Identifying and prioritizing factors affecting the construction of temporary housing in urban settlements with a localization approach (Case study: Zanjan city)

Majid Rahimi ¹ ( Department of Architecture, Zanjan branch, Islamic Azad University, Zanjan, Iran )
Hooman Sobouti ² ( Department of Architecture, Zanjan branch, Islamic Azad University, Zanjan, Iran )
Yashar Aslanian ³ ( Department of Architecture, Faculty of Engineering, Zanjan Branch, Islamic Azad University, Zanjan, Iran )

Submited date : 2022-09-05 Accepted date : 2022-11-02

Keywords: Earthquake, Crisis Conditions, Temporary housing, native design, urban settlement,

Abstract :

The occurrence of natural disasters and wars, especially floods and earthquakes, are among the damaging factors in human settlements, which lead to people's homelessness and the urgent need for temporary accommodation and shelter for people. The current research aims to identify and explain the factors affecting the localization of their design in the city of Zanjan with the aim of temporary accommodation in the cold mountainous climate. In this research, which has been prepared using a descriptive-analytical method, the basic information has been collected through library studies and interviews with officials and custodians. The identified factors were studied in three dimensions "physical", "social" and "technical". The results of the surveys show that in the "social" dimension, the criterion of "security", in the "physical" dimension, the criteria of "planning and architecture" and "environmental health", and in the "technical" dimension, the criterion of "nativeness" has the first importance. and the criterion of "installation and maintenance" with the lowest score has been placed at the last level of importance. In relation to the components, the components of "safety and strength" and "security" (social dimension), the components of "garbage and waste management", "sanitary services" and "inclusiveness of spaces" (physical dimension) and the components of "materials" and "Structural Durability and Resistance" (technical dimension) are among the most important components with the highest score. The temporary accommodation after the earthquake, regardless of the characteristics such as the type of climate and culture, has other common characteristics that have different degrees of importance; so that according to the crisis conditions, high construction speed; Providing strength, safety and security of the shelter is more important than providing shelter for different areas.

Full-Text:



Journal Research and Urban Planning ISSN (Print): 2228-5229 - ISSN (Online):  2476-3845

Spring 2021. Vol 12. Issue 44

 

 

 

 

Research Paper

Identifying and prioritizing factors affecting the construction of temporary housing in urban settlements with a localization approach

(Case study: Zanjan city)

 

Majid Rahimi, Hooman Sobouti*, Yashar Aslanian

1- Ph. D Candidate, Department of Architecture, Zanjan branch, Islamic Azad University, Zanjan, Iran 

2- Ph. D, Assistant Professor, Department of Architecture, Zanjan branch, Islamic Azad University, Zanjan, Iran

3- Ph. D, Assistant Professor, Department of Architecture, Zanjan branch, Islamic Azad University, Zanjan, Iran

Abstract  The occurrence of natural disasters and wars, especially floods and earthquakes, are among the damaging factors in human settlements, which lead to people's homelessness and the urgent need for temporary accommodation and shelter for people. The current research aims to identify and explain the factors affecting the localization of their design in the city of Zanjan with the aim of temporary accommodation in the cold mountainous climate. In this research, which has been prepared using a descriptive-analytical method, the basic information has been collected through library studies and interviews with officials and custodians. The identified factors were studied in three dimensions "physical", "social" and "technical". The results of the surveys show that in the "social" dimension, the criterion of "security", in the "physical" dimension, the criteria of "planning and architecture" and "environmental health", and in the "technical" dimension, the criterion of "nativeness" has the first importance. and the criterion of "installation and maintenance" with the lowest score has been placed at the last level of importance. In relation to the components, the components of "safety and strength" and "security" (social dimension), the components of "garbage and waste management", "sanitary services" and "inclusiveness of spaces" (physical dimension) and the components of "materials" and "Structural Durability and Resistance" (technical dimension) are among the most important components with the highest score. The temporary accommodation after the earthquake, regardless of the characteristics such as the type of climate and culture, has other common characteristics that have different degrees of importance; so that according to the crisis conditions, high construction speed; Providing strength, safety and security of the shelter is more important than providing shelter for different areas.

 

Received Accepted: 2019/12/17 PP:                                 Keywords: Temporary housing, native design, crisis conditions, earthquake, urban settlement.

 

 

 

Use your device to scan and read the article online

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Citation: Rahimi. M, Sobouti, H, Aslanina, Y. (2022): Identifying and prioritizing factors affecting the construction of temporary housing in urban settlements with a localization approach (Case study: Zanjan city), Journal Research and Urban Planning, Vol 12, No 44, PP 55- 74.   DOI: 10.30495/jupm.2020.3969

 

Extended Abstract

 

Introduction

 

One of the basic needs of those affected by an earthquake is the design and planning of temporary settlements, which play a decisive role in preserving and saving human lives and providing security in the initial stages after the disaster, and are considered the main pillars of crisis management. it is possible. For this reason, it is necessary that the process of temporary housing after the accident, in the true sense of the word, should result in a product based on the conditions of the accident and the location of the accident, and not just a product called housing, but also things such as the needs of the people affected by the accident and the available facilities. take into account. In this process, an infrastructure must be designed to shelter all asylum seekers. These shelters should be able to accommodate citizens and victims who have returned to their homeland after the crisis period, while the people's houses are being rebuilt and the city is habitable again.   

 

Methodology

The current research is of applied type and was done by descriptive-analytical method. To collect information, various documentary and library methods and field studies were used. In this study, the main focus is on providing the qualitative components needed for the optimal design of temporary housing after the earthquake.

 

Results and discussion

One of the first options in providing temporary housing is to examine local architecture or local patterns of providing shelter by the people of that area, which can be a good guide for designing temporary housing. The results of the surveys show that in the "social" dimension, the criterion of "security", in the "physical" dimension, the criteria of "planning and architecture" and "environmental health", and in the "technical" dimension, the criterion of "nativeness" has the first importance. and the criterion of "installation and maintenance" with the lowest score has been placed at the last level of importance. In relation to the components, the components of "safety and strength" and "security" (social dimension), the components of "garbage and waste management", "sanitary services" and "inclusiveness of spaces" (physical dimension) and the components of "materials" and "Structural Durability and Resistance" (technical dimension) have been placed in the category of the most important components with the highest score.

Conclusion

The results show that the temporary housing after the earthquake, regardless of the characteristics such as the type of climate and culture, has common characteristics such as high construction speed, light weight and prefabricated parts. On the other hand, the degree of importance of these features is also different; so that according to the crisis conditions, high construction speed; Providing strength, safety and security of the shelter is more important than providing shelter for different areas. In general, different accommodation systems, due to the systematic point of view, have more or less the necessary capabilities for use in temporary accommodation after an accident.

 

 

 

 

 

 

 

 

مقاله پژوهشی

شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر ساخت مسکن موقت در سکونتگاه های شهری با رویکرد بومی سازی (مورد مطالعه: شهر زنجان)

 

مجید رحیمی، هومن ثبوتی¹ ، یاشار اصلانیان

1-       دانشجوی دکترا، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران

2-       استادیار، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران

3-       استادیار، گروه معماری، واحد زنجان، دانشگاه آزاد اسلامی، زنجان، ایران

 

چکیده وقوع حوادث طبیعی به‌ویژه سیل و زلزله، ازجمله عوامل آسیب‌رسان در سکونتگاه‌های انسانی است که منجر به بی‌خانمانی افراد و نیاز مبرم به ایجاد سرپناه برای جامعه هدف می‌گردد. در این راستا برای کاهش آسیب های ناشی از شرایط بحران، تسریع و سهولت اسکان دهی موقت ضرورت می یابد. از این رو نویسندگان مقاله حاضر، با هدف بومی سازی سکونتگاه های موقت در اقلیم سرد کوهستانی به شناسایی و تبیین عوامل موثر در طراحی آن ها در شهر زنجان می پردازند. در این تحقیق که به روش توصیفی- تحلیلی است، اطلاعات‌پایه از طریق مطالعات کتابخانه ای و پرسش از مسئولان و متولیان امر گردآوری شده است. عوامل شناسایی شده در سه بعد «کالبدی»، «اجتماعی» و «فنی» مورد مطالعه قرار گرفته است. تجزیه و تحلیل و بررسی یافته ها نشان می دهد در بعد «اجتماعی» معیار «امنیت» با امتیاز(9) ، در بعد «کالبدی» معیارهای «طرح و معماری» و «بهداشت محیط» به ترتیب با امتیازهای (15) و (14) و در بعد «فنی» معیار «بومی بودن» با امتیاز (18)، رتبه نخست اهمیت را به خود اختصاص داده اند و معیار «نصب و نگهداری» با کسب کمترین امتیاز، در رده آخر اهمیت ارزیابی شده است. در رابطه با مولفه ها نیز ، مولفه های «ایمنی و استحکام» در بعد اجتماعی، مولفه های «مدیریت زباله و پسماند»، «سرویس بهداشتی» و «همه شمولی فضاها» در بعد کالبدی و مولفه های «مصالح» و « دوام ومقاومت سازه ای» در بعد فنی با امتیاز (5) در رده مهمترین مولفه ها قرار گرفته اند. نتایج این تحقیق بیانگر این مساله است که اسکان موقت پس از زلزله، صرف نظر از ویژگی هایی چون نوع اقلیم و فرهنگ، دارای ویژگی های مشترک دیگری است که از درجه اهمیت متفاوتی برخوردارند؛ به گونه ای که با توجه به شرایط بحران، سرعت ساخت بالا؛ تامین استحکام، ایمنی و امنیت سرپناه مهم تر از ارائه سکونت گاه برای مساحت های متفاوت است. لذا در طراحی و ساخت سکونتگاه های موقت بایستی تمامی این موارد مدنظر طراحان ، مجریان و مسئولان شهری قرار گیرد.

