Landscape Archaeology and Settlement Patterns in Iran: An Interdisciplinary Approach Using Advanced Technologies

Subject Areas : Archaeology

ًRonak Tasa ¹ , Mohammad Reza Saeedi ² , Ahmad Chaychi Amirkhiz ³ , Hassan Derakhshi ⁴

1 - PhD candidate in Archaeology, Department of History and Archaeology, Faculty of Humanities, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 - Associate Professor, Research Institute for the Development of Humanities, Organization for the Study and Publication of University Texts in Islamic and Humanities Sciences (SAMT), Tehran, Iran.
3 - Assistant Professor, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, Tehran, Iran.
4 - Assistant Professor, Department of Archaeology, Shushtar Branch, Islamic Azad University, Shushtar, Iran.

Received: 2024-09-26 Accepted : 2024-11-12 Published : 2025-03-19

Keywords: Landscape Archaeology, Settlement Patterns, GIS, Environmental Changes, Ancient Iran, Remote Sensing, Human-Environment Interaction,

Abstract :

Landscape archaeology, as an interdisciplinary approach, examines the interactions between humans and their environment throughout history. This study utilizes advanced technologies such as Geographic Information Systems (GIS) and remote sensing to analyze settlement patterns and environmental interactions of ancient communities in Iran. Case studies from the Zagros region, Khuzestan Plain, and Central Plateau reveal that environmental factors such as water resources, climatic changes, and topographic features played a crucial role in the formation and distribution of ancient settlements. The findings demonstrate that ancient communities employed diverse adaptation strategies to cope with environmental challenges. Furthermore, the use of modern technologies like GIS and remote sensing has enabled more precise and comprehensive analysis of archaeological data. Challenges such as the lack of archaeological data and environmental threats are also addressed. This research highlights the importance of interdisciplinary studies and the application of new technologies for a better understanding of past human-environment relationships. It provides valuable insights for cultural resource management and sustainable development, emphasizing the relevance of landscape archaeology in addressing contemporary environmental and cultural heritage issues. The study underscores the potential of integrating traditional archaeological methods with cutting-edge technologies to enhance our understanding of ancient societies and their adaptive strategies.

Introduction

Landscape archaeology, as a branch of archaeology, examines the reciprocal relationship between human societies and their natural and cultural environments (Gordillo, 2014). Unlike traditional approaches that focus on field excavations and identifying archaeological sites, this perspective utilizes advanced technologies such as GIS, remote sensing, and environmental data analysis to reconstruct past human living spaces (Orejas Saco del Valle, 2018). This approach allows the study of cultural landscapes on different scales, demonstrating the effects of climatic changes, settlement patterns, and socio-economic transformations on the formation of ancient landscapes (Fairclough, 2012).

Iran, as one of the major centers of ancient civilizations, exhibits significant diversity in settlement patterns and environmental adaptations. From the vast plains of Khuzestan to the highlands of the Zagros and the arid regions of the central plateau, ancient communities encountered various ecological challenges and adopted different strategies to interact with their environment (Niknami et al., 2009). Analyzing these settlement patterns and their environmental adaptations is crucial not only for understanding the cultural history of this region but also for contributing to contemporary environmental studies (Brouwer Burg, 2018).

This study aims to explore the role of landscape archaeology in analyzing settlement patterns and environmental interactions of ancient Iranian societies. The key research questions include: (1) How have environmental factors influenced the distribution of ancient settlements in Iran? (2) What methods have been employed in landscape archaeology to analyze Iranian archaeological sites? (3) How do modern technologies enhance the accuracy of spatial and environmental studies? In addition to discussing the general framework of this approach, the study incorporates case studies from various regions of Iran.

 Methodology

This study employs a descriptive-analytical method, incorporating case studies, spatial analyses, and a review of published sources. The research primarily emphasizes the use of Geographic Information Systems (GIS) and remote sensing to highlight the significance of these analytical techniques in archaeological studies. Data were sourced from environmental, geographical, and climatic records and compared with archaeological findings. Additionally, settlement modeling and spatial analysis methods were utilized to assess settlement trends. The study also aims to address the challenges and limitations associated with this approach in Iranian archaeology.

 

Discussion

1. Historical Background and Theoretical Approaches in Landscape Archaeology

Landscape archaeology is an interdisciplinary field that examines the dynamic relationship between human societies and their environments over time. This approach, influenced by cultural geography and human ecology, has expanded significantly with the advancement of technologies such as GIS and remote sensing (Gordillo, 2014). Theoretical frameworks in landscape archaeology can be categorized into three primary perspectives: those emphasizing human experience and perception, quantitative spatial analysis, and integrative models that incorporate both approaches (Fairclough, 2012; Tilley,

1.1. Early Foundations of Landscape Archaeology

The concept of ‘landscape’ was first introduced in the early 20th century by geographers like Carl Sauer, who emphasized the role of culture in shaping environments (Sauer, 1925). This perspective gradually influenced social sciences and archaeology. In the 1970s, with the rise of post-processualism, there was a growing focus on human agency in environmental transformations and settlement patterns, leading to the formalization of landscape archaeology (Preucel, 2018).

1.2. Key Theoretical Approaches

Quantitative and Spatial Analysis: Developed in the 1980s, this approach relies on geospatial data, GIS, and spatial modeling to examine settlement distribution and environmental interactions (Conolly & Lake, 2006). These methods have been instrumental in analyzing landscape transformations and climate impacts on ancient societies.

Phenomenological Perspectives: Emerging in the 1990s, this approach highlights human perception and cultural engagement with landscapes (Tilley, 1994). Researchers such as Christopher Tilley have explored how ancient communities experienced and imbued landscapes with symbolic meanings (Thomas, 2000).

Ecological and Environmental Analyses: This perspective focuses on reconstructing past environments using paleoecological data, palynology, and soil analysis to assess human-environment interactions (Butzer, 1982; Dincauze, 2000).

 2. Research Methods in Landscape Archaeology

Landscape archaeology incorporates various methodologies to examine human-environment interactions. This study discusses the following key techniques:

2.1. Geographic Information Systems (GIS)

GIS is a crucial tool in landscape archaeology, allowing researchers to integrate, manage, and analyze spatial and temporal data. It facilitates spatial analysis and predictive modeling to identify settlement patterns, trade routes, and agricultural land use (Conolly & Lake, 2006). One of the major advantages of GIS is its ability to visualize and analyze data in both 2D and 3D formats, aiding in the interpretation of topography, landscape features, and site distributions (Bachad et al., 2013).

  2.2. Remote Sensing

Remote sensing has revolutionized archaeological research, particularly in inaccessible regions. Satellite imagery enables archaeologists to identify settlement sites, land-use patterns, and environmental features across vast areas (Lasaponara & Masini, 2011). Technologies such as LiDAR (Light Detection and Ranging) have proven invaluable in detecting buried structures, ancient roads, and water management systems that remain hidden beneath vegetation and soil (Chase et al., 2017).

2.3. Environmental and Ecological Analyses

Reconstructing past environments is a crucial aspect of landscape archaeology. Methods such as paleoecology, palynology, and soil analysis provide insights into climate change, vegetation patterns, and human adaptation strategies (Dincauze, 2000). The study of ancient pollen records can reveal past agricultural practices and cultural landscape formations (Mercuri et al., 2010).

 3. Case Studies from Iran

Iran’s diverse geography and rich history provide numerous examples of ancient settlements that illustrate complex human-environment interactions. This section examines case studies from the Zagros region, the Khuzestan Plain, and the Iranian Plateau.

3.1. The Zagros Region

The mountainous terrain of the Zagros has preserved significant evidence of early agricultural societies transitioning from hunting-gathering to farming. Sites such as Ganj Dareh, Tepe Sarab, and Sheikh-e Abad provide insights into the domestication of plants and animals during the Neolithic period (Hole, 1976). Studies indicate that early communities cultivated wild barley and lentils while relying on pastoralism (van Zeist et al., 2015).

3.2. The Khuzestan Plain

Khuzestan has played a pivotal role in the development of early irrigation systems and agricultural societies. During the Sasanian period (224–651 CE), extensive hydraulic infrastructures, such as the Shushtar Historical Hydraulic System, were constructed to optimize water resources for agricultural sustainability (Kleiss, 1987). These engineering feats enabled the maintenance of dense populations in arid regions.

3.3. The Iranian Plateau

The arid and semi-arid regions of central Iran have influenced settlement patterns, with oases such as Yazd serving as critical trade hubs. These settlements functioned as nodes along ancient trade routes, including the Silk Road, facilitating cultural and economic exchanges (Alizadeh, 2010). The presence of qanat irrigation systems in these regions highlights innovative water management strategies that sustained communities in harsh environments (Potts, 2016).

 4. Environmental Factors and Settlement Distribution

Environmental variables such as water resources, climate fluctuations, and topography have played a crucial role in the distribution of ancient settlements in Iran.

Water Resources: Permanent rivers like the Karun and Karkheh shaped settlement patterns, supporting agriculture and domestic needs (Dastenaei & Niknami, 2020).

Climatic Variability: Paleoclimatic data suggests that climate shifts during the Holocene significantly impacted population distribution and resource availability (Shaikh Baikloo Islam & Chaychi Amirkhiz, 2020).

Topographical Constraints: Mountainous and desert regions required adaptive strategies such as terraced farming and oasis settlements (Azadi et al., 2024).

  5. Research Challenges and Future Directions in Landscape Archaeology in Iran

One of the main challenges in landscape archaeology in Iran is the lack of comprehensive archaeological data and systematic surveys in many regions. Many sites remain unexplored, leading to gaps in understanding settlement patterns and human-environment interactions. Additionally, methodological limitations, particularly in integrating GIS, remote sensing, and environmental data, pose difficulties in conducting large-scale spatial analyses. Preservation issues also threaten archaeological sites, as rapid urbanization, agricultural expansion, and climate change contribute to their degradation. Despite these challenges, advancements in digital archaeology, including AI-driven predictive modeling and enhanced remote sensing applications, provide new opportunities for archaeological research. Furthermore, interdisciplinary collaborations involving environmental scientists, geographers, and local communities can help overcome data limitations and offer a more holistic approach to studying past landscapes. Moving forward, the future of landscape archaeology in Iran relies on adopting innovative methodologies, conducting extensive field surveys, and integrating advanced technologies. These efforts will not only enhance the understanding of Iran’s rich archaeological heritage but also contribute to the conservation and sustainable management of cultural landscapes in the region.

