در نتیجه آن درصد پروتئین دانه به میزان بیشتری افزایش یافته است. بدیهی است که کاربرد کودهای زیستی به همراه کود شیمیایی نیتروژن درصد پروتئین دانه را به دلایل ذکر شده به میزان بیشتری افزایش داده است. در مطالعه صابری و همکاران (1394) نیز مشخص شد که کاربرد کودهای زیستی منجر به افزایش درصد پروتئین در دانه لوبیا شد که با یافته‏های حاصل از این مطالعه مطابقت داشت. به دلیل افزایش سطح جذب مواد غذایی در تیمارهایی که کود زیستی در آنها استفاده شده است میزان پروتئین افزایش می‏یابد (مراد نژاد حصاری و همکاران، 1401). دهمرده و همکاران (1397) نیز عنوان داشتند که کاربرد کودهای زیستی درصد پروتئین دانه لوبیا را تا حدود 22 درصد افزایش دادند که با یافته‏های حاصل از این مطالعه مطابقت داشت. از طرفی تحقیقات روی برخی دیگر از گیاهان خانواده لگوم مانند یونجه نشان داد که کاربرد برخی از کودهای زیستی مانند فسفات بارور2 توانست درصد پروتئین دانه یونجه را افزایش دهد (Afrasiabi et al., 2021). افزایش درصد پروتئین دانه با کاربرد کودهای زیستی در نخود برخی دیگر از مطالعات گزارش شده است (El-shykh and Hadi, 2019). کاربرد کود شیمیایی نیتروژن به دلیل تأمین پیش‏ماده سنتز پروتئین در گیاه سبب شد که میزان پروتئین بیشتری در دانه تشکیل شده و در نتیجه کاربرد این کود نسبت به عدم کاربرد آن میزان پروتئین دانه لوبیا را به میزان بیشتری افزایش داد. در مطالعه لطفی و همکاران (1397) روی گیاه لوبیا مشخص شد که کاربرد کودهای زیستی و شیمیایی نیتروژن منجر به افزایش درصد پروتئین دانه لوبیا شده است که با یافته‏های حاصل از این مطالعه مطابقت داشت. آنها همچنین بیان داشتند که نیتروژن عنـصر اصـلی تـشکیل دهنـده سـاختمان پــروتئین اســت و احتمــالاً بــا تثبیــت بیولوژیــک نیتروژن توسط باکتري هاي محرك رشـد و انتقـال آن به دانه، درصد پروتئین دانه افزایش یافته است. برخی دیگر از محققین بیان کردند که نیتروکسین می‏تواند با فراهم سازي ترکیبات، مواد هورمونی و ویتامین‏هاي محلـول در آب، ایجـاد حالـت همکـاري متقابـل بـا سـایر میکروارگانیسم‏ها و تولید ترکیبـات اولیـه مـؤثر در بیوسنتز گلوکوزیـد ها و تجزیـه آنهـا بـه ترکیبـات ثانویه مثل پروتئین نقش داشـته باشـد (Omidi et al., 2019). محققین دیگری نیز عنوان داشتند بـا توجه به اینکه ازتوباکتر و آزوسپیریلوم باکتري هاي تثبیت کننده نیتروژن هستند و ایـن عنـصر مـاده اولیه تشکیل دهنده پروتئین است، احتمالاً یکی از دلایل افزایش درصد پروتئین با کاربرد باکتري هاي آزوسپیریلوم و ازتوباکتر، تثبیـت نیتـروژن توسـط این باکتريها می‏باشد (Bohrani et al., 2024). در این زمینه بیان شده است که کودهای بیولوژیک از طریق تولید انواع هورمون‏های محرک رشد گیاه نظیر اکسین، اسیدجیبرلیک و اسیدایزوجیبرلیک باعث افزایش قابل ملاحظه رشد و نمو گیاهان شده که در نتیجه آن میزان سنتز و تجمع موادی از قبیل پروتئین‏ها در گیاهان نیز افزایش می‏یابد (Siahmargue et al, 2014).