تاریخ دریافت: 17/05/1398 تاریخ پذیرش: 06/10/1398 شماره صفحات: 74- 55                         واژه­های کلیدی: مسکن موقت، طراحی بومی، شرایط بحران، زلزله، سکونتگاه شهری

 

 

 

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

استناد: رحیمی، مجید؛ ثبوتی، هومن؛ اصلانیان، یاشار (1400): شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر ساخت مسکن موقت در سکونتگاه های شهری با رویکرد بومی سازی (مورد مطالعه: شهر زنجان)، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال 12، شماره 44، مرودشت، صص 74- 55. 

DOI:        

---

[1]  

مقدمه:

 

بررسی آماری زلزله های رخ داده در دهه های گذشته نشان می دهد به طور میانگین هر سال یک زلزله 6 ریشتری و هر ده سال یک زلزله به بزرگی 7 ریشتر در کشور رخ داده است که از این نظر کشور ایران از جمله مهم ترین کشورهای زلزله خیز در سطح جهان محسوب می گردد. این مساله به همراه شرایط خاص اقلیمی موجود در ایران، احتمال وقوع بلایای طبیعی و بروز سانحه را افزایش داده است. به گونه ای که سالانه به طور متوسط 3 ميليون نفر پس از بروز حوادث طبيعي بي خانمان   مي شوند كه حدود 80 درصد از اين تعداد مربوط به افرادي است كه در اثر وقوع زلزله خانه هايشان ويران شده است .(UN, 2005) 

یکی از احتياجات اساسي آسيب ديدگان در اثر وقوع زلزله، طراحي و برنامه ريزي براي سکونتگاه هاي موقت است که نقش تعيين کننده اي در حفظ و نجات زندگي انسانها و تأمين امنيت در مراحل اوليه پس از وقوع سانحه دارد و به منزله رکن اساسي مديريت بحران تلقي مي شود  .(Arslan &Cosgun, 2008) 

اسکان موقت، سرپناهي است که حداقل آسايش و راحتي را براي شرايط شبه خانوادگي (فضاي خواب، نشيمن، خلوت) به منظور تثبيت واحدهاي خانواده، در دوره مياني پس از سانحه، فراهم مي نمايد( Felix et al, 2003) . به نوعي افراد آسيب ديده پس از حوادث طبيعي با از دست دادن عزيزان خويش و پراکندگي اموال و خانه و کاشانه شان با شرايط روحي سختي مواجه مي شوند و نياز به سرپناهي امن و آرام دارند تا به تدريج به زندگي عادي خود بازگردند  .(Asefi, 2010)

برنامه هاي اسکان موقت معمولاً در مواردي مطرح مي شود که محدوده وسيعي آسيب ديده و در پي آن دولت احساس کند که بازسازي خانه هاي معمولي به لحاظ مديريت و امکانات و مصالح، چند سال طول خواهد کشيد (Johnson , 2008). به عبارت دیگر فلسفه وجودي اسکان موقت اين است که برنامه ريزان و مديران بازسازي بتوانند با راحتي و فراغت بيشتر تصميم گيري و برنامه ريزي کنند و مردم نيز در سرپناه موقت از گزند حوادث در امان باشند .(Asefi & farokhi, 2017) به همین دلیل لازم است فرآیند اسکان موقت پس از سانحه، به معنای واقعی فرآیند منتج به یک محصول بر اساس شرایط سانحه و محل وقوع سانحه باشد و نه فقط یک محصول به نام مسکن، بلکه مواردی چون نیازهای مردم سانحه دیده و امکانات در دسترس را لحاظ کند.

در این فرآیند باید زیرساختی برای پناه دادن به همه پناه جویان طراحی شود. این پناهگاه ها می بایست در مدتی که خانه های مردم در حال بازسازی است و شهر دوباره قابل سکونت         می شود، امکان پذیرایی از شهروندان و سانحه دیدگانی که پس از گذر از دوران بحران به دیار خود بازگشته اند، داشته باشند.

در ماده 41 بيانيه جهاني حقوق بشر آمده است که: «مسکن مناسب حق هر کسي است».  با وقوع سوانح طبيعي مخرب و در شرايط بحراني پس از سانحه، زماني که کارکردها و نهادهاي اجتماعي جامعه در دوره زماني مشخص به هم مي ريزد، حق داشتن مسکن مناسب از آسيب ديدگان سلب مي شود .(Omidvar & Khoram, 2021) با توجه به طولاني شدن زمان ساخت مسکن آسيب ديدگان، اين حق بايد در مسکن موقت براي آسيب ديدگان فراهم شود.

به‌طورکلی برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های موقـت برای مردمی که مستقیماً در معرض یک سانحه طبیعی و یا حادثه انسان‌ساز قرارگرفته‌اند در سه سناریو قابل‌ارائه است که برحسب نوع بلا، تعداد آوارگان و آسیب دیدگان، مسائل سیاسی و توانایی جامعه در مواجهه با بلایا، تعریـف می‌گردد. این سناریوها عبارت‌اند از:

سناریوی اول؛ مردم در محل باقی‌مانده و تمایل دارند که در نزدیکی خانه و کاشانه ویران‌شده خـویش سکونت نمایند. این امر غالباً متعاقب زمین‌لرزه‌ها رخ می‌دهد.

سناریوی دوم؛ مردم از خانه‌های خود دور شده و در اجتماعـات میزبان و یا ساختمان‌های دولتی اسکان می‌یابند. این امر معمولاً پس از وقوع طوفان‌ها، سیل و یـا جنگ‌ها و درگیری‌های قومی یا نظامی اتفاق می‌افتد.

سناریوی سوم؛ مردم از خانه‌های خود دور شده ولی به‌صورت گروهی باقی می‌مانند. در این رابطـه، اسکان موقت آوارگانی که به‌اجبار مجبور به ترک خانه و کاشانه و منطقه زندگی خود شده‌اند، امری ضروری است. مردم در این شرایط اصولاً به‌صورت گروه‌های نسبتاً بزرگ و برای مدت‌زمان نامشخصی برکنار هـم زنـدگی خواهنـد نمـود. بر اساس تقسیم بندی انجمن زلزله شناسي مرکزي آمريکا «اسکان موقت» شامل شرایطی می گردد که با در نظر گرفتن تمهيداتي جهت تأمين امنيت، آب، انرژي، تامين سرمايش و گرمايش براي بي خانمان ها تا به دست آوردن مسکن دائمي در مدت استفاده يک سال و گاهي بيشتر می باشد (UN-Habitat , 2006) 

و در يک تعريف نسبتاً جامع، از کوارنتلي «مسکن موقت»  شامل شرايطي است که در آن خانواده هاي بازمانده، مسئوليت ها و فعاليت هاي روزمره خود را در محل اقامت جديد ادامه مي دهند و از اينکه شرايط زندگي آنها از حالت اضطراري و موقتي خارج شده است، آگاهند. شکل اين اسکان مي تواند به صورت واحدهاي متحرک، مسکن اجاره اي، چادر و يا حالت هاي ديگر باشد. اما آنچه مسلم است اين است که در اين نوع مسکن برخلاف سرپناه موقت فعاليت هاي روزمره ساکنين بايد احيا شود  (Quarantelli, 1995)

سکونتگاه هاي اسکان موقت معمولا به دو شکل پراکنده و اردوگاهی موجود مي باشند که در سکونتگاه هاي پراکنده به افراد اجازه داده مي شود در محلي که مورد نظر خودشان است اقدام به اسکان نمايند و با توجه به شرايط اقليمي و ساير ملاحظات، سرپناهي جهت اسکان موقت در اختيار افراد بي سرپناه قرار مي گيرد تا اقدام به برپايي يا نصب در آن محل مورد نظر نمايند. در نوع اردوگاهی که يکي از روش هاي شناخته شده و متداول اسکان پس از بحران است ابتدا محوطه اي باز تا حد امکان نزديک محل بحران در نظر گرفته مي شود، سپس اقدامات تسطيح و آماده سازي بر روي آن انجام مي گردد. با تخمين جمعيت نيازمند اسکان و با عنايت به مدت زمان اسکان، شرايط اقليمي و محيطي، منابع موجود و بودجه، اردوگاهي متشکل از چادر، سازه هاي پيش ساخته مثل کانکس با سازه هاي موقتي ساخته شده با مصالح در دسترس، مطابق حداقل استانداردهاي مربوطه تاسيس مي گردد .(Sajedi et al, 2018)