 Conclusion

This study demonstrated that landscape archaeology is an effective approach for analyzing settlement patterns and environmental interactions of ancient societies in Iran. The use of advanced technologies such as Geographic Information Systems (GIS) and remote sensing has enabled a more precise examination of environmental changes and their impact on human settlements. Case studies from the Zagros region, the Khuzestan Plain, and the Iranian Plateau indicate that water resources, climate changes, and topographical features have played a crucial role in the formation and distribution of archaeological sites. On the other hand, research challenges, such as the lack of comprehensive archaeological data, methodological limitations, and environmental threats, have hindered a thorough analysis of certain areas. However, advancements in remote sensing technologies and spatial modeling, along with interdisciplinary collaborations, have created new opportunities for the expansion of this field. Ultimately, the findings of this study highlight the importance of interdisciplinary research and the integration of new technologies to gain a better understanding of human-environment relationships in the past. These insights are not only valuable for archaeological studies but also contribute to the management of cultural resources and sustainable development, supporting the preservation of Iran’s cultural heritage.

References:

1. Alizadeh, A. (2010). The Origins of State Organizations in Prehistoric Highland Fars, Southern Iran: Excavations at Tall-e Bakun. Oriental Institute of the University of Chicago.
2. Adams, R. M. (1981). Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. University of Chicago Press.
3. Alvarez-Mon, J. (2005). Elamite funerary clay heads. Near Eastern Archaeology, 68(3), 114-122. https://doi.org/10.1086/NEA25067610
4. Atalay, S. (2006). Indigenous Archaeology as Decolonizing Practice. American Indian Quarterly, 30(3), 280-310.
5. Azadi, A., Moscone, D., Eger, J., & Ricci, A. (2024). The first occupation of the mountains: Neolithic human-environmental interactions in the Kohgiluyeh region (southern Zagros, Iran). Quaternary International, 700, 27-38. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2023.04.007
6. Bachad, E. W., Majid, Z., Setan, H., Chong, A. K., & Sulaiman, N. S. (2013). GIS application and geodatabase for archaeological site documentation system: Bujang Valley, Malaysia. Developments in Multidimensional Spatial Data Models, 173-189. https://doi.org/10.1007/978-3-642-36379-5_11
7. Bourbonnais, M. (2022). Applications of geographic information systems, spatial analysis, and remote sensing in environmental impact assessment. In K. S. Hanna (Ed.), Routledge handbook of environmental impact assessment. London, UK: Routledge, pp. 201-220. https://doi.org/10.4324/9780429282492-13
8. Briant, P. (2002). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbrauns.
9. Brouwer Burg, M. (2018). Paleoenvironmental Reconstruction. The Encyclopedia of Archaeological Sciences, 1-4. https://doi.org/10.1002/9781119188230.saseas0432
10. Butzer, K. W. (1982). Archaeology as Human Ecology: Method and Theory for a Contextual Approach. Cambridge University Press.
11. Chase, A. S., Chase, D. Z., & Chase, A. F. (2017). LiDAR for archaeological research and the study of historical landscapes. In N. Masini & F. Saldovieri, Sensing the Past: From artifact to historical site, Springer Cham, pp. 89-100. https://doi.org/10.1007/978-3-319-50518-3_4
12. Conolly, J., & Lake, M. (2006). Geographical Information Systems in Archaeology. Cambridge University Press.
13. Daly, K. G., Mattiangeli, V., Hare, A. J., Davoudi, H., Fathi, H., Doost, S. B., Amiri, S., Khazaeli, R., Decruyenaere, D., Nokandeh, J., & Bradley, D. G. (2021). Herded and hunted goat genomes from the dawn of domestication in the Zagros Mountains. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(25), e2100901118. https://doi.org/10.1073/pnas.2100901118
14. Daryaee, T. (2022). The bones of Khosrow: the sacred topography of Ctesiphon. Electrum. Studia z historii starożytnej, (29), 267-284. https://doi.org/10.4467/20800909el.22.018.15788
15. Dastenaei, M. H., & Niknami, K. A. (2020). An Investigation on the Impact of Physical Environment on the Formation and Continuity of Ancient settlements, Case Study the Merek River Catchment, Central Zagros, Iran. Journal of Ancient History and Archaeology, 7(4).
16. de Groene, D., Bendrey, R., Müldner, G., Coogan, A., & Matthews, R. (2023). Sheep and goat management in the Early Neolithic in the Zagros region (8000–5000 BC): New zooarchaeological and isotopic evidence from Ganj Dareh, Bestansur and Jarmo. Journal of Archaeological Science: Reports, 49, 103936. https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2023.103936
17. Dincauze, D. F. (2000). Environmental Archaeology: Principles and Practice. Cambridge University Press.
18. Fairclough, G. (2012). 6.2 Look the other way–from a branch of archaeology to a root of landscape studies. In S. J. Kluiving & E. Guttmann-Bond (Eds.), Landscape Archaeology between Art and Science, Amsterdam University Press,, pp. 471-483.
19. Gallego-Llorente, M., Connell, S., Jones, E. R., Merrett, D. C., Jeon, Y., Eriksson, A., Siska, V., Gamba, C., Meiklejohn, C., Beyer, R., & Pinhasi, R. (2016). The genetics of an early Neolithic pastoralist from the Zagros, Iran. Scientific reports, 6(1), 31326. https://doi.org/10.1038/srep31326
20. Gillmore, G. K., Stevens, T., Buylaert, J. P., Coningham, R. A., Batt, C., Fazeli, H., Young, R., & Maghsoudi, M. (2011). Geoarchaeology and the value of multidisciplinary palaeoenvironmental approaches: a case study from the Tehran Plain, Iran. https://doi.org/10.1144/SP352.5
21. Gordillo, I. (2014). La noción de paisaje en arqueología. Formas de estudio y aportes al patrimonio. Jangwa Pana, 13(1), 195-208. https://doi.org/10.21676/16574923.1382
22. Gupta, N., & Devillers, R. (2016). Geographic Visualization in Archaeology. Journal of Archaeological Method and Theory, 24(3), 852–885. https://doi.org/10.1007/s10816-016-9298-7
23. Hole, F. (1976). Studies in the Archaeological History of the Deh Luran Plain: The Excavation of Chogha Sefid. Memoirs of the Museum of Anthropology, University of Michigan.
24. Kleiss, W. (1987). The Hydraulic Systems of the Sasanians in Iran. Proceedings of the Second International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East, Rome.
25. Knapp, A. B., & Given, M. (2004). Social landscapes and social space: The Sydney Cyprus survey project. In M. Iakōbu (Ed.), Archaeological Field Survey in Cyprus: Past History, Future Potentials, British School at Athens, London, pp. 77-94.
26. Lasaponara, R., & Masini, N. (2016). Living in the golden age of digital archaeology. In Computational Science and Its Applications–ICCSA 2016: 16th International Conference, Beijing, China, July 4-7, 2016, Proceedings, Part II 16. Springer International Publishing, pp. 597-610. https://doi.org/10.1007/978-3-319-42108-7_47
27. Lasaponara, R., & Masini, N. (2011). Satellite remote sensing in archaeology: Past, present and future perspectives. Journal of archaeological science, 38(9), 1995-2002. https://ui.adsabs.harvard.edu/link_gateway/2011JArSc..38.1995L/doi:10.1016/j.jas.2011.02.002
28. Mahmoudian, H. (2018). A Study on the Role of the Simre River in the Agricultural Developments of Prehistoric Iran Based on Archaeological Evidence. Journal of Elamite Studies, 3(7), 1-23 (in Persian).
29. Mercuri, A. M., Florenzano, A., Massamba N'siala, I., Olmi, L., Roubis, D., & Sogliani, F. (2010). Pollen from archaeological layers and cultural landscape reconstruction: case studies from the Bradano valley (Basilicata, southern Italy). Plant Biosystems, 144(4), 888-901. https://doi.org/10.1080/11263504.2010.491979
30. Niknami, K. A., Chaychi Amirkhiz, A., & Jalali, F. F. (2009). Spatial pattern of archaeological site distributions on the eastern shores of Lake Urmia, northwestern Iran. Archeologia e calcolatori, (20), 261-276.
31. Opitz, R., & Herrmann, J. (2018). Recent trends and long-standing problems in archaeological remote sensing. Journal of Computer Applications in Archaeology, 1(1), 19-41. https://doi.org/10.5334/JCAA.11
32. Orejas Saco del Valle, A. (1991). Arqueología del paisaje: historia, problemas y perspectivas. Consejo Superior de Investigaciones Científicas (España). https://doi.org/10.3989/AESPA.1991.V64.503
33. Parcak, S. (2009). Satellite Remote Sensing for Archaeology. Routledge.
34. Parcak, S. (2007). Satellite remote sensing methods for monitoring archaeological tells in the Middle East. Journal of Field Archaeology, 32(1), 65-81. https://doi.org/10.1179/009346907791071773
35. Potts, D. T. (2016). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge University Press.
36. Preucel, R. W. (2018). Post-processual Archaeology. obo in Anthropology. https://doi.org/10.1093/obo/9780199766567-0188  
37. Schacht, R. M. (1975). A preliminary report on the excavations at Tepe Sharafabad, 1971. Journal of field archaeology, 2(4), 307-329. https://doi.org/10.1179/009346975791490935
38. Shaikh Baikloo Islam, B., & Chaychi Amirkhiz, A. (2020). Human-Climate Connection in North Central Iran Between 6000 and 2700 BCE. Iranian Journal of Archaeological Studies, 10(1), 75-93. https://doi.org/10.22111/ijas.2020.6792
39. Shaikh Baikloo Islam, B., Chaychi Amirkhiz, A., & Valipour, H. (2016). On the Possible Correlation between the Collapse of Sialk IV and Climatological Events during the Middle-Late Holocene. Iranian Journal of Archaeological Studies, 6(1), 45-57. https://doi.org/10.22111/ijas.2016.3770
40. Shi, X., Kindratenko, V., Yang, C. (2013). Modern Accelerator Technologies for Geographic Information Science. In Shi, X., Kindratenko, V., Yang, C. (eds.), Modern Accelerator Technologies for Geographic Information Science. Springer, Boston, MA. https://doi.org/10.1007/978-1-4614-8745-6_1
41. Stolper, M W (1982). On the Dynasty of Šimaški and the Early Sukkalmahs. Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, 72(1), 42-67. https://doi.org/10.1515/ZAVA.1982.72.1.42
42. Sumner, W. M. (2003). Early urban life in the land of Anshan: excavations at Tal-e Malyan in the highlands of Iran (Vol. 3). UPenn Museum of Archaeology.
43. Tilley, C. (1994). A Phenomenology of Landscape: Places, Paths and Monuments. Berg Publishers.
44. Thomas, J. (Ed.). (2000). Interpretive archaeology: A reader. A&C Black.
45. van Zeist, W., Smith, P. E., Palfenier-Vegter, R. M., Suwijn, M., & Casparie, W. A. (1984). An archaeobotanical study of Ganj Dareh Tepe, Iran. Palaeohistoria, 201-224.
46. Verhagen, P. (2012). Biting off more than we can chew? The current and future role of digital techniques in landscape archaeology. In S. J. Kluiving & E. Guttmann-Bond (Eds.), Landscape Archaeology between Art and Science, Amsterdam University Press, pp. 309-320. https://doi.org/10.1515/9789048516070-023
47. Whitlam, J., Bogaard, A., Matthews, R., Matthews, W., Mohammadifar, Y., Ilkhani, H., & Charles, M. (2018). Pre-agricultural plant management in the uplands of the central Zagros: the archaeobotanical evidence from Sheikh-e Abad. Vegetation History and Archaeobotany, 27, 817-831. https://doi.org/10.1007/s00334-018-0675-x
48. Wilkinson, K., & Stevens, C. (2003). Environmental archaeology: approaches, techniques and applications. Stroud.