عملکرد پروتئین دانه: در شهرستان ازنا بالاترین میزان عملکرد پروتئین به میزان 842 کیلوگرم در هکتار در تراکم 50 بوته در متر مربع به همراه کاربرد کود شیمیایی نیتروژن و کاربرد هم‏زمان نیتروکسین و ریزوبیوم حاصل گردید. همچنین در این شهرستان کمترین میزان عملکرد پروتئین دانه به مقدار 355 کیلوگرم در هکتار در تراکم 30 بوته در متر مربع و عدم کاربرد کودهای زیستی و شیمیایی نیتروژن حاصل شد. در شهرستان دورود نیز کمترین میزان عملکرد پروتئین در تیمار شاهد و در سطح تراکم 30 بوته در مترمربع حاصل شد (381 کیلوگرم در هکتار). این در حالی بود که در این شهرستان بالاترین میزان عملکرد پروتئین به مقدار 877 کیلوگرم در هکتار با کاربرد نیتروژن شیمیایی و کاربرد هم‏زمان نیتروکسین و ریزوبیوم و تراکم 30 بوته در متر مربع به دست آمد (جدول 2). عملکرد پروتئین تابع عملکرد نهایی دانه و درصد پروتئین دانه بوده و هر عاملی که منجر به بهبود این دو گردد میزان عملکرد پروتئین دانه را نیز افزایش خواهد داد. در این مطالعه نیز تیماری که منجر به افزایش درصد پروتئین دانه شده است، عملکرد پروتئین دانه را نیز افزایش داده است. تراکم 50 بوته در متر مربع هر چند که منجر به حصول بالاترین میزان عملکرد دانه در بوته نشده است ولی نتایج نشان داد که کاربرد کودهای زیستی نیتروکسین و ریزوبیوم و همچنین کاربرد کود شیمیایی نیتروژن سبب شد که بالاترین میزان عملکرد دانه حاصل گردد. در نتیجه افزایش میزان عملکرد دانه با کاربرد این کودها و همچنین افزایش درصد پروتئین دانه با کاربرد این کودها و در تراکم 50 بوته در متر مربع سبب شد که بالاترین میزان عملکرد پروتئین نیز در گیاه لوبیا حاصل گردد. در مطالعه مرادنژاد حصاری و همکاران (1401) نیز بیان شده که تراکم بوته روی درصد پروتئین و در نتیجه عملکرد نهایی پروتئین دانه اثرگذار می‏باشد. با افزایش تراکم کیفیت نور دریافتی تغییر می‏کند به طوری که نور قرمز توسط برگ های بالایی کانوپی جذب می‏شود و نور قرمز دور در پایین سایه انداز افزایش مییابد افزایش نسبت نور قرمز دور به قرمز موجب کاهش تنفس گیاهی و اختصاص آسیمیلاتهای بیشتری به بخشهای فوقانی سایه انداز ساقه اصلی می‏شود و در نتیجه روی میزان سنتز و تجمع پروتئین اثرگذار می‏باشد (Ghafari, 2019). کودهای زیستی با افزایش جذب مواد غذایی به خصوص نیتروژن و انتقال آنها به دانه زمینه را برای افزایش سنتز پروتئین‏ها فراهم نموده است و درصد پروتئین دانه را افزایش داده است و در نتیجه عملکرد پروتئین نیز با کاربرد آنها افزایش یافته است. از طرفی افزایش عملکرد دانه با کاربرد کودهای زیستی نیز از مهم‏ترین دلایل افزایش عملکرد پروتئین دانه می‏باشد. افزایش درصد و عملکرد پروتئین دانه با فراهمی موادی از قبیل نیتروژن در نخودگزارش شده است (شعبان، 1390) که با یافته‏های حاصل از این مطالعه مطابقت داشت. همچنین مومنی (1390) در مطالعه خود عنوان داشت در شرایط تنش خشکی عملکرد پروتئین دانه کاهش یافته است و با فراهمی شرایط تغذیه مطلوب برای این گیاه عملکرد پروتئین دانه افزایش یافت. در نخود افزایش عملکرد پروتئین در برخی دیگر از مطالعات گزارش شده است (El-shykh and Hadi, 2019) که یافته‏های حاصل از مطالعه با نتایج محققین مطابقت داشت.