در دهه های اخیر، راه حل ها و استراتژی های متعددی برای اسکان موقت بكار گرفته شده است؛ اما هنوز برخی مشكلات وجود دارد که مانع از خروجی موثرتر و موفق تر می شود  (Kronenburg,2009) طراحی یک خانه، عملیاتی پیچیده است زیرا انعكاس دهنده همزمان نتایج اجتماعی، فرهنگی، مذهبی، سیاسی، اقتصادی، زیست محیطی، فنی و دیگر عوامل است (UNDRO,1982). غالبا به دلیل وجود مشكلاتی از قبیل فناوری غیربومی بكار رفته در واحدهای اسكان موقت، نیاز به تخصصی در برپایی سرپناه ها و هزینه احداث، میزان پذیرش مردمی محدود است. در حالیكه مجریان به دنبال ایجاد سرپناه های استاندارد و سهولت در انتقال و نصب هستند، دریافت کنندگان امداد، سرپناهی می خواهند که از نظر ایمنی، فرهنگی و اقلیمی مناسب بوده و نگهداری ساده ای داشته باشد و در اسكان دائم نیز بخشی از نیازهایشان را تأمین کند .(Fallahi, 2016) در این میان، مساله ای که باید مدنظر قرار گیرد این است که پیش از اعلام نیاز به سرپناه از منابع خارجی، شناخت کافی از نیروها و امكانات داخلی و مصالح و تخصصی های بومی انجام گیرد. این امر برای احیای اقتصادی منطقه امری حیاتی است. عموماً، سرپناه موردنیاز بی خانمان ها پس از سانحه بایستی دارای ویژگی های زیر باشد: 

ü       دارای قابلیت نقل و انتقال.

ü       حفاظت از ساکنان در برابر شرایط جوی 

ü       قابلیت برپایی توسط خانوار به تنهایی 

ü       دارای کیفیت مصالح مناسب و اقتصادی.

ü       قابلیت بازیافت مصالح مصرفی 

ü       فراهم سازی محدوده خصوصی و آرامش برای ساکنان

ü       جوابگویی به عملكرد متنوع اجتماعی و فیزیكی خانوار

ü       امكان توسعه و استفاده در آینده (اسكان دائم) 

ü       محافظت از اموال باقی مانده (مایملک) خانوار

ü       مقاوم از نظر بهره برداری و سازه ای .( Aysan & Davis, 2012)

در میان سیستم های ساختمانی مورد استفاده در ایجاد مسكن موقت، تنها چند نوع از آنها شرایط لازم (اعم از امكان حمل و نقل و برپاسازی آسان، دوام و امكان استفاده مجدد) را برای «اجرای موقت» دارند .(Khanjan, 2020)

با عنایت به اینکه اقدام به طراحی معماری در هر نقطه ای از کره زمین مستلزم شناخت زمینه یا محیط قرارگیری آن طرح است و تجویز هر نوع ساختمان همانند یک کالا یا محصول به تنهایی و بدون در نظر داشتن فرآیند منتهی شونده به این محصول با استانداردهای توسعه پایدار همخوانی نخواهد داشت، لذا شناخت نیازهای کاربر و دیدگاه های او ضروری است تا طرح با بیشترین میزان رضایت به اجرا درآید.

در این میان، بررسی معماری بومی و الگوهای محلی تأمین سرپناه توسط مردم آن منطقه یکی از گزینه هایی است که می تواند راهنمای مناسبی برای طراحی اسکان موقت باشد. از این رو پژوهش حاضر با هدف بومی سازی طراحی اسکان موقت بعد از سانحه زلزله، درصدد پاسخگویی به سوال زیر است که پرسش اصلی تحقیق حاضر محسوب می شود:

شناسایی و اولویت بندی عوامل موثر بر طراحی سکونتگاه های موقت در اقلیم سرد و کوهستانی زنجان کدام اند؟ اولویت بندی آنها چگونه است؟

پیشینه و مبانی نظری تحقیق:

اسکان موقت، سرپناهى است كه حداقل آسايش و راحتى را براى شرايط شبه خانوادگى (فضاى خواب، نشيمن، خلوت) به‌منظور تثبيت واحدهاى خانواده، در دوره ميانى پس از سانحه، فراهم می‌نماید. مدت استفاده از آن يك سال و گاهى بيشتر است كه در آن در نظر گرفتن تمهيداتى جهت تأمين امنيت، آب، انرژى، تأمين سرمايش و گرمايش براى بی‌خانمان‌ها تا به دست آوردن مسكن دائمى ضرورى است (Khorshidian, 2010) 

اسكان موقت به معناى فراهم آوردن سرپناهى با توجه به نيازهاى اوليه، نيازهاى معيشتى و راحتى روانى به‌منظور حفظ منزلت انسان، در چارچوب نظام خانوادگى و اجتماعى در شرايط دشوار است (Tayarani Najjaran & Khoram, 2016)  هدف از اسكان موقت ايجاد امكان زندگى اعضاى خانواده در كنار يكديگر، برخوردارى از سطح مناسبى از حريم خصوصى، بهره‌مندی از امكانات ضرورى زندگى، همچون محل تهيه غذا و امكانات بهداشتى می‌باشد. اسكان موقت تنها ساخت مسكن موقت را شامل نمی‌شود، بلكه دسترسى به خدمات و امكانات گوناگون را نيز در برمی‌گیرد. حفظ ساختار اجتماعى منطقه و ازسرگیری فعالیت‌های اجتماعى و اقتصادى در اين مرحله در اولويت امور قرار دارد(Faramarzi et al, 2019).

باید دانست که مردم پس از سانحه «بی خانمان» می شوند نه فقط «بی ساختمان». بنابراین سرپناه به عنوان فضایی برای ایجاد آرامش، امنیت، اطمینان خاطر و بازتوانی روانی و روحی فرد آسیب دیده باید موردتوجه جدی قرار گیرد.  

عوامل متعددی در انتخاب سیستم اسکان موقت تأثیرگذارند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره کرد:

نوع اقلیم منطقه: به طورکلی ایران را می توان به چهار منطقه اقلیمی معتدل و مرطوب، گرم و مرطوب، گرم و خشك و اقلیم سرد تقسیم بندی کرد. هریك از مناطق فوق دارای ویژگیهای اقلیمی خاص در فصول مختلف سال می باشند. لذا سیستم اسکان موقت در تمام این مناطق نمی تواند یکسان باشد و با توجه به نوع منطقه، بایستس سیستم های خاصی پیش بینی گردد.

دسترسی ها و موقعیت منطقه: دسترسی به مناطق مختلف در ایران یکسان نمی باشد. بسیارند روستاهایی در مناطق کوهستانی که چندین ماه از سال به دلیل بارش برف، ارتباطشان با مناطق اطراف خود قطع می گردد و یا در مناطق صعب العبور واقع شده اند. بنابراین موقعیت منطقه و نحوه دسترسی به روستا ازجمله عواملی است که به طور غیرمستقیم در طراحی اسکان موقت تأثیرگذار است. زیرا نحوه دسترسی به منطقه، نوع حمل و نقل تجهیزات جهت اسکان موقت را تعیین کرده و درنتیجه بر خود طرح اثر می گذارد.

فصل استفاده از اسکان موقت: هریك از مناطق اقلیمی ایران در فصول مختلف دارای مسائل خاص آب وهوایی خود می باشند و با توجه به زمان وقوع زلزله و نیز مدت پیش بینی شده جهت اتمام مراحل بازسازی، فصل استفاده از مسکن موقت تعیین می گردد که می تواند بر سیستم اسکان موقت تأثیرگذار باشد.

مدت زمان استفاده از اسکان موقت: مدت زمان استفاده از اسکان موقت بر طرح اسکان موقت تأثیرگذار است. سیستم اسکان موقتی که برای استفاده در طول دو ماه طراحی شود با مسکن موقتی که برای استفاده در طول دو سال طراحی می شود قطعاً متفاوت خواهد بود. مدت زمان استفاده به مسائلی همچون سیاست های کلی مسئولین و امکانات مالی جهت بازسازی و ... بستگی دارد.

قابلیت های مصالح بومی: هر منطقه دارای مصالح بومی خاص جهت ساخت مسکن می باشد. با بررسی این مصالح و نیز مصالح جدیدی که منطقه قابلیت پذیرش آن ها را داشته باشد، می توان طرح های به صرفه و مناسبی جهت اسکان موقت ارائه داد. ازاین رو طرح سیستم اسکان موقت به نوع و قابلیت های مصالح بومی هر محل بستگی دارد.