Full-Text:



3     باستان‌شناسی ایران، دورهٔ ۱۴، شمارهٔ ۲، پاییز و زمستان ۱۴۰۳

 

باستان‌شناسی ایران مجلهٔ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر دورهٔ ۱۴، شمارهٔ ۲،‌ پاییز و زمستان ۱۴۰۳ شاپا: ۲۲۵۱ ـ ۹۵۴۸

                                                                                            

 

 

 

باستان‌شناسی منظر و تحلیل الگوهای سکونتگاهی در ایران:

رویکردی میان‌رشته‌ای با استفاده از فناوری‌های نوین

 

روناک تاسا 1، محمدرضا سعیدی۲*، احمد چایچی امیرخیز۳، حسن درخشی۴ ۱ دانشجوی دکتری باستان‌شناسی، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، دانشکده علوم انسانی، واحد علوم و تحقیقات،‌ دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران. ۲ دانشیار، پژوهشکده تحقیق و توسعه علوم انسانی، سازمان و مطالعه و تدوین کتب دانشگاهی در علوم اسلامی و انسانی (سمت)، تهران، ایران، نویسندهٔ مسئول: [e-mail] ۳ استادیار، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، تهران، ایران. ۴ استادیار، گروه باستان‌شناسی، واحد شوشتر، دانشگاه آزاد اسلامی، شوشتر، ایران.
چکیده		اطلاعات مقاله
باستان‌شناسی منظر به‌عنوان یک رویکرد میان‌رشته‌ای، به بررسی تعاملات انسان و محیط در طول تاریخ می‌پردازد. این پژوهش با استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سنجش از دور، به تحلیل الگوهای سکونتگاهی و تعاملات محیطی جوامع باستانی ایران می‌پردازد. مطالعه‌ی موردی مناطق زاگرس، دشت خوزستان و فلات مرکزی نشان می‌دهد که عوامل محیطی مانند منابع آب، تغییرات اقلیمی و ویژگی‌های توپوگرافی نقش کلیدی در شکل‌گیری و پراکنش سکونتگاه‌های باستانی داشته‌اند. نتایج این پژوهش نشان می‌دهد که جوامع باستانی با استفاده از راهبردهای سازگاری متنوع، توانسته‌اند با چالش‌های محیطی مقابله کنند. همچنین، استفاده از فناوری‌های نوین مانند GIS و سنجش از دور، امکان تحلیل دقیق‌تر و جامع‌تری از داده‌های باستان‌شناسی را فراهم کرده است. چالش‌هایی مانند کمبود داده‌های باستان‌شناسی و تهدیدات زیست‌محیطی نیز مورد بررسی قرار گرفته‌اند. این پژوهش بر اهمیت مطالعات میان‌رشته‌ای و به‌کارگیری فناوری‌های جدید برای درک بهتر روابط انسان و محیط در گذشته تأکید دارد و بینش‌هایی را برای مدیریت منابع فرهنگی و توسعه پایدار ارائه می‌دهد.		تاریخ‌ها دریافت: ۰۵/۰۷/۱۴۰۳ پذیرش: ۲۲/۰۸/۱۴۰۳
		واژگان کلیدی باستان‌شناسی منظر  الگوهای سکونتگاهی  GIS  تغییرات محیطی  ایران باستان، سنجش از دور تعامل انسان و محیط

استناد: تاسا، روناک، سعیدی، محمدرضا، چایچی امیرخیز، احمد، درخشی، حسن (1۴0۳). باستان‌شناسی منظر و تحلیل الگوهای سکونتگاهی در ایران: رویکردی میان‌رشته‌ای با استفاده از فناوری‌های نوین. باستان‌شناسی ایران، ۱۴ (۲)، ۱ – ۱۲.  https://doi.org/10.82101/aoi.2025.1201588 © ۱۴۰۳ (۲۰۲۵) نویسندگان مقاله، نشریهٔ باستان‌شناسی ایران، مجلهٔ دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر.

 

 

 

 

 

 

 

Archaeology of Iran Shushtar Branch, Islamic Azad University Vol. 14, Issue 2, 2025 ISSN: 9548-2251

                                                                                            

 

 

 

Landscape Archaeology and Settlement Patterns in Iran:

An Interdisciplinary Approach Using Advanced Technologies

 

Ronak Tasa 1, Mohammad Reza Saeedi 2*, Ahmad Chaychi Amirkhiz 3, Hassan Derakhshi 4 1. PhD Candidate in Archaeology, Department of History and Archaeology, Faculty of Humanities, Science and Research Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran. 2. Associate Professor, Research Institute for the Development of Humanities, Organization for the Study and Publication of University Texts in Islamic and Humanities Sciences (SAMT), Tehran, Iran, Corresponding author: [e-mail] 3. Assistant Professor, Research Institute of Cultural Heritage and Tourism, Tehran, Iran. 4. Assistant Professor, Department of Archaeology, Shushtar Branch, Islamic Azad University, Shushtar, Iran.
Abstract		Article Info
Landscape archaeology, as an interdisciplinary approach, examines the interactions between humans and their environment throughout history. This study utilizes advanced technologies such as Geographic Information Systems (GIS) and remote sensing to analyze settlement patterns and environmental interactions of ancient communities in Iran. Case studies from the Zagros region, Khuzestan Plain, and Central Plateau reveal that environmental factors such as water resources, climatic changes, and topographic features played a crucial role in the formation and distribution of ancient settlements. The findings demonstrate that ancient communities employed diverse adaptation strategies to cope with environmental challenges. Furthermore, the use of modern technologies like GIS and remote sensing has enabled more precise and comprehensive analysis of archaeological data. Challenges such as the lack of archaeological data and environmental threats are also addressed. This research highlights the importance of interdisciplinary studies and the application of new technologies for a better understanding of past human-environment relationships. It provides valuable insights for cultural resource management and sustainable development, emphasizing the relevance of landscape archaeology in addressing contemporary environmental and cultural heritage issues. The study underscores the potential of integrating traditional archaeological methods with cutting-edge technologies to enhance our understanding of ancient societies and their adaptive strategies.		History Received: September 26, 2024 Accepted: November 12, 2024
		Keywords Landscape Archaeology Settlement Patterns GIS Environmental Changes Ancient Iran Remote Sensing Human-Environment Interaction

Citation: Tasa, R., Saeedi, M. R., Chaychi Amirkhiz, A., & Derakhshi, H. (2014). Landscape Archaeology and Settlement Patterns in Iran: An Interdisciplinary Approach Using Advanced Technologies. Archaeology of Iran, 14(2), 1-12. https://doi.org/10.82101/aoi.2025.1201588   © 2025 Authors, Archaeology of Iran, Journal of Islamic Azad University, Shushtar Branch.

 

 

 

 

مقدمه

باستان‌شناسی منظر به‌عنوان شاخه‌ای از باستان‌شناسی، به بررسی رابطه متقابل جوامع انسانی با محیط طبیعی و فرهنگی آن‌ها می‌پردازد (Gordillo, 2014). برخلاف رویکردهای سنتی که بر کاوش‌های میدانی و شناسایی محوطه‌های باستانی متمرکز هستند، این دیدگاه با بهره‌گیری از فناوری‌های پیشرفته مانند GIS، سنجش از دور و تحلیل داده‌های محیطی، به بازسازی فضاهای زیستی جوامع گذشته کمک می‌کند (Orejas Saco del Valle, 2018). چنین رهیافتی امکان مطالعه مناظر فرهنگی در مقیاس‌های مختلف را فراهم کرده و تأثیرات تغییرات اقلیمی، الگوهای سکونتگاهی و تحولات اقتصادی ـ اجتماعی را بر شکل‌گیری چشم‌اندازهای باستانی نشان می‌دهد (Fairclough, 2012). ایران به‌عنوان یکی از مراکز تمدنی مهم در جهان باستان، دارای تنوع چشمگیری در الگوهای استقراری و سازگاری‌های محیطی بوده است. از دشت‌های پهناور خوزستان تا ارتفاعات زاگرس و مناطق بیابانی فلات مرکزی، جوامع باستانی با محیط‌های مختلفی روبه‌رو بوده و راهبردهای گوناگونی برای تعامل با طبیعت اتخاذ کرده‌اند (Niknami et al., 2009). تحلیل این الگوهای سکونتگاهی و چگونگی سازگاری آن‌ها با چالش‌های محیطی، نه‌تنها در درک تاریخ فرهنگی این سرزمین اهمیت دارد، بلکه می‌تواند در مطالعات محیطی معاصر نیز مفید باشد (Brouwer Burg, 2018). هدف این پژوهش بررسی نقش باستان‌شناسی منظر (زمین‌سیما یا پهن‌دشت) در تحلیل الگوهای سکونتگاهی و تعاملات محیطی جوامع باستانی ایران است. سوالات پژوهش شامل موارد زیر هستند: ۱) چگونه عوامل محیطی بر پراکنش استقرارهای باستانی در ایران تأثیر گذاشته‌اند؟ ۲) چه روش‌هایی در باستان‌شناسی منظر برای تحلیل محوطه‌های باستانی ایران به‌کار گرفته شده‌اند؟ ۳) فناوری‌های جدید چه نقشی در افزایش دقت مطالعات فضایی و محیطی دارند؟ در این مقاله،‌ به غیر از بحث کلی درخصوص رویکرد مزبور، تحقیقاتی از مناطق مختلف ایران ذکر می‌شود.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر از روش توصیفی ـ تحلیلی بهره می‌برد و داده‌های آن بر اساس مطالعات موردی، تحلیل‌های فضایی و بررسی منابع منتشرشده گردآوری شده است. تأکید بر استفاده از سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سنجش از دور برای تبیین اهمیت این‌گونه تحلیل‌های باستان‌شناختی بنیاد پژوهش پیش رو را تشکیل می‌دهد (Lasaponara & Masini, 2016). اطلاعات مرتبط از منابع محیطی، جغرافیایی و اقلیمی استخراج شده و با یافته‌های باستان‌شناسی مقایسه می‌شود. همچنین، روش‌های مدل‌سازی سکونتگاهی و تحلیل فضایی برای بررسی روندهای استقراری به کار رفته‌اند (Wheatley & Gillings, 2002). به‌علاوه، سعی شده است تا چالش‌ها و محدودیت‌های رویکرد مذکور در مطالعات باستان‌شناسی ایران توضیح داده شود.