 

 

 

نتیجه‌گیری کلی

نتایج نشان داد که بالاترین میزان عملکرد دانه در تیمار کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسن و ریزوبیوم به همراه کود شیمیایی نیتروژن و در تراکم 40 بوته در متر مربع بود. در تراکم 50 بوته در متر مربع و کاربرد کود شیمیایی نیتروژن بالاترین عملکرد بیولوژیک بدست آمد. بالاترین میزان پروتئین در تراکم 50 بوته در متر مربع به همراه کاربرد کود شیمیایی نیتروژن و کاربرد هم‏زمان نیتروکسین و ریزوبیوم حاصل گردید. براساس نتایج حاصل از این مطالعه مشخص شد که برای دستیابی به بالاترین میزان عملکرد دانه لوبیا در دو منطقه دورود و بروجرد می‏توان تیمار کاربرد هم‏زمان دو کود زیستی نیتروکسن و ریزوبیوم به همراه کود شیمیایی نیتروژن و در تراکم 40 بوته را توصیه نمود.

منابع 

1)       احمدزاده قویدل، ر.، اسدی، ق.، ناصری پویزدی، م. ت.، قربانی، ر. و س، خرم دل. 1397. بررسي اثر تراكم كاشت و میزان مصرف كود دامي بر عملكرد و اجزاي عملكرد ارقام لوبیاي قرمز. پژوهش‏هاي حبوبات ايران، 9(1): 12-28.

2)       برده‏جی، س.، عشقی‏زاده، ح ر. و م، زاهدی. 1399. بررسی اثر تنش خشکی و کود نیتروژن بر عملکرد و صفات فیزیولوژیک شش رقم جو. فرآیند و کارکرد گیاهی، 9: 14-1.

3)       چاوشی، س.، نورمحمدی، ق.، مدنی، ح.، حیدری شریف‏آباد، ح. و م، علوی فاضل. 1398. ارزیابی اثر کاربرد کودهاي زیستی محرك رشد گیاه بر صفات زراعی و ویژگی‏هاي فیزیولوژیکی ژنوتیپ‏هاي لوبیا قرمز. نشریه علمی فیزیولوژي گیاهان زراعی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، 11(41): 79-63.

4)       حسین‏پور، م.، پیرزاد، ع.، حبیبی، ح. و م ح، فتوکیان. 1390. تاثیر کود بیولوژیک نیتروژن دار (آزتوباکتر) و تراکم بوته بر عملکرد و میزان اسانس آنیسون، 2(21): 86-69.

5)       حیدرزاده، م.، احتشامی، س م ر. و م، ربیعی. 1399. اثر تاریخ کاشت و تراکم بوته بر ویژگی های کیفی، عملکرد و اجزای عملکرد گوار د استان گیلان. فرآیند و کارکرد گیاهی، 9(39): 214-197.

6)       دهمرده، م.، میربهاالدین، م. و ع، خمری. 1397. اثر كاربرد كودهاي زيستي بر ويژگي هاي كمي و كيفي لوبياي چشم بلبلي در شرايط تنش خشكي. مجله تنش‏های محیطی در علوم زراعی، 11: 33-23.

7)       رهی، ع. 1395. تأثیر کودهاي زیستی سوپرنیتروپلاس و بیوسوپرفسفات بر صفات مورفولوژیک و فیزیولوژیک ریحان. علوم و فنون کشت‏هاي گلخانه‏اي، 25: 137-125.

8)       شعبان، م. 1391. اثر تنش خشکی و کاربرد کود نیتروژن بر رشد، عملکرد و پروتئین های ذخیره ای نخود در منطقه کرمانشاه. پایان نامه کارشناسی ارشد زراعت. دانشگاه رازی کرمانشاه. 122 صفحه.