سیاست های کلی: سیاست های کلی از طریق تعیین لزوم و یا عدم لزوم اسکان موقت، مدت بازسازی و یا تعیین شیوه هایی از اسکان موقت که در طی مرحله بازسازی تکمیل گردند و بسیاری عوامل کلان دیگر به طور مستقیم یا غیرمستقیم بر طرح اسکان موقت تأثیر می گذارند.

توانایی مردم و تکنولوژی های محیطی: از دیگر عوامل مؤثر بر طرح مسکن موقت توانایی مردم و تکنولوژی های محیطی می باشد. توانایی های مردمی شامل آشنایی مردم با شیوه های مختلف ساخت و ساز، جزئیات اجرایی می باشد که در صورت اتخاذ سیاست مشارکت مردم در تهیه و ساخت اسکان موقت می تواند بر طراحی مسکن موقت بسیار تأثیرگذار باشد. عامل دیگر تکنولوژی های محیط است که شامل کارخانه ها و کارگاه های موجود در منطقه و سایر مناطق اطراف        می باشد. این واحدها با امکان تهیه مصالح بومی می توانند در جهت دهی به طرح اسکان موقت مؤثر باشند(Khorshidian, 2010) 

در جدول (1) تعدادی از ویژگی های عنوان شده توسط صاحبنظران جمع آوری و بیان گردیده است:

جدول (1): ویژگی های اسکان موقت پس از سانحه

ویژگی	منبع
ارائة سطح راحتی از کیفیت زندگی در اسکان موقت مطابق با استانداردهای غالب زندگی ؛قیمت کم؛ امکان ساخت سری؛ ساخت مسکن موقت متناسب با فرهنگ آسیب دیدگان؛ برای استفادة مجدد امکانپذیر باشد، حذف آسان و غیرآلایندة مسکن موقت	(Cassidy, 2007)
قابلیت حمل ونقل و استقرار سری؛ قابل استفاده در شرایط مختلف؛ استفاده از سازه های مناسب؛ سهولت تولید، راحتی نصب و جزئیات اجرایی ساده؛ هماهنگ و همساز با محیطزیست، اقلیم و آب و هوا	(Sartipipour, 2011)
استفاده ار فناوری بومی؛ کم بودن هزینة حمل ونقل؛ مناسب بودن از نظر ایمنی، فرهنگی و اقلیمی؛ مشارکت آسیب دیدگان در برپایی؛ عدالت در توزیع یکسان اسکان موقت بین آسیب دیدگان؛ اهمیت دادن به معیارهای معماری و محوطه سازی محلی و بومی	(Fallahi, 2016)
محافظت در مقابل گرما، سرما، باد و باران؛ انبارکردن اثاث و حفظ آنچه از فاجعه سالم باقی مانده است؛ تثبیت و حفظ حدود خانه؛ ایجاد امنیت روانی؛ تأمین محیط خصوصی	(Bahreini & Akhundi, 2001)
استفاده از مصالح موجود و بومی در ساخت؛ سبک و قابل اجرا بودن با نیروهایی با مهارت فنی ساده؛ درنظرگرفتن عوامل مؤثر بر آسایش مانند اقلیم و فرهنگ از یکسو و رعایت شرایط مرتبط با روشنایی،گرمایش و سرمایش از سوی دیگر	(Nikravan Monfared, 2004)

 

شکل معماری و شهرسازی بومی از جمله مواردی است که بر طراحی سکونتگاه های موقت تأثیرگذار است. معماری و شهرسازی زنجان همانند بسیاری از شهرهای دنیا در تناسب با آب و هوا، مواد و مصالح در دسترس و فرهنگ مردم این شهر شکل گرفته که بارقه هایی از اعمال سلیقه مردم در چگونگی استفاده از اجزای معماری و تزئینات، جلوه هایی منحصر به شهرهای اسلامی را به این شهر بخشیده است.

استفاده از مصالح بومی آجر و سنگ، عمده ماده موجود در شهر زنجان است که با قابلیت عایق گرمایی به عنوان مصالح ساختمانی از دیرباز مورد استفاده قرار گرفته است و در سیمای شهر زنجان ساختمان هایی که با آجر، خشت و سنگ برش خورده ساخته شده اند، زیاد به چشم می خورد (Zarghami et al, 2017). از همین رو استفاده از نوعی از مصالح که شکل آن یادآور استفاده از آجر یا سنگ هایی با ابعاد منظم باشد و در عین حال امکان برچیده شدن واحدهای ساختمانی اردوگاه را پس از مدت زمان مشخصی به قوت خود نگه دارد، در طراحی ساختمان ها و استفاده از مصالح خاص مد نظر قرار گرفت. با توجه به مطالعات پیشین، شاخصهای مرتبط با موضوع الگوهای طراحی اسکان موقت که مستخرج از یافته های مطالعات داداش پور و خدابخش (1392)، زنگی آبادی و همکاران (1395)، ابراهیمی و همکاران (1396)، مقیمی و منصفی برابری (1398) می باشد، مطابق جدول (2) قابل ارائه است: 

 

 

جدول (2): شاخص های طراحی اسکان موقت

شاخص	توضیحات
تکنولوژی ساخت	تکنیک های ساخت باید دارای مقاومت کافی در برابر زلزله و اثرات ثانویه سانحه از لحاظ مقاومت کالبدی باشند.
مصالح	استفاده از مصالح در دسترس برای طراحی کالبدی اسکان موقت باید در اولویت قرار گیرد. بررسی صنایع تولید کننده مواد اولیه ساخت در فرآیند شناخت محیط پژوهش انجام گرفت. مصالح در درسترس در استان های مجاور در اولویت دوم قرار دارند. همچنین ظرفیت تولید نیز در انتخاب مصالح مناسب اهمیت دارد.
حمل ونقل	روش حمل و نقل و انتقال سرپناه به محل برپایی اسکان و جابجایی آن در زمان طراحی، حائز اهمیت است.
دوام	دوام سرپناه باید متناسب با شرایط محیطی پس از سانحه و میزان دوره موردنیاز برای استفاده بازماندگان باشد.
حریم خصوصی	حفظ حریم خصوصی جمعیت سانحه دیده از مقولات مهم طراحی است. چگونگی ایجاد حریم خصوصی با توجه به ویژگیهای قومیتی و فرهنگی و مذهبی متفاوت می باشد.
آسایش اقلیمی	توجه به الزامات کالبدی در هر اقلیم، نیازهای گرمایشی و سرمایشی متناسب با هر منطقه را تعیین می کند.
مقاومت در برابر رطوبت	منشاء ورود رطوبت به هر بنايي از طريق زمين يا بارش مي باشد. حفاظت و عايق بندي سرپناه در مقابل هر دو منشاء رطوبت براي ايجاد شرايط آسايش، حائز اهميت است.
زیبایی شناسی	توجه به ویژگی های زیبایی شناسی شکلی و رنگ سرپناه برای کمک به بهبود شرایط روانی جامعه بازمانده و بهبود شرایط محیط زیست باید انجام گیرد.
نیروی کار	استفاده از نیروی کار محلی در زمان پیش از سانحه به منظور بهبود شرایط معیشتی و در زمان سانحه برای افزایش رضایتمندی بازماندگان و کاهش هزینه و تسریع در اجرای فرآیند تامین اسکان موقت، امری ضروری است.
مشارکت مردمی	مشارکت مردمی در مرحله طراحی و اجرای عملیات اسکان موقت در کنار مشارکت در زمینه تامین هزینه و تولید و حمل ونقل علاوه بر افزایش رضایتمندی مردمی، باعث کاهش تنش ها بین جمعیت سانحه دیده و مسئولین می شود.
هزینه	میزان و منبع تامین هزینه های اسکان موقت در همه مراحل تولید، ذخیره سازی، انتقال، برپایی و برچیدن از مقولات مهمی هستند که در زمان طراحی باید مدنظر قرار گیرند.
زمان	فاکتور زمان در مرحله تولید، انتقال و برپایی اسکان به منظور ایجاد شرایط مساعد و تامین رضایتمندی مردمی و تسریع در انتقال از اسکان اضطراری به اسکان موقت در مرحله طراحی حائز اهمیت است.

منبع: Dadashpour & Khodabakhsh, 2014; Zangiabadi et al, 2016; Ebrahimi et al, 2017; Moghimi & monsefi, 2019.

 

 

بیش از پنج دهه از عمر مطالعات احداث سکونتگاه‌های اسکان موقت پس از بحران در جهان می‌گذرد و این مطالعات عمدتاً بر پایه بررسی موضوعات فنی استوار بوده و این مقوله موردبحث سازمان‌ها و نهادهاي مرتبط و مسئولان و کارشناسان این حوزه بوده است. عمده تحقیقات انجام‌شده در این زمینه یا به‌صورت مطالعات موردی بوده است و یا اینکه سعی گردیده تا به‌صورت کلی به بررسی نکات مهمی که در اسکان موقت حائز اهمیت است، پرداخته شود.