 

بحث

۱. تاریخچه و نظریه‌های باستان‌شناسی منظر

باستان‌شناسی منظر یک رویکرد میان‌رشته‌ای است که به بررسی روابط متقابل انسان و محیط در بستر زمان و مکان می‌پردازد. این رویکرد از جغرافیای فرهنگی و بوم‌شناسی انسانی الهام گرفته و در دهه‌های اخیر، با پیشرفت فناوری‌هایی مانند سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سنجش از دور، گسترش یافته است (Gordillo, 2014). نظریه‌های باستان‌شناسی منظر را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد: نظریه‌هایی که بر تجربه‌ انسانی از محیط تأکید دارند، نظریه‌هایی که بر تحلیل‌های فضایی و کمی تمرکز می‌کنند، و نظریه‌های ترکیبی که هر دو رویکرد را دربرمی‌گیرند (Fairclough, 2012; Tilley, 1994).

۱.۱. ریشه‌های تاریخی باستان‌شناسی منظر

مفهوم «منظر» نخستین بار در اوایل قرن بیستم توسط جغرافی‌دانانی مانند کارل زاور مطرح شد که بر نقش فرهنگ در شکل‌دهی به محیط تأکید داشتند (Sauer, 1925). این دیدگاه به‌تدریج در علوم اجتماعی و باستان‌شناسی تأثیر گذاشت. در دهه ۱۹۷۰، با ظهور پسا‌روندگرایی، تأکید بر نقش انسان در تغییرات محیطی و الگوهای سکونتگاهی افزایش یافت و زمینه‌ساز شکل‌گیری باستان‌شناسی منظر شد (Preucel, 2018). در این دوره، مفهوم تعامل فعال انسان با محیط، که متأثر از علوم محیطی و چشم‌انداز فرهنگی بود، در پژوهش‌های باستان‌شناسی بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

۲.۱. نظریه‌های کلیدی در باستان‌شناسی منظر

رویکردهای کمّی و تحلیل فضایی

این دیدگاه که از دهه۱۹۸۰ توسعه یافت، برتحلیل‌های جغرافیایی،

استفاده از GIS و مدل‌سازی مکانی تأکید دارد. پژوهشگران در این چارچوب از ابزارهای رقومی برای بررسی الگوهای استقراری و روابط سکونتگاه‌ها با ویژگی‌های محیطی بهره می‌برند (Conolly & Lake, 2006). این روش به‌ویژه در تحلیل تغییرات چشم‌اندازها و تأثیرات عوامل اقلیمی بر جوامع باستانی بسیار کاربردی است. علاوه‌براین، از تحلیل‌های کمّی برای ارزیابی مسیرهای تجاری، توزیع منابع و تأثیرات اقلیمی بر پراکنش سکونتگاه‌ها استفاده می‌شود.

رویکردهای پدیدارشناسانه

این رویکرد که در دهه ۱۹۹۰ شکل گرفت، بر ادراک انسانی از منظر و تعاملات فرهنگی و اجتماعی مرتبط با محیط تأکید دارد (Tilley, 1994). محققانی مانند کریستوفر تیللی به بررسی تجربیات فضایی جوامع گذشته پرداخته‌اند و نشان داده‌اند که مکان‌های باستانی نه‌تنها از نظر جغرافیایی، بلکه از نظر معانی نمادین نیز برای جوامع اهمیت داشته‌اند (Thomas, 2000). رویکرد پدیدارشناختی باستان‌شناسی منظر همچنین شامل مطالعه فضاهای آیینی، مسیرهای زیارتی و نحوه استفاده از مناظر طبیعی در ساختارهای اجتماعی و دینی می‌شود.

تحلیل‌های بوم‌شناختی و اکولوژیک

این دیدگاه بر مطالعه تغییرات محیطی و نقش آن‌ها در سازگاری جوامع انسانی متمرکز است. باستان‌شناسان از داده‌های دیرین‌اقلیم‌شناسی، گرده‌شناسی و تحلیل‌های خاک‌شناسی برای بازسازی محیط‌های باستانی و بررسی نحوه تعامل انسان با طبیعت بهره می‌برند (Butzer, 1982; Dincauze, 2000). این روش به‌ویژه در پژوهش‌هایی که به تأثیر تغییرات اقلیمی بر الگوهای سکونتگاهی می‌پردازند، اهمیت دارد. در این زمینه، ترکیب داده‌های محیطی با شواهد فرهنگی می‌تواند به تحلیل جامع‌تری از تحول جوامع انسانی منجر شود.

نظریه‌های ترکیبی و میان‌رشته‌ای

باستان‌شناسی منظر امروزه به سمت رویکردهای میان‌رشته‌ای حرکت کرده است که در آن داده‌های محیطی، فرهنگی و فناوری‌های پیشرفته مانند مدل‌سازی سه‌بعدی و هوش مصنوعی در کنار یکدیگر استفاده می‌شوند (Lasaponara & Masini, 2016). این دیدگاه تلاش دارد تا ابعاد مختلف تجربه انسانی از فضا و زمان را در کنار عوامل زیست‌محیطی و اقتصادی تحلیل کند.

۳.۱. توسعه ابزارهای فناوری در باستان‌شناسی منظر

پیشرفت فناوری‌های اطلاعات مکانی امکان تحلیل دقیق‌تری از داده‌های باستان‌شناسی را فراهم کرده است. سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) به پژوهشگران امکان می‌دهد تا الگوهای پراکنش سکونتگاه‌ها را تحلیل کنند و روابط فضایی میان محوطه‌های باستانی را بررسی نمایند (Wheatley & Gillings, 2002). همچنین، داده‌های LiDAR و تصاویر ماهواره‌ای برای شناسایی ساختارهای پنهان و تغییرات چشم‌اندازهای فرهنگی مورد استفاده قرار گرفته‌اند (Opitz & Herrmann, 2018).

۴.۱. چشم‌انداز آینده‌ باستان‌شناسی منظر

آینده‌ این حوزه وابسته به توسعه‌ فناوری‌های جدید و همکاری‌های میان‌رشته‌ای است. استفاده از مدل‌سازی سه‌بعدی، یادگیری ماشینی و هوش مصنوعی در تجزیه‌وتحلیل داده‌های فضایی، دقت مطالعات را افزایش خواهد داد. همچنین، پژوهش‌های بیشتر در زمینه‌ تأثیرات تغییرات اقلیمی بر جوامع باستانی، می‌تواند به درک بهتری از پایداری و انطباق‌پذیری فرهنگی در طول تاریخ منجر شود (Lasaponara & Masini, 2016).

۵.۱. جمع‌بندی

باستان‌شناسی منظر در دهه‌های اخیر به‌عنوان یک حوزه مطالعاتی میان‌رشته‌ای رشد قابل‌توجهی داشته است. این رشته توانسته است با ترکیب تحلیل‌های فضایی، داده‌های زیست‌محیطی و بررسی‌های فرهنگی، درک جدیدی از روابط پیچیده انسان و محیط ارائه دهد. به‌ویژه، استفاده از فناوری‌هایی مانند GIS، سنجش از دور و مدل‌سازی سه‌بعدی، باعث شده است که پژوهش‌های باستان‌شناسی منظر دقت بیشتری پیدا کنند و دامنه تحلیل‌ها گسترش یابد.

در آینده، ادغام یادگیری ماشینی و هوش مصنوعی در تجزیه‌وتحلیل داده‌های باستان‌شناسی می‌تواند به کشف الگوهای پنهان در داده‌های مکانی کمک کند. همچنین، مطالعات بیشتر درباره تأثیرات تغییرات اقلیمی بر جوامع گذشته، می‌تواند دیدگاه‌های جدیدی در زمینه تاب‌آوری و سازگاری فرهنگی ارائه دهد. علاوه‌بر‌این، توجه به دیدگاه‌های بومی و محلی در تحلیل‌های باستان‌شناسی منظر، می‌تواند به درک جامع‌تری از معانی فرهنگی و تاریخی مناظر کمک کند. در نهایت، باستان‌شناسی منظر با پیشرفت در فناوری‌ها و رویکردهای میان‌رشته‌ای، به یکی از مهم‌ترین حوزه‌های پژوهشی در علوم انسانی و محیطی تبدیل شده است که نه‌تنها در شناخت گذشته، بلکه در مدیریت منابع فرهنگی و محیطی برای آینده نیز نقش مهمی ایفا می‌کند.

۲. روش‌های تحقیق در باستان‌شناسی منظر

باستان‌شناسی منظر به‌عنوان یک رویکرد میان‌رشته‌ای، از روش‌های متنوعی برای بررسی تعاملات انسان و محیط استفاده می‌کند. این روش‌ها شامل سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS)، سنجش از دور، و تحلیل‌های محیطی و اکولوژیک است که به باستان‌شناسان امکان می‌دهند تا مناظر باستانی را به‌صورت جامع‌تر و دقیق‌تر مطالعه کنند. در این متن، به بررسی این روش‌ها و کاربردهای آن‌ها در باستان‌شناسی منظر پرداخته می‌شود.

۱.۲. سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS)

سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) یکی از مهم‌ترین ابزارها در باستان‌شناسی منظر است که به محققان امکان می‌دهد تا داده‌های مکانی و زمانی را ادغام، مدیریت و تحلیل کنند. GIS به‌طور خاص در باستان‌شناسی محیطی بسیار ارزشمند است، زیرا به باستان‌شناسان کمک می‌کند تا یافته‌های باستان‌شناسی را با عوامل محیطی مرتبط کنند (Bourbonnais, 2022; Gupta & Devillers, 2016). این سیستم‌ها امکان تجزیه‌وتحلیل فضایی و مدل‌سازی پیش‌بینی‌کننده را فراهم می‌کنند که به شناسایی الگوهای سکونتگاهی، مسیرهای تجاری و کاربری زمین‌های زراعی کمک می‌کند (Conolly & Lake, 2006).

یکی از مزایای کلیدی GIS، توانایی آن در تجسم و تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در دو فرمت دو بعدی و سه بعدی است. این قابلیت به درک بهتر توپوگرافی محوطه، ویژگی‌های چشم‌انداز و روابط فضایی بین مصنوعات و عناصر محیطی کمک می‌کند (Bachad et al., 2013). علاوه‌براین، GIS می‌تواند داده‌های سنجش از دور، مانند تصاویر ماهواره‌ای را که برای درک بافت محیطی وسیع‌تر محوطه‌های باستان‌شناسی ارزشمند است، یکپارچه کند (Bourbonnais, 2022; Shi et al., 2013).