9)       صابری، ح.، محسن آبادی، غ.، مجیدیان، م. و س م ر، احتشامی. 1394. كاربرد تلفيقي كودهاي زيستي و شيميايي بر عملكرد و اجزاي عملكرد لوبيادر شرايط آب و هوايي شهرستان رشت. نشرية پژوهشهاي حبوبات ايران، 6(1): 31-21.

10)       صانعی، س.، گلدانی، م. و م، پارسا. 1397. تأثیر کاربرد کودهاي زيستی بر خصوصیات ريشه و اندام هوايی دو رقم لوبیاچیتی. پژوهشهاي حبوبات ايران، 9: 219-204.

11)       علیزاده، ف.، زعفریان، ف.، ترابی، ب. و ر، عباسی. 1398. اثر تراکم بوته بر مراحل فنولوژیک، مورفولوژیک، عملکرد و اجزاي عملکرد کلز. نشریه تولید گیاهان زراعی، 12(3): 138-121.

12)       قربانی گیلایه، ح. و م، عاشوری. 1397. تأثیر تراکم کاشت و سطوح کود نیتروژن بر عملکرد و اجزاي عملکرد لوبیا در شهرستان رودسر. نشریه تولید گیاهان زراعی، 11(1): 84-73.

13)       لطفی، ب.، فتوحی، ف.، سیادت، س ع. و م، صادقی. 1397. اثر کود شیمیایی نیتروژنه و کود زیستی نیتروکسین بر عملکرد و درصد پروتئین دانه لوبیا چشم بلبلی. نشریه علمی ـ پژوهشی اکوفیزیولوژي گیاهان زراعی، 1(45): 138-123.

14)       مرادنژاد حصاری، و.، صدرآبادی حقیقی، ع.، باقرزاده چهارجویی، ر. و م، قاسمی. 1401. بررسی اثرات تراکم بوته و کود بیولوژیک بر خصوصیات زراعی، عملکرد دانه و اجزا عملکرد ارقام تجاری سه گونه ارزن. نشریه پژوهش های کاربردی زراعی، 35(1): 87-72.

15)       مومنی، ف. 1390. اثرات کاربرد کود روی و تنش خشکی بر عملکرد و اجزای عملکرد نخود در منطقه کرمانشاه. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه رازی کرمانشاه، 123 صفحه.

16)       یزدی صمدی، ب. و ک، پوستینی. 1376. اصول تولید گیاهان زراعی، مرکز نشر دانشگاهی تهران.

17)       Adavi, Z. and A, Baghbani Arani. 2019. Effect of biofertilizer application on yield and yield components of common millet (Panicum miliacum L.) and fox taill (setaria italica L.) cultivars under water stress. Iranian Agricultural sciences, 5(4): 13 – 25.

18)       Afrasiabi, M., Amini dehaghi, M. and S.A.M, Modarres Sanavy. 2021. Effect of phosphate biofertilizer Barvar-2 and triple super phosphate fertilizer on yield, quality and nutrient uptake of Medicago scutellata. Journal of Agronomy Science, 4: 43-54.

19)       Arasteh, E., and A, Farnia. 2023. Investigation the effect of drought tension and plant density on quality and quantity characteristics of rapeseed (Brassica napus L.) cultivars in Lorestan climate conditions. Crop Physiology, 5: 19. 99-111.

20)       Asemanrafat, M. and T, Honar. 2017. Effect of plant density and different irrigation strategieson crop yield and canopy cover of red beans, Phaseolus vulgaris L. cv. Akhtar. Iran Agricultural Research, 36: 13-22.

21)       Azzaz, N.A., Hassan, E.A. and E.H, Hamed. 2019. The chemical constituent and vegetative and yielding characteristics of fennel plants treated with organic and bio-fertilizer instead of mineral fertilizer. Australian Journal of Basic and Applied sciences, 3(2): 579-587.

22)       Bagheri, M. and A.R, Safahani. 2020. Evaluation of sowing date and plant density on quantitative and characteristics of two canola cultivars. Plant Production Science, 2(4): 23-35.