ازجمله اولین پژوهش‌های جامع در این زمینه، مطالعه‌ای با عنوان «تأمین سرپناه اضطراري، دورنماها و موارد » در سال 1977 می‌باشد که توسط تعدادي از کارشناسان حوادث در آمریکا انتشار یافت. در این پژوهش نقش عوامل مهم مؤثر در اسکان موقت موردبررسی قرار گرفت. هاس در سال 1977 کتابی را با عنوان بازسازي پس از فاجعه منتشر کرد و در آن موارد مهمی که پس از هر فاجعه در اسکان موقت بایستی مدنظر قرار گیرند را برشمرد (Haas et al,1977). دیویس در سال 1985 در تحقیقات خود اظهار داشت که آگاهی و دانش ما درباره اسکان پس از بلایا بسیار ناچیز است و نبود تحقیقات اصولی پیرامون سکونتگاه‌های اسکان موقت، یک خلأ جدي در دانش مربوط به حوادث محسوب می‌شود (Davis, 1985). در سال 1998 کتابی با عنوان «سوانح با طراحی» به موضوع اسکان موقت پس از بحران پرداخته و نقش آن درروند توسعه پایدار جوامع را بیان نمود (Swatkouhiffer et al, 2010).

کورسلیس و ویتال (2005)؛ از مرکز سکونتگاه موقت بی‌خانمان‌ها در دانشگاه کمبریج در تحقیقی نقش عوامل اجتماعی و فرهنگی را در احداث سکونتگاه‌های اسکان موقت تشریح نمودند (Corsellis & Vitale, 2005).

تانگ و همکاران (2009)؛ در تحقیقی سیستم شبیه‌ساز هوشمند زلزله در شهر دیانگ چین و نکات مهم در طراحی سکونتگاه‌های اسکان موقت در این شهر را موردمطالعه قراردادند (Tang et al, 2009).

اسمیتلین و همکاران (2011)؛ در پژوهشی مدل‌سازی خسارات زلزله، آسیب‌پذیری اجتماعی و نحوه اسکان موقت پس از زلزله را در منطقه کارولینای جنوبی آمریکا موردبررسی قراردادند (Schmidtlein et al, 2011).

تاکاکی و همکاران (2015)؛ موضوع وضعیت بهداشتی و سلامتی افراد را در سکونتگاه‌های اسکان موقت موردبررسی قراردادند. آن‌ها در این تحقیق به بررسی سکونتگاه‌های اسکان موقت پس از بحران زلزله ژاپن پرداختند و نقاط ضعف و قوت این سکونتگاه‌ها را مطالعه نمودند. همچنین راهکارهایی را نیز جهت بهبود وضع سلامتی و بهداشت در سکونتگاه‌های اسکان موقت ارائه کردند (Takeaki, 2015).

در ایران نیز حسینی و همکاران (1392)؛ به ارزیابی شاخص‌هایی جهت طراحی پناهگاه‌های مجتمع‌های مسکونی پرداختند .(Hosseini et al, 2012) مختاری و هاشمی فشارکی (1394) ؛ با توجه به میزان حفاظت و عملکرد مورد انتظار و تهدید مبنا، طراحی پناهگاه‌های عمومی را مورد تجزیه‌وتحلیل قرار داده و الزامات طراحی معماری پناهگاه‌های عمومی را با رویکرد پدافند غیرعامل استخراج نمودند. (Mokhtari & Hashemi Fesharaki, 2014)

متکی و همکاران (1398)؛ به طراحی الگوی اسکان موقت پس از زلزله احتمالی در شهر قم می‌پردازند. بر اساس این الگو طراحی اسکان موقت موردنیاز با توجه به شرایط کالبدی و غیر کالبدی محل و با استفاده از پتانسیل‌ها و زیرساخت‌های موجود انجام می‌گیرد. وجود یک معیار هم در زمینه طراحی و ارائه راه‌حل مناسب در زمان بحران قابل‌استفاده است و هم به ارزیابی و مقایسه طرح‌ها و اجرای مسابقات طراحی برای ارزیابی یکسان کمک می‌کند .(Motaki et al, 2020)

مسگری و همکاران (1399)؛ با شناسایی ابعاد تشکیل‌دهنده و عوامل تأثیرگذار بر اسکان موقت به معرفی الگوی جدید می‌پردازد. نتایج پژوهش آن‌ها نشان می‌دهد، اساسی‌ترین راهکارها برای ارتقای برنامه‌های آتی، اتخاذ رویکرد جامع و فرایندی به اسکان پس از سانحه (از اسکان اضطراری تا دائم) و برنامه‌ریزی در مرحلۀ آمادگی است که می‌تواند به بازتوانی و افزایش تاب‌آوری جامعه انجامد .(Mesgari et al, 2019)  

امیدوار و خرم (1400)؛ با تعیین معیارهای اسکان موقت و بررسی سیستم‌های مختلف برای هر معیار، به اولویت‌بندی سیستم‌های ساختمانی پرداختند تا مدیران با توجه به شرایط بومی و اولویت‌ها بتوانند سازه مناسب را انتخاب و در اختیار آسیب دیدگان قرار دهند. (Omidvar & Khoram, 2021)

بسیاری از طراحان و معماران مشهور در دهه های اخیر اقدام به ارائه گونه های مختلف سرپناه نموده اند. از جمله می توان به کارهای لوکوربوزیه، آلوارالتو، رودلف و فولر اشاره کرد. این افراد کوشیده اند که با در نظر گرفتن پیچیدگی های طراحی یک واحد مسکونی مطلوب اضطراری یا موقت با یکنواخت نمودن آن به تولید انبوه صنعتی بپردازند.

در این راستا تعدادی از طرح های اجرا شده در کشورهای سانحه دیده که مستخرج از گزارش نهایی جشنواره ملی سوانح طبیعی می باشد، در جدول (3) ارائه شده است. در میان آنها تنها چند نوع از طرح ها، شرایط لازم برای تسریع و سهولت اجرا را داشته و ذهنیت کلی در مورد مسکن را تداعی نموده است. در بقیه موارد غالبا تولیداتی دور انداختنی، ناپایدار، ارزان قیمت محسوب می گردد.

 

جدول 3- نمونه هایی از طرح های اسکان موقت یا اضطراری در کشورهای خارجی   

خانه کاغذی- شهر کوبه ژاپن	اسکان موقت مشبک آلومینیومی در پرو	شیگروبان در هند- ترکیه - فیلیپین
استفاده از لوله های کاغذی جهت تامین سرپناه  برپایی طرح در مدت 6 ساعت توسط پنج نفر استفاده از لوله های مقوایی برای پوشش کف که بین دو لایه چوب نازک قرار دارد و روی جعبه های نوشابه پر از شن قرار می گیرند.	سازه شبکه ای پوشش های آلومینیومی با ابعاد و ضخامت متفاوت روکشی از فوم جهت بهینه سازی انرژی و گرمایش قابلیت برداشته شدن گلبرگ ها جهت تهویه	استفاده از مصالح محلی نظیر چوب های بامبو و نیز لوله های مقوایی روکشدار برای تقسیم فضای داخلی. استفاده از حصیرهای محلی برای پوشش دیواره ها و تخته سه لا و چوب نارگیل برای کف سازه. استفاده از برگ نخل برای پوشش ضدآب سقف
سازه مدولار آلومینیومی و گنبدی در آمریکا	سازه چادری مدولار- سوئد	متریال جدید بتن کرباسی در انگلستان
حجمی با 21 تکه گنبدی شکل به ارتفاع 6/2 متر مدت زمان اجرا توسط 3 نفر 3 ساعت ظرفیت 6 -10 نفر خوابیده و 20 -30 نفر نشسته سازه آلومینیومی مقاوم در برابر باد	مدت زمان اجرا توسط 4 نفر 4-8 ساعت قرار گیری اسکلت فلزی به همراه صفحات مورد استفاده در سقف و دیوارها در دو جعبه استفاده از  پنلهای خورشیدی برای تامین روشنایی	اختراع متریال جدید تحت عنوان بتن های پارچه ای تعداد محدودی توسط ارتش آمریکا خریداری شده متر مربعی 23 – 60 دلار

منبع: Festival of Natural Disasters and National Housing Design Competition, 2019

 

مرور ادبیات موضوع و بررسی تجربیات پیشین در این زمینه نشان می دهد که برای تامین مسکن موقت یکی از اولین گزینه ها بررسی معماری بومی و یا الگوهای محلی تامین سرپناه توسط مردم آن منطقه است که می تواند راهنمای مناسبی برای طراحی اسکان موقت هم از منظر طراحی معماری و هم مصالح در دسترس و همین طور جلب مشارکت مردم باشد. اما با توجه به اشکالاتی که از نظر سازه ای و پایداری به گونه هایی از مسکن بومی وارد می شود، پیشنهاد می گردد گزینه های بومی پایدارسازی و تاب آور گردند. با این وجود یکی از بهترین راهکارها در طراحی اسکان موقت شناخت و بهینه سازی راه حل های بومی است.