۲.۲. سنجش از دور

سنجش از دور انقلابی در تحقیقات باستان‌شناسی به‌ویژه در مناطقی با دسترسی محدود ایجاد کرده است. تصاویر ماهواره‌ای باستان‌شناسان را قادر می‌سازد تا محوطه‌های باستانی، الگوهای استقراری، و ویژگی‌های چشم‌انداز در مناطق وسیع را شناسایی و آنالیز کنند (Lasaponara & Masini, 2011). در ایران، تصاویر ماهواره‌ای برای شناسایی کاروانسراهای باستانی، سیستم‌های آبیاری و مسیرهای تجاری که زمانی سکونتگاه‌ها را در مناطق وسیع بیابانی به هم متصل می‌کردند، استفاده شده است (Parcak, 2007, 2009). فناوری‌های سنجش از دور مانند LiDAR (تشخیص نور و محدوده) نیز برای شناسایی ویژگی‌هایی مانند جاده‌های باستانی، تراس‌ها، و سیستم‌های مدیریت آب که اغلب در زیر پوشش گیاهی یا خاک پنهان هستند، بسیار ارزشمند است (Conolly & Lake, 2006; Chase et al., 2017). این فناوری‌ها در باستان‌شناسی منظر ضروری شده‌اند و ابزاری برای کمّی‌سازی، مدل‌سازی و تجسم مناظر به روش‌هایی فراهم می‌کنند که قبلا غیرممکن بود (Verhagen, 2012).

۳.۲. تحلیل‌های محیطی و اکولوژیک

بازسازی محیطی یک جنبه مهم از باستان‌شناسی منظر است که اطلاعات ارزشمندی را در مورد اقلیم گذشته، پوشش گیاهی و تعاملات انسان و محیط ارائه می‌دهد. تکنیک‌های مختلفی از جمله پالئواکولوژی (دیرین‌زیست‌بوم‌شناسی)، آنالیز خاک، و پالینولوژی (تحلیل گرده) استفاده می‌شود (Dincauze, 2000). این روش‌ها به باستان‌شناسان امکان می‌دهند تا شیوه‌های پایداری جوامع باستانی و سازگاری با تغییرات آب‌وهوایی را تفسیر کنند (Brouwer Burg, 2018).

به‌عنوان مثال، تجزیه‌وتحلیل گرده‌های به‌دست آمده از بافت‌های باستان‌شناسی اطلاعات مهمی در مورد گیاهان باستانی، پوشش گیاهی و مناظر فرهنگی شکل گرفته توسط فعالیت‌های انسانی ارائه می‌دهد. درصد بالای گرده‌های Poaceae و Cichorioideae، همراه با هاگ‌های قارچی Coprophilous، می‌تواند نشان‌دهنده فعالیت‌های طولانی‌مدت شبانی باشد (Mercuri et al., 2010). باستان‌شناسی محیطی همچنین به بازسازی ویژگی‌های چشم‌انداز، تعیین رژیم‌های غذایی گذشته، و درک استفاده از مواد خام و فناوری برای کشاورزی، شکار و ساختمان‌سازی کمک می‌کند (Wilkinson & Stevens, 2003).

۴.۲. کاربردهای عملی روش‌های تحقیق در باستان‌شناسی منظر

در مطالعات موردی مختلف، روش‌های تحقیق در باستان‌شناسی منظر به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار گرفته‌اند. به‌عنوان مثال، در پروژه بررسی سیدنی قبرس، تأثیر متقابل بین تولید منابع، توسعه اجتماعی و تعاملات انسان و محیط مورد بررسی قرار گرفته است و بر اهمیت فرهنگ مادی و مؤلفه‌های اجتماعی در شکل دادن به مناظر گذشته تأکید شده است (Knapp & Given, 2004). در شمال‌غربی ایران، محققان از تجزیه‌وتحلیل الگوی فضایی و GIS برای مطالعه پراکندگی محوطه‌های باستان‌شناختی استفاده کرده‌اند و بینش‌هایی در مورد تفسیرهای مقیاس منطقه‌ای و مدل‌سازی منظر فرهنگی ارائه داده‌اند (Niknami et al., 2009). علاوه‌براین، در مطالعات مربوط به سیستم‌های آبیاری بین‌النهرین، باستان‌شناسان منظر از تصاویر ماهواره‌ای، GIS و مدل‌سازی هیدرولوژیکی برای بازسازی شبکه‌های آبیاری باستانی استفاده کرده‌اند. این مطالعات نشان‌دهنده نبوغ و نوآوری در شیوه‌های کشاورزی اولیه و پیچیدگی‌های اجتماعی مربوط به مدیریت منابع آب است (Adams, 1981).

۵.۲. جمع‌بندی

باستان‌شناسی منظر از روش‌های متعددی برای تحلیل روابط میان انسان و محیط استفاده می‌کند. سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) ابزار قدرتمندی برای مدیریت، تجزیه‌وتحلیل و مدل‌سازی داده‌های مکانی و زمانی فراهم می‌کنند و به درک الگوهای استقراری و مسیرهای تجاری کمک می‌کنند. فناوری‌های سنجش از دور، مانند تصاویر ماهواره‌ای و LiDAR، امکان شناسایی محوطه‌های باستانی و ویژگی‌های پنهان چشم‌انداز را در مناطق وسیع و سخت‌گذر فراهم کرده‌اند. همچنین، تحلیل‌های محیطی و اکولوژیک از طریق تکنیک‌هایی نظیر پالئواکولوژی و پالینولوژی، در بازسازی شرایط اقلیمی گذشته و بررسی شیوه‌های معیشتی جوامع باستانی نقش مهمی دارند. کاربرد عملی این روش‌ها در مطالعات موردی، مانند بررسی‌های باستان‌شناسی در قبرس، ایران و بین‌النهرین، اهمیت آن‌ها را در بازسازی مناظر فرهنگی و مدیریت منابع نشان داده است. استفاده از این فناوری‌ها نه‌تنها به شناخت دقیق‌تر محیط‌های باستانی کمک می‌کند، بلکه در برنامه‌های حفاظت از میراث فرهنگی نیز مؤثر است. با پیشرفت ابزارهای دیجیتال و میان‌رشته‌ای شدن پژوهش‌ها، آینده باستان‌شناسی منظر به سمت تحلیل‌های پیشرفته‌تر و دقیق‌تر حرکت خواهد کرد.

 

۳. نمونه‌های موردی از ایران

ایران با تنوع جغرافیایی و تاریخی غنی خود، نمونه‌های متعددی از سکونتگاه‌های باستانی را ارائه می‌دهد که نشان‌دهنده تعاملات پیچیده انسان و محیط در طول هزاره‌هاست. در این بخش، به بررسی نمونه‌های موردی از محوطه‌های زاگرس، دشت‌ خوزستان، سکونتگاه‌های ایلام و هخامنشیان پرداخته می‌شود.

۱.۳. تحلیل محوطه‌های زاگرس

منطقه کوهستانی زاگرس یکی از مهم‌ترین مناطق باستان‌شناسی ایران است که شواهد مهمی از گذار از نظام معیشتی شکارگری به کشاورزی را ارائه می‌دهد. سکونتگاه‌های نوسنگی مانند گنج دره، تپه سراب و شیخی‌آباد در این منطقه قرار دارند. این سکونتگاه‌ها در دره‌های حاصلخیز بر پا شده بودند و بر دسترسی به منابع و موقعیت استراتژیک تأکید داشتند (Hole, 1976). در گنج دره، شواهدی از نگهداری و پرورش بزها در عصر نوسنگی پیش‌ازسفال (حدود 9600 تا 7000 ق.م) وجود دارد که نشان‌دهنده آغاز فرآیند اهلی‌سازی حیوانات مانند بز است (Daly, 2021; de Groene et al., 2023).

مطالعات باستان‌گیاه‌شناسی زاگرس نیز نشان‌دهنده کشت جو خودرو و اهلی و همچنین استفاده از گیاهان وحشی مانند پسته و عدس است (van Zeist et al., 2015). ساکنان شیخی‌آباد، از گیاهان وحشی مختلف تغذیه می‌کردند، ولی این گیاهان هرگز اهلی نشدند (Whitlam et al., 2018). آنالیز ژنتیکی بقایای یک زن از دوران نوسنگی اولیه گنج‌دره نشان می‌دهد که این جمعیت از کشاورزان آناتولی متمایز بوده و بیشتر با شکارگر ـ جمع‌آورندگان قفقاز مرتبط بوده‌اند، که این نشان‌دهنده جدایی از سایر جمعیت‌های هلال حاصلخیزی است (Gallego-Llorente et al., 2016).

۲.۳. دشت‌ خوزستان

دشت‌ خوزستان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مناطق کشاورزی و تمدنی ایران باستان، شاهد توسعه سیستم‌های آبیاری و مدیریت آب در دوره‌های مختلف بوده‌ است. در دوره ساسانی (۲۲۴ـ۶۵۱ میلادی)، سیستم‌های آبیاری و مدیریت آب گسترده‌ای در منطقه خوزستان برای حمایت از کشاورزی در نواحی خشک ایجاد شد. ساخت سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر، مجموعه‌ای از سدها، کانال‌ها و پل‌ها، امکان استفاده بهینه از منابع آبی را فراهم کرد و به رشد و توسعه سکونتگاه‌ها در این منطقه کمک نمود (Kleiss, 1987). این زیرساخت‌های آبی پیشرفته به ساسانیان امکان می‌داد تا جمعیتی متراکم را در محیطی چالش‌برانگیز حفظ کنند.

۳.۳. سکونتگاه‌های ایلام

تمدن ایلامی که از حدود ۴200 تا ۶۴۵ قبل‌ازمیلاد را در بر می‌گرفت، مراکز شهری پیچیده‌ای را در جنوب‌غربی ایران از جمله شوش و انشان به وجود آورد و توسعه داد. این سکونتگاه‌ها از نظر استراتژیک در نزدیکی رودخانه‌ها و بعضاً در رشته‌کوه‌های زاگرس قرار داشتند که نشان‌دهنده اتکای این تمدن به کشاورزی و تجارت است (Álvarez-Mon, 2005). توزیع فضایی سکونتگاه‌های ایلامی نشان‌دهنده یک ساختار سیاسی سازمان‌یافته است که در آن شوش به‌عنوان یک مرکز سیاسی و مذهبی عمل می‌کرد و نقش مهمی در مدیریت و کنترل سیاسی این منطقه ایفا می‌کرد (Stolper, 1982).

برای دورهٔ بانش (حدود 3۴00 تا 2600 ق.م) در تل ملیان که شواهدی از زندگی اولیه شهری در انشان را ارائه می‌دهد، کاوش‌ها طیف گسترده‌ای از مصنوعات، از جمله لوح‌های گلی آغازایلامی و مهرهای استوانه‌ای را آشکار کرده است (Sumner, 2003). در طول هزارهٔ دوم قبل‌ازمیلاد، دشت سوزیانا رشد جمعیت و تغییرات اقتصادی ـ اجتماعی قابل‌توجهی را تجربه کرد، که نمونه آن تبدیل تپه شرف آباد از یک سکونتگاه کوچک به یک منطقه روستایی بود (Schacht, 1975).