23)       Bohrani, A., Hussaini, S. Memar, S. and Z, Tahmasbi Sarvestani. 2024. Examine the impact of bacteria Azosperillium and Azotobacter, along with the microelement consumption as spray in the soil, and the use of quantitative and qualitative characteristics 5 varieties after growing wheat, maize Fars province. Agricultural Sciences, 38: 376 - 367.

24)       Chaturvedi, I. 2005. Effect of nitrogen fertilizers on growth, yield and quality of hybrid rice (Oryza sativa). Journal of Central European Agriculture, 6(4): 611-618.

25)       Chekanai, V., Chikowo, B. and B, Vanlauwe. 2018. Response of common bean (Phaseolus vulgaris L.) to nitrogen, phosphorus and rhizobia inoculation across variable soils in Zimbabwe, Agric. Ecosystem and Environment, 266: 167–173.

26)       Chuma, G., Mulalisi, J. Mondo, A. Ndeko, F. Safina, E. Bagula, G. Mushagalusa, R. and R, Civava. 2022. Di-ammonium phosphate (DAP) and plant density improve grain yield, nodulation capacity, and profitability of peas (Pisum sativum L.) on ferralsols in eastern D.R. Congo, CABI Agriculture Bioscience, 3 (65): 1–18.

27)       Darzi-Ramandi, H., Najafi-Zarini, H., Razavi, K. and S, Kazemitabar. 2016. Screening iranian bread wheat lines under different water regimes using yield based drought tolerance indices. SABRAO Journal of Breeding & Genetics, 1: 48(4).

28)       Ejigu, G. and S, Tulu. 2021. Effect of NPS fertilizer rate and intra row spacing on growth and yield of common bean (Phaseolus vulgaris L.) at Metu, South western Ethiopia. International Journal of Agriculture Innovance Research, 10 (2): 47–70.

29)       El-sheykh, M.S.A., and B.B, Hadi. 2019. Physiological response of two soybean cultivars grown under stress conditions as affected by CCC treatment. Egyption Journal of Physiological Science, 18(1): 179-200.

30)       Fathi, Z., Pezesh Poor, P. and M, Sarajoghi. 2013. Effect of fertilizers Nitroxin, Biosulphate and different levels of Sulphate on biomass and biological characteristics of green mung. The First National Conference on Planning, Conservation, Environmental Protection and Sustainable Development. 20 Feb.

31)       Ghafari, M., Moosavi, S.G.H., Seghatoleslami, M.J. and H, Javadi. 2019. Response of crop yields and agronomic traits of five grain millet cultivars planting date. Jornal of Ecophysiology of crops, 13(1):121-138.

32)       Hamzehaye, J., Seyedi, M. and M, Babaei. 2015. Effect of density and nitrogen on seed quantity and quality of winter rapeseed in Hamedan conditions. Crop Production, 8: 1. 143-159.

33)       Hatami, H. 2022. Effects of planting date, plant spacing and nitrogen fertilizer on growth, yield and yield components of rice, Tarom mutant lines. Thesis Submitted for the Degree of M.Sc. Islamic Azad University Karaj. 104p

34)       Hussein, A., Benmoussa, M. and M, Abbad. 2018. Effect of population density and dose of nitrogen and potassium fertilizers on performance of green bean (Phaseolus vulgaris). Journal of Fund Applled Sciwnce, 10 (1): 46–58.

35)       Kim, Y.D., Spark, M., Rha, I.S. and J.S, Chol. 2021. Studies on the productivity of forage sorghum and different cultural stage on regrowth, yield and nutritional value of sorghum Sudan grass hybrid. Herbal Abst, 61: 165–165.

36)       Matinfar, M., Mahjoor, M., Shirani Rad, A.H. and R, Mahmmadi. 2023. Effect of Plant Density on Yield and Yield Seed Components of Rapeseed (Brassica napus L.) Cultivars. Crop. Ecophysiology Journal, 6: 4. 405-414.

37)       Merga, J. 2020. Evaluation of common bean varieties (Phaseolus vulgaris L.) to different row-spacing in Jimma, South Western Ethiopia, Heliyon, 6 (8): e04822.