مواد و روش تحقیق:

پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و به روش توصیفی- تحلیلی انجام شد. برای جمع آوری اطلاعات، از روش های مختلف اسنادی و کتابخانه ای و مطالعات میدانی استفاده شد. در این بررسی تمرکز اصلی بر ارائة مؤلفه های کیفی مورد نیاز برای طراحی مطلوب مسکن موقت بعد از زلزله است. ابتدا در مقایسه ای تطبیقی بین معیارهای استخراج شده و      ویژگی های مسکن موقت قبلی، معیارهایی انتخاب می شوند که ماهیتشان به فضاهای مسکن موقت نزدیک است، جامعیت و قابلیت انطباق پذیری بیشتری با مکان مورد مطالعه دارند و بیشترین فراوانی را بین مفاهیم به کاررفته دارا هستند. برای بررسی هر معیار و کیفیت آن، از ابزار پرسشنامه و نظرسنجی از 160 پاسخ دهنده از گروه های سنی و جنسی مختلف، استفاده شد. برای تعیین روایی پرسشنامه از روش اعتبار محتوا استفاده شد و پرسشنامه موردنظر پس از اعمال نظرات اصلاحی چند تن از اساتید خبره در این زمینه موردتائید قرار گرفت. پایایی پرسشنامه نیز با استفاده از روش آلفاي کرونباخ، با ضریب پایایی بیشتر از 07/0 تائید شد. برای بررسي نرمال بودن توزیع داده‌های آماری از ضرايب چولگی و كشيدگي استفاده‌شده است که با عنایت به قرارگیری ضرایب محاسبه‌شده در بازه (2+، 2-)، این‌گونه استنباط شد که تخطی از توزیع نرمال در بین داده‌ها دیده نمی‌شود.

در گام بعدی، معیارهای مورد ارزیابی در جدول هایی جداگانه با به کارگیری طیف لیکرت ارزیابی شدند، به گونه ای که برای زیرسنجه های هر معیار، درجه های 1 تا 5 (کاملاً موافق، موافق، بی تفاوت، مخالف و کاملاً مخالف) تعیین شد. در این طیف 5 قسمتی، به کاملاً موافق نمرة 5 و به کاملاً مخالف نمرة 1 داده شد و هر معیار دارای بازه ای با کمترین و بیشترین امتیاز است. مجموع کمترین درجات معیار هر جدول مربوط به زمانی است که به همة گویه ها ضریب 1 و بیشترین آن مربوط به حالتی که است که به همة گویه ها ضریب 5 داده شده است و امتیاز هر جدول در بازه ای از تعداد گویه ها × 1 و تعداد گویه ها × 5 قرار دارد. عدد به دست آمده از کسر این اعداد در سه دسته زیاد، متوسط و کم طبقه بندی می شود و امتیاز کلی جدول از حاصلضرب نمره گزینه های علامت زده از وزن کلی گویه به دست می آید.

 

شناخت محدوده موردمطالعه تحقیق:  

شهر زنجان به عنوان نخستین و بزرگترین نقطه شهری استان و به عنوان یکی از شهرهای میانه اندام بزرگ کشور، در رده جمعیتی 250-500 هزارنفری و مرکز سیاسی- اداری استان زنجان به شمار می رود. موقعیت جغرافیایی این شهر منطبق بر 48 درجه و 29 دقیقه طول شرقی و 36 درجه و 40 دقیقه عرض شمالی و بین دو رشته کوه موازی که از شمال و جنوب شهر می گذرند، استقراریافته است. در نتیجه سرشماری سال 95 ،جمعیت کل استان زنجان یک میلیون و 57 هزار و 461 نفر برآورد شد.(Statistical Center of Iran, 2016) 

شهر زنجان براساس تقسـيم بنـدي آيـين نامـه 2800 زلزله ايران در نقطه اي قرار گرفته است كـه بـالاترين درجه لرزه خيزي را دارد. بافت قديمي شـهر زنجـان كه عمدتا در بخش مركـزي شـهر قـرار دارد و عـدم توجه لازم در ساخت و سازهاي قبلـي در ايـن شـهر موجب شده اسـت كـه آسـيب پـذيري ايـن شـهر در صورت وقوع زلزله زياد باشد(Zarghami et al, 2017). از سوی دیگر به دلیل قرار گيري این شهر در كنار گسل سلطانيه و گسل شمال استان زنجان و وجود بافتهاي متراكم و فرسوده بويژه در بخش مركزي شهر ، شهر زنجان به يكي از آسيب پذيرترين شـهرهاي كشـور در برابـر زلزلـه تبدیل شده است كـه این امر بایستگی توجه مسئولین و برنامه ریزان شهری به کاهش صدمات و خطرات ناشی از زلزله و سایر سوانح طبیعی را بـيش از پـيش مطرح می نماید (Rasoli et al, 2022). شکل شماره (1) موقعیت جغرافیایی شهر زنجان را در تقسیمات کشوری نشان می دهد.

 

 

 

شکل 1 - موقعیت جغرافیایی شهر زنجان منبع: Ahdnejad Rushti et al, 2022

 

بحث و ارائه یافته­ها:

پس مطالعه مبانی نظری و همچنین مرور تجربیات پیشین در ایران، شاخص های ضروری برای طراحی سکونتگاه موقت شامل 1- بکارگیری مصالح و روش های بومی و تجهیزات و نیروی کار ماهر در منطقه ؛ 2- توجه به شرایط اقلیمی و معماری بومی؛ 3- توجه به شرایط اجتماعی منطقه تعیین گردید. سپس شاخص های استخراج شده با استفاده از روش تحلیل سلسله مراتبی اولویت بندی شده و برای تعیین میزان اهمیت آنها نسبت به یکدیگر، در سه بعد اجتماعی، کالبدی و فنی مورد وزن دهی قرار گرفتند که به شرح ذیل ارائه می گردد:

 

1- بعد اجتماعی :

مجموع امتیازهای ناشی از مؤلفه ها و معیارهای بعد اجتماعی برای طراحی سکونتگاه موقت در شهر زنجان با دامنه نوسان 9 الی 45 در سه طبقه کم (9 الی 21)، متوسط ( 22 الی 33) و زیاد ( 34 الی 45) رتبه بندی شدند. همانطور که در جدول (4) قابل مشاهده است، معیار «امنیت» با امتیاز نهایی 9 بالاترین اولویت را در بین سایر معیارها دارد. به طوری که مولفه های «ایمنی و استحکام» و «امنیت » به ترتیب با رتبه های 5 و 4 امتیازاتی بالاتر از سطح میانگین را کسب نموده اند. سایر مولفه ها در سطحی برابر و پایین تر از سطح میانگین قرار گرفته اند. همچنین مولفه های «حریم خصوصی»، «هماهنگی با مسئولین» ، «آسایش و راحتی» و « عدم آشفتگی محیطی» همگی با امتیاز 2 در سطحی پایین تر از سطح میانگین هستند و سایر مولفه ها با کسب امتیاز 3 میانگین امتیاز اولویت بندی را به دست آورده اند. این یافته ها نشان می دهد که در میان     مولفه های بعد اجتماعی توجه به «ایمنی و امنیت» نسبت به مولفه هایی چون «حفظ حریم خصوصی»، «تامین آسایش و راحتی»  در ارجحیت قرار دارد.

 

 

جدول 4- ارزیابی مولفه ها و معیارهای بعد اجتماعی

بعد اجتماعی		معیار امنیت		معیار حفظ کرامت انسانی			معیار مشارکت		معیار ادراک محیطی
		ایمنی و استحکام	امنیت	عدم اشرافیت به همسایه	تامین حریم خصوصی	مشارکت در احداث	هماهنگی با مسئولین	آسایش و راحتی	سرزندگی و پویایی	عدم آشفتگی محیطی
امتیاز	5	✓
	4		✓
	3			✓		✓			✓
	2				✓		✓	✓		✓
	1
کل	10		10			10		15
مکتسبه	9		5			5		7
نتیجه ارزیابی		زیاد		متوسط		متوسط		متوسط

منبع: یافته های تحقیق، 1401.