۴.۳. سکونتگاه‌های هخامنشیان

ظهور امپراتوری هخامنشی (حدود 550 تا 330 قبل‌ازمیلاد)

به‌طور قابل‌توجهی بر الگوهای سکونتگاهی در ایران تأثیر گذاشت. این امپراتوری شبکه‌ای از مراکز اداری و راه‌های سلطنتی ایجاد کرد که ارتباط و توزیع منابع را در سراسر امپراتوری تسهیل می‌کرد (Briant, 2002). شهرهایی مانند تخت جمشید و شوش به‌عنوان مراکز مهم سیاسی، اقتصادی و فرهنگی عمل می‌کردند و نقش کلیدی در مدیریت و کنترل قلمروی گستردهٔ هخامنشیان داشتند. در دورهٔ هخامنشی، سکونتگاه‌ها اغلب در امتداد مسیرهای تجاری و ارتباطی قرار داشتند که تسهیل تجارت و تبادلات فرهنگی را ممکن می‌ساخت. شهر شوش که به دلیل موقعیت استراتژیک خود به یک مرکز شهری بزرگ تبدیل شده بود، تجارت میان بین‌النهرین و فلات ایران را تسهیل می‌کرد (Potts, 2016). این شهر به‌عنوان یکی از پایتخت‌های هخامنشی، نقش مهمی در ادارهٔ امپراتوری و ارتباط با سایر مناطق تحت کنترل هخامنشیان داشت.

۵.۳. جمع‌بندی

نمونه‌های موردی از ایران، از جمله محوطه‌های زاگرس، دشت‌های خوزستان، سکونتگاه‌های ایلام و هخامنشیان، نشان‌دهنده تنوع و پیچیدگی الگوهای سکونتگاهی در ایران باستان هستند. این سکونتگاه‌ها نه‌تنها بازتاب‌دهنده تعاملات انسان و محیط هستند، بلکه نشان‌دهنده تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی در طول هزاره‌ها نیز می‌باشند. با استفاده از روش‌هایی مانند GIS و سنجش از دور، باستان‌شناسان توانسته‌اند درک بهتری از این سکونتگاه‌ها و نقش آن‌ها در شکل‌گیری تمدن‌های باستانی ایران به دست آورند.

 

۴. نقش عوامل محیطی در پراکنش سکونتگاه‌ها

عوامل محیطی همواره نقش کلیدی در شکل‌گیری و پراکنش سکونتگاه‌های باستانی در ایران ایفا کرده‌اند. تنوع جغرافیایی ایران، از دشت‌های حاصلخیز و دره‌های رودخانه‌ای گرفته تا بیابان‌های خشک و مناطق کوهستانی، به‌طور قابل‌توجهی بر الگوهای سکونتگاهی تأثیر گذاشته است. در این بخش، به بررسی نقش عوامل محیطی مانند منابع آب، مناطق کوهستانی، و محیط‌های بیابانی در پراکنش سکونتگاه‌های باستانی در ایران پرداخته می‌شود.

۱.۴. منابع آب

منابع آب یکی از مهم‌ترین عوامل محیطی در شکل‌گیری سکونتگاه‌های باستانی بوده‌اند. رودخانه‌های دائمی و پرآب ایران، مانند رودهای کارون و کرخه، منابع آبی ضروری سکونتگاه‌های اولیه را فراهم می‌نمودند و از فعالیت‌های کشاورزی آنها حمایت می‌کردند. سکونتگاه‌های متمرکز در امتداد این رودخانه‌ها نشان‌دهنده اهمیت آب برای تأمین نیازهای کشاورزی، دامداری و مصارف خانگی است (Dastenaei & Niknami, 2020). برای مثال، حوضهٔ رودخانه سیمره ـــ از سرشاخه‌های مهم رود کرخه ـــ منطقه‌ای مهم برای جوامع انسانی از پیش‌ازتاریخ تا دوران اسلامی بوده است. در بررسی‌های باستان‌شناسی حواشی این رود، محوطه‌های باستان‌شناسی بسیاری شناسایی، بررسی و بعضاً کاوش شده‌اند (محمودیان، ۱۳۹۷). در دشت گلبهار، نزدیکی به رودخانه‌ها و ارتفاع از سطح دریا، نقش حیاتی در ایجاد سکونتگاه‌های عصر مفرغ و آهن داشته است (Rezaei, 2024). محوطه تپه پردیس دشت تهران نیز شواهد اولیه‌ای از آبیاری مصنوعی را نشان می‌دهد که قدمت آن به ۴۰۰ ± ۶۷۰۰ سال پیش می‌رسد، که سازگاری با محیط ناپایدار را نشان می‌دهد (Gillmore et al., 2011).

۲.۴. مناطق کوهستانی

رشته‌کوه‌های زاگرس و البرز چالش‌ها و مزیت‌های زیست‌محیطی

منحصربه‌فردی را برای سکونتگاه‌های باستانی به‌همراه داشته‌اند. در زاگرس، کشاورزی پلکانی و روستاهای کوچک مرتفع پدید آمد و مزایای استراتژیک و دفاعی را فراهم کرد. سکونتگاه‌هایی مانند گودین تپه و حسنلو شواهدی از سازگاری با محیط‌های کوهستانی، از جمله توسعه مزارع پلکانی و تکیه بر دامداری در پاسخ به زمین‌های ناهموار را نشان می‌دهند (Hole, 1976).

در منطقه کوهستانی کهگیلویه‌وبویراحمد، اولین سکونتگاه‌های نوسنگی در هزارهٔ هشتم قبل‌ازمیلاد توسط جوامعی که به منابع متنوع دشت‌ها و نواحی تپه‌ای دسترسی داشتند، به وجود آمدند. کشاورزی در مراحل بعدی نوسنگی اهمیت فزاینده‌ای پیدا کرد و سکونتگاه‌هایی تا ارتفاع 1600 متر بالاتر از سطح دریا شکل گرفتند (Azadi et al., 2024). این مطالعات به بررسی رابطه پیچیده بین چشم‌اندازهای متنوع ایران و راهبردهای سکونت جوامع انسانی دوران باستان می‌پردازد.

۳.۴. محیط‌های بیابانی و واحه‌ها

مناطق بیابانی و خشک دشت کویر و دشت لوت الگوهای سکونتگاهی را در مرکز ایران شکل داده‌اند، جایی که منابع آبی محدود، سکونتگاه‌های واحه‌ای منزوی اما دارای موقعیت استراتژیک را ایجاد کرده‌اند. این واحه‌ها، مانند واحه‌های اطراف یزد، به‌عنوان قطب‌های تجاری عمل می‌کردند و حرکت در مسیرهای تجاری طولانی بین ایران مرکزی و سایر مناطق مانند بین‌النهرین و شبه قاره هند را تسهیل می‌کردند (Alizadeh, 2010). در دشت لوت، سکونتگاه‌های باستانی اغلب در نزدیکی منابع آب زیرزمینی و چشمه‌ها شکل گرفته‌اند. این سکونتگاه‌ها به دلیل موقعیت استراتژیک خود، نقش مهمی در شبکه‌های تجاری و ارتباطی ایفا می‌کردند. برای مثال، شهر یزد به‌عنوان یکی از مهم‌ترین مراکز تجاری در مسیر جاده ابریشم، از موقعیت جغرافیایی خود برای تسهیل تجارت و تبادلات فرهنگی استفاده می‌کرد (Potts, 2016).

۴.۴. تأثیرات اقلیمی

تغییرات اقلیمی نیز نقش مهمی در پراکنش سکونتگاه‌های باستانی داشته‌اند. برای مثال، در منطقه شمال ایران مرکزی، رویدادهای اقلیمی خشک طی هولوسن میانی (۸۲۰۰ ـ ۴۲۰۰ سال‌پیش) بر فراوانی و الگوی پراکنش محوطه‌های استقراری تأثیر گذاشته است (Shaikh Baikloo Islam & Chaychi Amirkhiz, 2020). جوامع شمال ایران مرکزی احتمالاً در نیمهٔ دوم هزارهٔ چهارم ق.م از طریق مسیرهای کم‌ارتفاع و قابل عبور کوه‌های البرز در شمال استان سمنان کنونی به دشت‌های سرسبز حواشی جنوب شرقی دریای کاسپی نقل مکان کرده‌اند. احتمالاً به همین دلیل شاهد افزایش جمعیت در دشت گرگان و کاهش جمعیت در شمال ایران مرکزی در گذار از مس‌سنگی به مفرغ هستیم (Shaikh Baikloo Islam et al., 2016).

۵.۴. عوامل اجتماعی و اقتصادی

علاوه بر عوامل محیطی، عوامل اجتماعی و اقتصادی نیز در پراکنش سکونتگاه‌ها تأثیرگذار بوده‌اند. قرار گرفتن ایران در امتداد جادهٔ ابریشم باستانی و سایر راه‌های تجاری بر توسعهٔ سکونتگاه‌ها تأثیر گذاشت و تجارت و تبادلات فرهنگی را تسهیل نمود. سکونتگاه‌هایی که در امتداد مسیرهای تجاری، مانند حاشیهٔ خلیج فارس و فلات مرکزی قرار دارند، اغلب به کالاها، اطلاعات و تأثیرات فرهنگی از تمدن‌های شرقی و غربی دسترسی داشتند (Potts, 2016).

ظهور امپراتوری‌ها در ایران نیز به‌طور قابل‌توجهی بر الگوهای سکونتگاهی تأثیر گذاشت. برای مثال، امپراتوری هخامنشی شبکه‌ای از مراکز اداری و راه‌های سلطنتی ایجاد کرد که ارتباط و توزیع منابع را در سراسر امپراتوری تسهیل می‌کرد (Briant, 2002). در دورهٔ ساسانیان، ساخت شهرهای مستحکم مانند تیسفون نشان‌دهنده نیاز به حفاظت و کنترل بر سرزمین‌های استراتژیک بود. تیسفون به‌عنوان پایتخت امپراتوری ساسانی، نقش مهمی در دفاع و مدیریت قلمروی گسترده این امپراتوری ایفا می‌کرد (Daryaee, 2022).

۶.۴. جمع‌بندی

عوامل محیطی مانند منابع آب، مناطق کوهستانی، و محیط‌های بیابانی نقش کلیدی در پراکنش سکونتگاه‌های باستانی در ایران داشته‌اند. این عوامل نه‌تنها بر مکان‌گزینی سکونتگاه‌ها تأثیر گذاشته‌اند، بلکه بر شیوه‌های معیشتی، استراتژی‌های کشاورزی و شبکه‌های تجاری نیز تأثیرگذار بوده‌اند. با استفاده از روش‌های مدرن مانند GIS و سنجش از دور، باستان‌شناسان توانسته‌اند درک بهتری از این تعاملات و نقش آن‌ها در شکل‌گیری تمدن‌های باستانی ایران به دست آورند. این مطالعات نه‌تنها درک ما را از پیشینه باستان‌شناسی ایران عمیق‌تر می‌کند، بلکه بینش‌های ارزشمندی را در مورد چگونگی سازگاری جوامع باستانی با چالش‌های زیست‌محیطی ارائه می‌دهد که می‌تواند در مورد مسائل معاصر مانند تغییر اقلیم، مدیریت منابع و توسعه پایدار مفید و مؤثر واقع شود.