38)       Mtaita, T. and Mutetwa, M. 2014. Effects of plant density and planting arrangement in green bean seed production. International Journal of Agriculture Innovance Research, 2(4): 152-157.

39)       Nandini, K. M., Sridhara, S., Shivanand, P. and K, Kumar. 2017. Effect of planting density and different genotypes on growth, yield and quality of guar. International Journal of Pure and Applied Bioscience, 5: 320 -328.

40)       Nava, M. 2023. Effect of planting date and nitrogen fertilizer on yield and yield components of bean. Thesis Submitted for the Degree of M.Sc. Islamic Azad University Lahijan. 87p.

41)       Noori, SH., Kashani, A., Nabipour, M. and R, Mamghani. 2023. Effect of nitrogen fertilizer application on yield and yield components of faba bean cultivars in Ahvaz climatic conditions. Proceeding of the 1st Iranian Pulses Symposium. Nov. Ferdowsi University of Mashhad. Pp: 419-422.

42)       Omidi, H., H.A. Naghdibadi, H. Golzad, H. Turabi, and M.H. Ftokian. 2019. The chemical and biological nitrogen fertilizers impact on the performance of the qualitative and quantitative saffron Crocus sativus L. Medicinal Plants, 2(30): 109 -98.

43)       Rao, K.S., Moorthy, B.T.S., Dash, A.B. and S.B, Lodh. 2016. Effect of time of transplanting on grain yield and quality traits of Basmati- Type seented rice (Oriza sativa) Varieties in Coastal Orissa. Indian Journal of Agriculture Science, 66(6): 333-337.

44)       Siahmargue, A., Rasi Serai,M.R. and M.Y, Naseri. 2014. Effect of biological fertilizers on some forage quantity traits in millet (pennisetum glaucum (L.) R.Br.). Journal of Iranian plant of Eco-physialogy Researches, 9(2) : 72 – 81.

45)       Soratto, R., Catuchi, E. De Souza, J. and J, Garcia. 2017. Plant density and nitrogen fertilization on common bean nutrition and yield, Rev. Caatinga, 30 (3): 670–678.

46)       Torabi Jefroodi, A., Fayaz Moghadam, A. and A, Hasanzadeh Ghoort Tapeh. 2005. An investigation of the effect of plant population density on yield and its components in common bean (Phaseolus vulgaris L.). Iranian Journal of Agriculture Science, 36: 639-646.

47)       Torbatinejad, N.M., Chaichi, M.R. and S, Sharifi. 2022. Effect of nitrogen level on yield and yield components of three forage sorgohum cultivars in Gorgan. Journal of Agriculture Science and Natural Resources, 9(2): 205-220.

48)       Upenji, R., Umirambe, E., Lobo, E., Abineno, E., Zamukulu, P., Mushagalusa P. and D, Katunga. 2020. Improve common bean (Phaseolus vulgaris L.) yield through cattle manure in Nioka region, Ituri Province, DRC, Open Access Library, 7 (e6610):1–9.

49)       Vahidi, H., Mahmoudi,S., Parsa.S. and H, Fallahi. 2020. Evaluation of yield and indices of mixed cultivation of millet and quinoa under the influence of planting density and rations in Birjand region. Agricultural Ecology Quarterly, 13(3):471-488.

50)       Zahed, M., Galeshi, S., Latifi, N., Soltani, A. and M, Calate. 2022. The effect of plant density on seed yield and yield components in modern and old wheat cultivars. Crop Production, 4: 1. 201-215.

51)       Zamukulu, Patient M., Bagula, Espoir M., Mondo, Jean M., Chuma, G´eant B., Safina, Francine B., Cishesa, Thierry H., Kavange, Anicet B., Masumbuko, Dieumerci R., Kazadi, Josu´e W., Gustave Mushagalusa, N. and K, Lubobo. 2023. Optimization of plant density and fertilizer application to improve biofortified common bean (Phaseolus vulgaris L.) yield on Nitisols of South-Kivu, Eastern D.R. Congo. Heliyon, 9: e17293.