 

 

2- بعد کالبدی :

بررسی بعد کالبدی در سه معیار بدنه، بهداشت محیط و طرح و معماری انجام پذیرفته است که هرکدام از معیارها دارای زیر مولفه هایی مربوط به خود می باشند که به شرح زیر می باشد. معیار بدنه شامل: جنس، رنگ و فرم؛ معیار بهداشت محیط  شامل: مدیریت زباله و پسماند        و سرویس بهداشتی و کیفیت محلی و محیطی ؛ معیار طرح و معماری شامل: انعطاف پذیری، تفکیک پذیری و همه شمولی فضاها متناسب با سرانه ها. مجموع امتیازهای مکتسبه مؤلفه ها و معیارهای بعد کالبدی در طراحی سکونتگاه موقت شهر زنجان با دامنه نوسان 10 الی 50 در سه طبقه کم (10 الی 23)، متوسط ( 24 الی 37) و زیاد (38 الی50) رتبه بندی شدند. همانطور که در جدول (5) قابل مشاهده است، توجه به معیارهای «طرح و معماری» و «بهداشت محیط» در میان معیارهای بعد کالبدی از اهمیت زیادی برخوردار است، به گونه ای که مولفه های «مدیریت زباله و پسماند» و «سرویس بهداشتی» با رتبه 5 بالاترین امتیاز را در کنار مولفه «همه شمولی فضاها» کسب نموده اند. مولفه هایی چون «جنس»، «کیفیت محلی و محیطی»، «انعطاف پذیری فضا» و «تفکیک پذیری فضا» با امتیاز 4 در رتبه بعدی اولویت قرار دارند و سایر مولفه ها با امتیازی برابر یا پایین تر از سطح میانگین از اهمیت کمتری نسبت به سایر مولفه ها برخوردارند. این یافته ها نشان می دهد که در میان معیارهای بعد کالبدی توجه به بهداشت عمومی محیط و عمومیت داشتن فضاها برای استفاده زن و مرد و گروه های مختلف سنی اعم از کودک، جوان و پیر و همچنین مناسب بودن فضا برای افراد توان خواه بیشتر از سایر مولفه ها اهمیت دارد.

 

 

 

جدول 5- ارزیابی مولفه ها و معیارهای بعد کالبدی

بعد کالبدی		معیار بدنه			معیار بهداشت محیط			معیار طرح و معماری
		جنس	رنگ	فرم	مدیریت زباله و پسماند	سرویس بهداشتی	کیفیت محلی و محیطی	انعطاف پذیری فضا	تفکیک پذیری فضا	همه شمولی فضاها	متناسب با سرانه ها
امتیاز	5				✓	✓				✓
	4	✓					✓	✓	✓
	3		✓
	2			✓							✓
	1
	کل	15			15			20
	مکتسبه	9			14			15
نتیجه ارزیابی		متوسط			زیاد			زیاد

منبع: یافته های تحقیق، 1401.

 

3- بعد فنی :

مجموع امتیازهای ناشی از مؤلفه ها و معیارهای بعد فنی در طراحی سکونتگاه موقت در شهر زنجان با دامنه نوسان 11 الی 55 در سه طبقه کم (11 الی 25)، متوسط ( 26 الی 40) و زیاد (41 الی 55) رتبه بندی شدند. همانطور که در جدول (6) قابل مشاهده است، معیار «بومی بودن» با امتیاز نهایی 13 بالاترین اولویت را در بین سایر معیارها دارد. به طوری که مولفه های «مصالح» و « دوام ومقاومت سازه ای» بالاترین امتیازات این بعد را کسب نموده اند. مولفه هایی چون «قابلیت نگهداری» و «قابلیت جابجایی» با امتیازی پایین تر از سطح میانگین در اهمیت کمتری قرار دارند و سایر مولفه های این بعد با کسب امتیازی برابر یا بالاتر از سطح میانگین از اهمیت بیشتری برخوردارند. این یافته ها نشان می دهد که در میان مولفه های بعد فنی استفاده از مصالح بومی و تامین دوام و مقاومت سازه ای بنا نسبت به سایر مولفه ها در اولویت توجه قرار دارد. استفاده از روش های بومی ساخت و بکارگیری نیروی کار ماهر و متخصص در منطقه و همچنین در نظر گرفتن زمان و هزینه اقتصادی برای احداث سکونتگاه های موقت از جمله مواردی هستند که در رده های بعدی بایستی مورد تاکید و توجه مسئولین و طراحان قرار گیرد.

 

 

جدول 6- ارزیابی مولفه ها و معیارهای بعد فنی

بعد فنی

معیار بومی بودن

معیار فنی - ساختاری

معیار نصب و نگهداری

روش ساخت

مصالح

نیروی کار

تامین آسایش اقلیمی

وزن کم

دوام و مقاومت سازه ای

هزینه کم

امکان تولید پیش ساخته

ساخت سریع و آسان

قابلیت جابجایی

قابلیت نگهداری

امتیاز

5

✓

✓

4

✓

✓

✓

✓

3

✓

✓

✓

2

✓

1

✓

کل

15

25

15

مکتسبه

13

18

7

نتیجه ارزیابی

زیاد

متوسط

کم

        منبع: یافته های تحقیق، 1401.        

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها:

در ایران، بحث پیرامون وجود یا عدم وجود اسکان موقت به عنوان مرحله ای میانی ما بین اسکان اضطراری و اسکان دائم فراوان می باشد، لیکن وجود روش های خلاقانه، ابتکاری و به نوعی بومی در ساخت سرپناه موقت غیر قابل انکار است. تحقیق حاضر با استفاده از روش نظام مند کاربر محور در تلاش برای پاسخ‌دهی به بخشی از نیاز کلیدی شهرها به اسکان موقت در شرایط بحرانی است و با توجه زمينه مورد مطالعه، موضوع اسکان موقت در اقلیم سرد و کوهستانی شهر زنجان را مورد بررسی قرار داده است. بررسی نظریات مرتبط و مرور ادبیات موضوع، منتج به استخراج معیارهایی در سه بعد «کالبدی»، «اجتماعی و «فنی» شد که به عنوان عوامل موردمطالعه تحقیق حاضر برای تجزیه و تحلیل تعیین گردید.

تجزیه و تحلیل یافته ها و اولویت بندی این معیارها نشان    می دهد در بعد «اجتماعی» معیار «امنیت»، در بعد «کالبدی» معیارهای «طرح و معماری» و «بهداشت محیط» و در بعد «فنی» معیار «بومی بودن» رتبه نخست اهمیت را به خود اختصاص داده و معیار «نصب و نگهداری» با کمترین امتیاز در رده آخر اهمیت قرار گرفته است. جدول (7) اولویت بندی این معیارها را نشان می دهد.

جدول 7- اولویت بندی معیارهای ابعاد سه گانه پژوهش

اجتماعی	امنیت	حفظ کرامت انسانی		مشارکت	ادراک محیطی
امتیاز	9	5		5	7
کالبدی	بدنه		بهداشت محیط		طرح و معماری
امتیاز	9		14		15
فنی	بومی بودن		فنی - ساختاری		نصب و نگهداری
امتیاز	13		18		7

منبع: یافته های تحقیق، 1401.

در رابطه با مولفه ها نیز مولفه های «ایمنی و استحکام» و «امنیت» (بعد اجتماعی)، مولفه های «مدیریت زباله و پسماند»، «سرویس بهداشتی» و «همه شمولی فضاها» (بعد کالبدی) و مولفه های «مصالح» و «دوام ومقاومت سازه ای» (بعد فنی) با کسب بالاترین امتیاز در رده مهمترین مولفه ها قرار گرفته اند.  جدول (8) این اولویت بندی را نشان می دهد.

جدول 8- اولویت بندی مولفه های پژوهش

بعد	مولفه	امتیاز
اجتماعی	ایمنی و استحکام امنیت	5 4
کالبدی	مدیریت زباله و پسماند سرویس بهداشتی همه شمولی فضاها	5 5 5
فنی	مصالح دوام و مقاومت سازه ای	5 5

منبع: یافته های تحقیق، 1401.

یافته های این تحقیق با نتایج مطالعات متکی و همکاران (1398)؛ مسگری و همکاران (1399) و امیدوار و خرم (1400)  همسو بوده و موید اهمیت بومی سازی در طراحی سکونتگاه های موقت است. در این مطالعات نیز توجه به شرایط بومی منطقه، استفاده از مصالح بومی و روش ساخت و همچنین بکارگیری نیروی کار ماهر و متخصص از ساکنین منطقه را مورد تاکید قرار می دهند تا با توجه به شرایط بومی و اولویت‌ها بتوانند سازه مناسب را انتخاب و در اختیار آسیب دیدگان قرار دهند.  

اسکان موقت پس از زلزله، صرف نظر از ویژگی هایی چون نوع اقلیم و فرهنگ، دارای ویژگی های مشترکی از جمله سرعت ساخت بالا، وزن کم و پیش ساختگی قطعات است. از طرفی درجه اهمیت این ویژگی ها نیز متفاوت است؛ به گونه ای که با توجه به شرایط بحران، سرعت ساخت بالا؛ تامین استحکام، ایمنی و امنیت سرپناه مهم تر از ارائه سکونتگاه برای مساحتهای متفاوت است.

به طور کلی سیستم های مختلف اسکان، به علت دیدگاه     نظام مند، کمابیش، قابلیت های لازم برای کاربرد در اسکان موقت پس از سانحه را دارند. تحقیق و مقایسه در مورد سیستم های بومی در این زمینه و هم چنین بررسی آن ها بر اساس معیارهای پیچیده و گسترده ای هم چون؛ مسائل اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی می تواند در بسط و گسترش پژوهش در زمینه اسکان موقت مفید باشد؛ علاوه بر این که چنین     پژوهش هایی می تواند در برنامه ریزی برای مدیریت شرایط بحران پس از سانحه نیز به کار گرفته شود.  