 

۵. چالش‌های پژوهشی و آینده باستان‌شناسی منظر در ایران

باستان‌شناسی منظر با چالش‌های متعددی در ایران روبه‌رو است. این چالش‌ها شامل محدودیت‌های روش‌شناختی، کمبود داده‌های باستان‌شناسی، و مسائل مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی است. در عین حال، پیشرفت‌های تکنولوژیکی و همکاری‌های میان‌رشته‌ای فرصت‌های جدیدی را برای توسعه این رشته فراهم کرده‌اند. در این بخش، به بررسی چالش‌های پژوهشی و آینده باستان‌شناسی منظر در ایران پرداخته می‌شود.

۱.۵. چالش‌های روش‌شناختی

یکی از مهم‌ترین چالش‌های پژوهشی در باستان‌شناسی منظر، محدودیت‌های روش‌شناختی است. با وجود پیشرفت‌های قابل‌توجه در فناوری‌هایی مانند سیستم‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سنجش از دور، هنوز چالش‌هایی در زمینه کیفیت داده‌ها و تفسیر نتایج وجود دارد. به‌عنوان مثال، تجزیه‌وتحلیل GIS به شدت به کیفیت داده‌ها از جمله دقت لایه‌های داده‌های توپوگرافی و محیطی بستگی دارد (Wheatley & Gillings, 2002). علاوه‌براین، مدل‌های GIS ذاتاً احتمالی هستند و بر فرضیاتی تکیه می‌کنند که ممکن است تعاملات پیچیده انسان و محیط را بیش از حد ساده کند. برای رسیدگی به این چالش‌ها، باستان‌شناسان باید از GIS در کنار سایر روش‌های تفسیری، مانند قیاس‌های قوم‌نگاری و باستان‌شناسی تجربی، برای تأیید نتایج مبتنی بر GIS استفاده کنند (Wheatley & Gillings, 2002). همچنین، ادغام داده‌های سنجش از دور با روش‌های سنتی بررسی محوطه‌ها و تحلیل‌های محیطی می‌تواند به بهبود دقت و اعتبار نتایج کمک کند.

۲.۵. کمبود داده‌های باستان‌شناسی

کمبود داده‌های باستان‌شناسی یکی دیگر از چالش‌های مهم در باستان‌شناسی منظر ایران است. بسیاری از محوطه‌های باستانی در ایران هنوز به‌طور کامل بررسی و کاوش نشده‌اند، و داده‌های موجود اغلب پراکنده و ناقص هستند. این کمبود داده‌ها، به‌ویژه در مناطق دورافتاده و کمتر توسعه‌یافته، مانع از درک جامع از الگوهای سکونتگاهی و تعاملات انسان و محیط در گذشته می‌شود. برای غلبه بر این چالش، نیاز به انجام بررسی‌های سیستماتیک و جامع در مناطق مختلف ایران است. استفاده از فناوری‌های سنجش از دور و GIS می‌تواند به شناسایی و نقشه‌برداری از محوطه‌های باستانی در مناطق وسیع و دور از دسترس کمک کند (Lasaponara & Masini, 2011). همچنین، همکاری با جوامع محلی و استفاده از دانش بومی می‌تواند به جمع‌آوری داده‌های ارزشمند و بهبود درک ما از مناظر فرهنگی کمک کند (Atalay, 2006).

۳.۵. مسائل مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی

حفاظت از میراث فرهنگی یکی از چالش‌های اصلی در باستان‌شناسی منظر ایران است. بسیاری از محوطه‌های باستانی در معرض تهدیدات زیست‌محیطی و انسانی قرار دارند، از جمله تغییرات اقلیمی، توسعه شهری، و فعالیت‌های کشاورزی. این تهدیدات می‌توانند به تخریب سریع محوطه‌های باستانی و از دست رفتن داده‌های ارزشمند منجر شوند.

برای مقابله با این چالش، نیاز به توسعه استراتژی‌های حفاظتی جامع و پایدار است. این استراتژی‌ها باید شامل نظارت مستمر بر محوطه‌های باستانی، استفاده از فناوری‌های دیجیتال برای مستندسازی و حفاظت، و مشارکت جوامع محلی در فرآیند حفاظت باشد (Lasaponara & Masini, 2016). همچنین، آموزش و آگاهی‌بخشی به عموم مردم درباره اهمیت میراث فرهنگی و لزوم حفاظت از آن می‌تواند به کاهش تهدیدات انسانی کمک کند.

۴.۵. پیشرفت‌های تکنولوژیکی و آینده باستان‌شناسی منظر

با وجود چالش‌های موجود، پیشرفت‌های تکنولوژیکی فرصت‌های جدیدی را برای توسعه باستان‌شناسی منظر در ایران فراهم کرده‌اند. فناوری‌هایی مانند GIS، سنجش از دور، و یادگیری ماشینی (ML) می‌توانند به بهبود دقت و کارایی تحقیقات باستان‌شناسی کمک کنند. به‌عنوان مثال، استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و LiDAR می‌تواند به شناسایی و نقشه‌برداری از محوطه‌های باستانی در مناطق گسترده و دورافتاده کمک کند (Conolly & Lake, 2006; Chase et al., 2017). علاوه‌براین، ادغام داده‌های سنجش از دور با روش‌های سنتی بررسی محوطه‌ها و تحلیل‌های محیطی می‌تواند به بهبود دقت و اعتبار نتایج کمک کند. برای مثال، در مطالعات مربوط به سیستم‌های آبیاری بین‌النهرین، باستان‌شناسان منظر از تصاویر ماهواره‌ای، GIS و مدل‌سازی هیدرولوژیکی برای بازسازی شبکه‌های آبیاری باستانی استفاده کرده‌اند (Adams, 1981). این مطالعات نشان‌دهنده نبوغ و نوآوری در شیوه‌های کشاورزی اولیه و پیچیدگی‌های اجتماعی مربوط به مدیریت منابع آب است.

۵.۵. همکاری‌های میان‌رشته‌ای

همکاری‌های میان‌رشته‌ای نیز نقش مهمی در آینده باستان‌شناسی منظر در ایران ایفا خواهد کرد. باستان‌شناسی منظر، نیازمند همکاری با علوم محیطی، جغرافیا، دیرین‌اقلیم‌شناسی، مردم‌شناسی، و سایر رشته‌ها است. این همکاری‌ها می‌تواند به درک جامع‌تر از تعاملات انسان و محیط در گذشته کمک کند. به‌عنوان مثال، همکاری با دانشمندان محیط زیست می‌تواند به بازسازی شرایط اقلیمی و اکولوژیکی گذشته کمک کند، در حالی که همکاری با جغرافی‌دانان می‌تواند به تحلیل الگوهای سکونتگاهی و کاربری زمین کمک کند (Brouwer Burg, 2018). همچنین، مشارکت جوامع محلی و استفاده از دانش بومی می‌تواند به جمع‌آوری داده‌های ارزشمند و بهبود درک ما از مناظر فرهنگی کمک کند (Atalay, 2006).

۶.۵. جمع‌بندی

باستان‌شناسی منظر در ایران با چالش‌های متعددی روبه‌رو است، از جمله محدودیت‌های روش‌شناختی، کمبود داده‌های باستان‌شناسی، و مسائل مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی. با این حال، پیشرفت‌های تکنولوژیکی و همکاری‌های میان‌رشته‌ای فرصت‌های جدیدی را برای توسعه این رشته فراهم کرده‌اند. استفاده از فناوری‌هایی مانند GIS، سنجش از دور، و یادگیری ماشینی می‌تواند به بهبود دقت و کارایی تحقیقات باستان‌شناسی کمک کند. همچنین، همکاری با جوامع محلی و استفاده از دانش بومی می‌تواند به جمع‌آوری داده‌های ارزشمند و بهبود درک ما از مناظر فرهنگی کمک کند.

در آینده، باستان‌شناسی منظر در ایران باید به توسعه استراتژی‌های حفاظتی جامع و پایدار، انجام بررسی‌های سیستماتیک و جامع، و تقویت همکاری‌های میان‌رشته‌ای ادامه دهد. این تلاش‌ها نه‌تنها درک ما را از پیشینه باستان‌شناسی ایران عمیق‌تر می‌کند، بلکه بینش‌های ارزشمندی را در مورد چگونگی سازگاری جوامع باستانی با چالش‌های زیست‌محیطی ارائه می‌دهد که می‌تواند در مورد مسائل معاصر مانند تغییر اقلیم، مدیریت منابع و توسعه پایدار مفید و مؤثر واقع شود.

 

نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر نشان داد که باستان‌شناسی منظر رویکردی کارآمد در تحلیل الگوهای سکونتگاهی و تعاملات محیطی جوامع باستانی ایران است. استفاده از فناوری‌های پیشرفته مانند سامانه‌های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و سنجش از دور، امکان بررسی دقیق‌تر تغییرات محیطی و تأثیر آن‌ها بر استقرارهای انسانی را فراهم کرده است. نمونه‌های موردی از زاگرس، دشت خوزستان و فلات مرکزی نشان می‌دهند که منابع آب، تغییرات اقلیمی و ویژگی‌های توپوگرافی نقش کلیدی در شکل‌گیری و پراکنش محوطه‌های باستانی داشته‌اند. از سوی دیگر، چالش‌های پژوهشی از جمله کمبود داده‌های باستان‌شناسی، محدودیت‌های روش‌شناختی، و تهدیدات زیست‌محیطی، مانع از تحلیل جامع برخی مناطق شده است. با این‌حال، پیشرفت در تکنولوژی‌های سنجش از دور و مدل‌سازی فضایی، به همراه همکاری‌های میان‌رشته‌ای، فرصت‌های جدیدی را برای گسترش این حوزه ایجاد کرده است. در نهایت، یافته‌های این پژوهش بر اهمیت مطالعات میان‌رشته‌ای و به‌کارگیری فناوری‌های جدید برای درک بهتر روابط انسان و محیط در گذشته تأکید دارد. این بینش‌ها نه‌تنها برای پژوهش‌های باستان‌شناسی، بلکه در مدیریت منابع فرهنگی و توسعه پایدار نیز کاربرد دارند و می‌توانند به حفاظت از میراث فرهنگی ایران کمک کنند.

 

منابع

محمودیان، حبیب اله (۱۳۹۷). بررسی نقش رودخانه‌ سیمره در تحولات کشاورزی پیش از تاریخ ایران برپایه شواهد باستان‌شناختی. فصلنامه مطالعات ایلام شناسی، ۳(۷)، ۱ـ۲۳.

Alizadeh, A. (2010). The Origins of State Organizations in Prehistoric Highland Fars, Southern Iran: Excavations at Tall-e Bakun. Oriental Institute of the University of Chicago.

Adams, R. M. (1981). Heartland of Cities: Surveys of Ancient Settlement and Land Use on the Central Floodplain of the Euphrates. University of Chicago Press.

 

 

 

Alvarez-Mon, J. (2005). Elamite funerary clay heads. Near Eastern Archaeology, 68(3), 114-122. https://doi.org/10.1086/NEA25067610

Atalay, S. (2006). Indigenous Archaeology as Decolonizing Practice. American Indian Quarterly, 30(3), 280-310.

Azadi, A., Moscone, D., Eger, J., & Ricci, A. (2024). The first occupation of the mountains: Neolithic human-environmental interactions in the Kohgiluyeh region (southern Zagros, Iran). Quaternary International, 700, 27-38. https://doi.org/10.1016/j.quaint.2023.04.007

Bachad, E. W., Majid, Z., Setan, H., Chong, A. K., & Sulaiman, N. S. (2013). GIS application and geodatabase for archaeological site documentation system: Bujang Valley, Malaysia. Developments in Multidimensional Spatial Data Models, 173-189. https://doi.org/10.1007/978-3-642-36379-5_11

Bourbonnais, M. (2022). Applications of geographic information systems, spatial analysis, and remote sensing in environmental impact assessment. In K. S. Hanna (Ed.), Routledge handbook of environmental impact assessment. London, UK: Routledge, pp. 201-220. https://doi.org/10.4324/9780429282492-13

Briant, P. (2002). From Cyrus to Alexander: A History of the Persian Empire. Eisenbrauns.

Brouwer Burg, M. (2018). Paleoenvironmental Reconstruction. The Encyclopedia of Archaeological Sciences, 1-4.

https://doi.org/10.1002/9781119188230.saseas0432

Butzer, K. W. (1982). Archaeology as Human Ecology: Method and Theory for a Contextual Approach. Cambridge University Press.

Chase, A. S., Chase, D. Z., & Chase, A. F. (2017). LiDAR for archaeological research and the study of historical landscapes. In N. Masini & F. Saldovieri, Sensing the Past: From artifact to historical site, Springer Cham, pp. 89-100. https://doi.org/10.1007/978-3-319-50518-3_4

Conolly, J., & Lake, M. (2006). Geographical Information Systems in Archaeology. Cambridge University Press.

Daly, K. G., Mattiangeli, V., Hare, A. J., Davoudi, H., Fathi, H., Doost, S. B., Amiri, S., Khazaeli, R., Decruyenaere, D., Nokandeh, J., & Bradley, D. G. (2021). Herded and hunted goat genomes from the dawn of domestication in the Zagros Mountains. Proceedings of the National Academy of Sciences, 118(25), e2100901118. https://doi.org/10.1073/pnas.2100901118

Daryaee, T. (2022). The bones of Khosrow: the sacred topography of Ctesiphon. Electrum. Studia z historii starożytnej, (29), 267-284. https://doi.org/10.4467/20800909el.22.018.15788

Dastenaei, M. H., & Niknami, K. A. (2020). An Investigation on the Impact of Physical Environment on the Formation and Continuity of Ancient settlements, Case Study the Merek River Catchment, Central Zagros, Iran. Journal of Ancient History and Archaeology, 7(4).

de Groene, D., Bendrey, R., Müldner, G., Coogan, A., & Matthews, R. (2023). Sheep and goat management in the Early Neolithic in the Zagros region (8000–5000 BC): New zooarchaeological and isotopic evidence from Ganj Dareh, Bestansur and Jarmo. Journal of Archaeological Science: Reports, 49, 103936.

https://doi.org/10.1016/j.jasrep.2023.103936

Dincauze, D. F. (2000). Environmental Archaeology: Principles and Practice. Cambridge University Press.

Fairclough, G. (2012). 6.2 Look the other way–from a branch of archaeology to a root of landscape studies. In S. J. Kluiving & E. Guttmann-Bond (Eds.), Landscape Archaeology between Art and Science, Amsterdam University Press,, pp. 471-483.

Gallego-Llorente, M., Connell, S., Jones, E. R., Merrett, D. C., Jeon, Y., Eriksson, A., Siska, V., Gamba, C., Meiklejohn, C., Beyer, R., & Pinhasi, R. (2016). The genetics of an early Neolithic pastoralist from the Zagros, Iran. Scientific reports, 6(1), 31326. https://doi.org/10.1038/srep31326

Gillmore, G. K., Stevens, T., Buylaert, J. P., Coningham, R. A., Batt, C., Fazeli, H., Young, R., & Maghsoudi, M. (2011). Geoarchaeology and the value of multidisciplinary palaeoenvironmental approaches: a case study from the Tehran Plain, Iran. https://doi.org/10.1144/SP352.5

Gordillo, I. (2014). La noción de paisaje en arqueología. Formas de estudio y aportes al patrimonio. Jangwa Pana, 13(1), 195-208. https://doi.org/10.21676/16574923.1382

Gupta, N., & Devillers, R. (2016). Geographic Visualization in Archaeology. Journal of Archaeological Method and Theory, 24(3), 852–885. https://doi.org/10.1007/s10816-016-9298-7

Hole, F. (1976). Studies in the Archaeological History of the Deh Luran Plain: The Excavation of Chogha Sefid. Memoirs of the Museum of Anthropology, University of Michigan.

Kleiss, W. (1987). The Hydraulic Systems of the Sasanians in Iran. Proceedings of the Second International Congress on the Archaeology of the Ancient Near East, Rome.

Knapp, A. B., & Given, M. (2004). Social landscapes and social space: The Sydney Cyprus survey project. In M. Iakōbu (Ed.), Archaeological Field Survey in Cyprus: Past History, Future Potentials, British School at Athens, London, pp. 77-94.

Lasaponara, R., & Masini, N. (2016). Living in the golden age of digital archaeology. In Computational Science and Its Applications–ICCSA 2016: 16th International Conference, Beijing, China, July 4-7, 2016, Proceedings, Part II 16. Springer International Publishing, pp. 597-610. https://doi.org/10.1007/978-3-319-42108-7_47

Lasaponara, R., & Masini, N. (2011). Satellite remote sensing in archaeology: Past, present and future perspectives. Journal of archaeological science, 38(9), 1995-2002. https://ui.adsabs.harvard.edu/link_gateway/2011JArSc..38.1995L/doi:10.1016/j.jas.2011.02.002

Mercuri, A. M., Florenzano, A., Massamba N'siala, I., Olmi, L., Roubis, D., & Sogliani, F. (2010). Pollen from archaeological layers and cultural landscape reconstruction: case studies from the Bradano valley (Basilicata, southern Italy). Plant Biosystems, 144(4), 888-901. https://doi.org/10.1080/11263504.2010.491979

Niknami, K. A., Chaychi Amirkhiz, A., & Jalali, F. F. (2009). Spatial pattern of archaeological site distributions on the eastern shores of Lake Urmia, northwestern Iran. Archeologia e calcolatori, (20), 261-276.

Opitz, R., & Herrmann, J. (2018). Recent trends and long-standing problems in archaeological remote sensing. Journal of Computer Applications in Archaeology, 1(1), 19-41. https://doi.org/10.5334/JCAA.11

Orejas Saco del Valle, A. (1991). Arqueología del paisaje: historia, problemas y perspectivas. Consejo Superior de Investigaciones Científicas (España).

https://doi.org/10.3989/AESPA.1991.V64.503

Parcak, S. (2009). Satellite Remote Sensing for Archaeology. Routledge.

Parcak, S. (2007). Satellite remote sensing methods for monitoring archaeological tells in the Middle East. Journal of Field Archaeology, 32(1), 65-81. https://doi.org/10.1179/009346907791071773

Potts, D. T. (2016). The Archaeology of Elam: Formation and Transformation of an Ancient Iranian State. Cambridge University Press.

Preucel, R. W. (2018). Post-processual Archaeology. obo in Anthropology. https://doi.org/10.1093/obo/9780199766567-0188  

Schacht, R. M. (1975). A preliminary report on the excavations at Tepe Sharafabad, 1971. Journal of field archaeology, 2(4), 307-329. https://doi.org/10.1179/009346975791490935

Shaikh Baikloo Islam, B., & Chaychi Amirkhiz, A. (2020). Human-Climate Connection in North Central Iran Between 6000 and 2700 BCE. Iranian Journal of Archaeological Studies, 10(1), 75-93. https://doi.org/10.22111/ijas.2020.6792

Shaikh Baikloo Islam, B., Chaychi Amirkhiz, A., & Valipour, H. (2016). On the Possible Correlation between the Collapse of Sialk IV and Climatological Events during the Middle-Late Holocene. Iranian Journal of Archaeological Studies, 6(1), 45-57. https://doi.org/10.22111/ijas.2016.3770

Shi, X., Kindratenko, V., Yang, C. (2013). Modern Accelerator Technologies for Geographic Information Science. In Shi, X., Kindratenko, V., Yang, C. (eds.), Modern Accelerator Technologies for Geographic Information Science. Springer, Boston, MA. https://doi.org/10.1007/978-1-4614-8745-6_1

Stolper, M W (1982). On the Dynasty of Šimaški and the Early Sukkalmahs. Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, 72(1), 42-67. https://doi.org/10.1515/ZAVA.1982.72.1.42

Sumner, W. M. (2003). Early urban life in the land of Anshan: excavations at Tal-e Malyan in the highlands of Iran (Vol. 3). UPenn Museum of Archaeology.

Tilley, C. (1994). A Phenomenology of Landscape: Places, Paths and Monuments. Berg Publishers.

Thomas, J. (Ed.). (2000). Interpretive archaeology: A reader. A&C Black.

van Zeist, W., Smith, P. E., Palfenier-Vegter, R. M., Suwijn, M., & Casparie, W. A. (1984). An archaeobotanical study of Ganj Dareh Tepe, Iran. Palaeohistoria, 201-224.

Verhagen, P. (2012). Biting off more than we can chew? The current and future role of digital techniques in landscape archaeology. In S. J. Kluiving & E. Guttmann-Bond (Eds.), Landscape Archaeology between Art and Science, Amsterdam University Press, pp. 309-320. https://doi.org/10.1515/9789048516070-023

Whitlam, J., Bogaard, A., Matthews, R., Matthews, W., Mohammadifar, Y., Ilkhani, H., & Charles, M. (2018). Pre-agricultural plant management in the uplands of the central Zagros: the archaeobotanical evidence from Sheikh-e Abad. Vegetation History and Archaeobotany, 27, 817-831. https://doi.org/10.1007/s00334-018-0675-x

Wilkinson, K., & Stevens, C. (2003). Environmental archaeology: approaches, techniques and applications. Stroud.