 

 

ملاحظات اخلاقی:

پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرم­های رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنی­ها تکمیل شده است.

حامی مالی: هزینه­های مطالعه حاضر توسط نویسندگان مقاله تامین شده است. 

تعارض منافع: بنابر اظهار نویسندگان، مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است.

 

 

References:

 

1.       Arslan, H. & Cosgun, N. (2008). Reuse and recycle of the temporary houses after occupancy: Example of Duzce, Turkey, Building and Environment, 43: 702-709.

2.       Asefi, Maziar. (2010) Elevation of Management of Disaster Architecture: Design Criteria of Temporary and permanent Housing, International Conference on Disaster Management & Civil Defense for National Resiliency, Tehran, Iran. [In persian]

3.       Asefi, Maziar; & Farrokhi, Shahin (2017). Proposing a Model for the Design of Post-Disaster Temporary Housing Based on the Needs of the Injured with Post-Implementation Evaluation Approach (Case Study: Earthquake-Stricken Villages in Heris of East Azerbaijan). [In persian]

4.       Aysan, Yasmin, Davies, Ian (2012). Architecture and reconstruction planning, translated by: Alireza Fallahi, Shahid Beheshti University Press, Tehran.

5.       Bahraini, Seyyed Hossein, Akhundi, Abbas. (2001). Management of reconstruction of regions. Damaged by natural disasters, University of Tehran, first edition. [In persian]

6.       Cassidy, J. (2007). Strategic planning for post‐disaster temporary housing, Disasters, Number. 4, Volume. 31, pp. 435-458.

7.       Corsellis, T. Vitale, A. (2005). Transitional Settlement, Displaced Populations. University of Cambridge, shelter project, Shelter Center, Oxfam, 11 – 17.

8.       Dadashpour, Hashem., Khodabakhsh, Hamidreza. (2014). Optimal Locations of Temporary Housing Sites Using a Fuzzy Analytic Hierarchy Process (FAHP), the Case Study of Region 16 of Tehran. Geography and Planning, 17(46), 67-90. [In persian]

9.       Davis, I. (1985). Shelter after Disaster, Master's Thesis, University of College London, Development Institute, London.

10.       Ebrahimi, Hamid. Rasoli, Aliakbar, Mokhtari, Davoud. (2017). Modeling of temporary settlement areas in earthquake crisis management by fuzzy based decision making (Case study of Marand city). Geography and Planning, 21(61), 1-18. [In persian]

11.       Falahi, Alireza (2016). Architecture of temporary settlements after disasters. Tehran: Shahid Beheshti University Press. [In persian]

12.       Faramarzi, Mahsa., jafari, Mohammad Hossein, & Babaie, Ommo-Salmeh. (2019). Explaining the Role of Islamic Political Economy on Urban Livability (Case: Zanjan City)., 9(35), 83-96. [In persian]

13.       Felix, D. Branco, J. Feio, A. (2013). Temporary housing after disaster; a state-of-the-art survey, Habitat International Elsevier, 40; 136-141.

14.       Festival of Natural Disasters and National Housing Design Competition, (2019). Final report of submitted designs, University of Science and Culture. [In persian]

15.       Hass, J. Eugene, Bowden, Martyn, J. and Kates, Robert W. (1977). Reconstruction Following Disasters, Cambridge, MIT Press

16.       Hosseini, Seyed Behshid; Hashemi Fesharaki, Seyyed Javad; Azizabadi Farahani Ahmad. (2012). Evaluation of the design indicators of dual-purpose shelters of residential complexes, Iran's Non-Actional Defense Scientific Association. [In persian]

17.       Johnson, Cassidy. (2008) Strategies for the Reuse of Temporary Housing. Development Planning Unit, University Collage London.

18.       Khanjan, Meisam. (2019). Investigating the construction of temporary housing after the disaster in the United States. Specialized scientific quarterly of green architecture. 6(20), 55-64.

19.       Khorshidian, Abdolmajid. (2010). temporary shelter after the accident; Investigating the policies of providing temporary housing after the earthquake. Soffeh, 21(53). 111-124. [In persian]

20.       Kronenburg, R. H. (2009). Mobile and flexible architecture: Solutions for shelter and rebuilding in post flood disaster situations. In blue in architecture 09 proceedings IUAV digital library.

21.       Mesgary Houshyar, Sara., Zargar, Akbar., Fallahi, Alireza. (2019). Temporary Housing Model Based on Grounded Theory Method (Case Study: The City of Sarpol-e Zahab, after the November 2017 Earthquake). Environmental Management Hazards, 6(3), 287-300. [In persian]

22.       Moghimi Sajedeh, Monsefi Parapari Danial. (2019). Site selection for Temporary Earthquake Shelter Compounds, Using Analytic Hierarchy Process and Weighted Linear Combination based on GIS; Case Study: Shahrood. Jsaeh, 6 (1) :71-94[In persian]

23.       Mokhtari, Pejman; Hashemi Fesharaki; Seyyed Javad (2014). Architectural design requirements of public shelters with a passive defense approach. Quarterly scientific journal for promotion of passive defense of Imam Hossein University. [In persian]

24.       Motaki, Zahir., Haj Ebrahim Zargar, Akbar., Khorshidian, Abdolmajid., Mirghasemi, Seyd Masoud. (2020). Design of temporary accommodation model after the Qom potential earthquake. Journal of Architecture in Hot and Dry Climateis, 7(10), 71-93. [In persian]

25.       Nik Rovan Mofard, Mojgan. (2004). Designing a sample of temporary housing to be built quickly, Building Engineering and Housing Sciences, 5(10) 73-87. [In persian]

26.       Omidvar Babak, Khoram Mohsen. (2021). Prioritization of Modern Construction Systems in the Post-earthquake Temporary Housing Based on Indigenous Conditions in Iran (Case Study of Markazi Province). JHRE. 40 (174) :3-14. [In persian]

27.       Quarantelli, E.L. (1995). Patterns of Shelter and Hosing in Disasters: Prevention and Management, 3(4).

28.       Rasoli, Mohammad., Ahdnejad Rushti, Mohsen., Meshkini, Abolfazl., & heydari, Taghi. (2022). Regeneration Analysis of Urban Decay Textures with Emphasis on the Role and Function of Local Stakeholders with a Foresight Approach (Case Study: Zanjan City)., 13(48), 51-68. [In persian]

29.       Sajedi, S., Hashemi, S., Kalvandi, S. (2018). Optimization of Time and Cost in Establishment of Temporary Accommodations after the Crisis. Amirkabir Journal of Civil Engineering, 50(5), 1003-1014.

30.       Sartipipour Mohsen. (2011). Architecture with Paper Materials: Construction of Temporary Shelter after Disaster, JHRE. 30 (134) :19-34. [In persian]

31.       Schmidtlein, M.C. Shafer, J.J.M. Berry M. Cutter, S.L. (2011) Modeled earthquake losses and social vulnerability in Charleston, South Carolina, Applied Geography, 31(1) 269- 281.

32.       Statistical Center of Iran. (2016), Zanjan Statistics. [In persian]

33.       Swatkouhiffer, S. Mirzaii, S. Jafari, S.Y. (2010). Introduction to Temporary Residential Accommodation Approach; Case Study: Earthquake Crisis in Tehran, Scientific Defense Science and Technology Sciences Magazine Inactive.

34.       Takeaki, I. Sae, O. Masaharu, T. (2015). Physical performance deterioration of temporary housing residents after the Great East Japan Earthquake, Preventive Medicine Reports, 916-919.

35.       Tang, A. Wen, A. (2009). An intelligent simulation system for earthquake disaster assessment, Computers & Geosciences, 35(5) 871– 879.

36.       Tayarani Najjaran, M., Khorram, M. (2016). Designing Modular Temporary Shelter Based on User Centered Design for Survivors of Natural Disasters. Honar-Ha-Ye-Ziba: Honar-Ha-Ye-Tajassomi, 21(2), 65-74. [In persian]

37.       UN (2005), Hand Book for Estimating the Socio-Economic & EnvironmentEffects of Disaster, ECLAC.

38.       UNDRO, (1982), Shelter after Disaster: Guidelines for Assistance. New York: United Nations.

39.       UN-Habitat (2006), A New Start: The Paradox of Crisis, Habitat Debate, 12, 4.

40.       Zanghiabadi, Ali, Nastaran, Mahin, Momeni, Ziba. (2016). The Geographical Analysis and the Spatial Allocation of Urban Temporary Settlement Centers in Environmental Crisis by Using of GIS (Case Study of Esfahan City). Geography and Planning, 20(56), 149-169. [In persian]

41.       Zarghami, Saeid., Teymouri, Asghar., Mohammadian, Hasan., & Shamaei, Ali. (2017). Measuring and evaluating urban neighborhood’s resilience against earthquake: the case of Zanjan downtown., 7(27), 77-92. [In persian]