Sociological Study Of Sustainable Tourism In The Arasbaran Region–East Azerbaijan Using A Grounded Theory Approach

Subject Areas : Development

Somayeh Baranameh ¹ , mehrdad mohammadian ² , Soroush Fathi ³

1 - Department of Sociology, Kha.C., Islamic Azad University, Khalkhal, Iran.
2 - Department of Sociology, Kha.C., Islamic Azad University, Khalkhal, Iran.
3 - Department of Sociology, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Received: 2024-08-15 Accepted : 2025-02-11 Published : 2025-06-26

Keywords: Sociological, Sustainable Tourism, Arasbaran Region, East Azerbaijan, Grounded Theory.,

Abstract :

This study, adopting a grounded theory approach, investigates the sociological aspects of sustainable tourism in the Arasbaran region of East Azerbaijan. The present research is qualitative, and the required data were collected through observation, interviews, and analysis of non-reactive documents. The study population includes university professors and tourism experts in the Arasbaran region. The sample size was determined based on the process of theoretical saturation, and initially, 20 individuals were selected as the initial sample. Sampling was conducted theoretically (using the snowball method). To validate the findings, theoretical validity was ensured through extensive fieldwork and theoretical triangulation. The data analysis process consisted of three coding stages (open, axial, and selective) and was conducted using MAXQDA software. The research findings indicate that the conditions for sustainable tourism development in the Arasbaran region include: “responsible tourism,” “a tourist-friendly culture,” “local community participation,” “adherence to sustainability principles,” “sustainable security,” and “encouragement of local industries and crafts.” The contexts for sustainable tourism development also include: “the introduction of new tourism products,” “the inclusion of women in the tourism sector,” “coordination between the supply and demand systems,” and “planned resilience against the impacts of tourism development.” The strategies for sustainable tourism development in this region are based on “environmental responsibility” and “revitalization of the local economy.” The outcomes of sustainable tourism development in the Arasbaran region include: “long-term growth of the tourism industry without harming natural ecosystems,” “increased income stability,” “preservation of economic, social, and environmental balance,” “long-term responsiveness to tourists’ needs,” “creation of sustainable development opportunities,” “optimal management of natural resources for present and future generations,” “exchange of natural ecosystem services,” and “strengthening of social and cultural identity.”

References:

دانا علمداری، محمد. حجاریان، مرضیه. حسین‌زاده، امید. اسحاقی‌راد، جواد. (1400). اولویت‌بندی مؤلفه‌های مؤثر بر توسعۀ گردشگری مبتنی‌بر جنگل (بررسی‌موردی: جنگل‌های ارسباران). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش و توسعۀ جنگل، دورۀ 7، شمارۀ 4، 621-607.
سلطانی‌نژاد، مهدیه. شهریاری، سوده. (1402). معنایابی پیامدهای فرهنگی ارتباطات باتأکیدبر توسعة گردشگری (موردمطالعه: جامعة بومی کُنگ). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-رسانه، دورۀ 34، شمارۀ 2؛ پیاپی (131)، 223-197.
عابدی، رؤیا. (1398). تأثیر گردشگری طبیعت بر ویژگی‌های ساختار و تنوع‌زیستی جنگل ارسباران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های گیاهی، دورۀ 32، شمارۀ 2، 416-406.
فروزان، میرامیر. (1402). مروری‌بر اثرات اقتصادی صنعت گردشگری. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و روابط انسانی، دورۀ 6، شمارۀ 3؛ پیاپی (23)، 316-304.
کریم‌زاده، حسین. قنبری، ابوالفضل. هاشمی‌امین، سمیرا. (1402)، تحلیلی بر عوامل مؤثر بر گردشگری خلاق و رفتار آتی گردشگران روستایی و عشایری منطقۀ ارسباران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و برنامه‌ریزی، دورۀ 27، شمارۀ 84، 130-121.
مبارکی، امید. اسلامی، مهدی. (1394). شناسایی و تحلیل قابلیت‌های توریستم منطقۀ ارسباران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، دورۀ 5، شمارۀ 17، 148-131.
مهدی‌زاده، احمد. محمدزاده، رحمت. بیگ‌بابایی، بشیر. (1399). تحلیل عوامل توسعه‌یافتگی گردشگری در منطقۀ ارسباران (نمونه‌موردی: شهرستان هوراند). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیایی سرزمین، دورۀ 17، شمارۀ 68، 58-36.
Baydeniz, Erdem. Cilginoglu, Hakki. Sandıkcı, Mustafa. (2024). Ecotourism: For A Sustainable Future. Tanrisever, Canan. Pamukçu, Hüseyin. Sharma, Anukrati. (Ed.) Future Tourism Trends Volume 1 (Building The Future Of Tourism), Emerald Publishing Limited, Leeds, pp. 77-89.
Butler, Richard W. (2008). The Concept Of A Tourist Area Cycle Of Evolution: Implications For Management Of Resources. Journal Of Canadian Geographer/Le Géographe Canadien, 24(1): 5-12.
Çalışkan, Caner. (2021). Sustainable Tourism: Gen Z?. Journal Of Multidisciplinary Academic Tourism 6(2): 107-115.
Dangi, Tek B. Jamal, Tazim. (2016). An Integrated Approach To “Sustainable Community-Based Tourism”. Journal Of Sustainability, 8(5): 1-32.
Hardy, Anne. Beeton, Robert J. S. Pearson, Leonie. (2002). Sustainable Tourism: An Overview Of The Concept And Its Position In Relation To Conceptualisations Of Tourism. Journal Of Sustainable Tourism, 10(6): 475-496.
Leiper, Nell. (1979). The Framework Of Tourism: Towards A Definition Of Tourism, Tourist, And The Tourist Industry. Annals of Tourism Research Journal, 6(4): 390-407.
Loulanski, Tolina. Loulanski, Vesselin. (2011). The Sustainable Integration Of Cultural Heritage And Tourism: A Meta-Study. Journal Of Sustainable Tourism, 19(7): 837-862.
Martins, Paula Guerreiro. Ferreira, Ana Maria Alves. Costa, Carlos Manuel. (2022). Tourism And Third Sector Organisations: Synergies For Responsible Tourism Development?. Journal Of Tourism & Management Studies, 18(1): 7-16.
Purvis, Ben. Mao, Yong. Robinson, Darren. (2019). Three Pillars Of Sustainability: In Search Of Conceptual Origins. Journal Of Sustainability Science, 14: 681–695.
Sharpley, Richard. (2023). Sustainable Tourism Governance: Local Or Global?. Journal Of Tourism Recreation Research, 48(5): 809-812.
Šimková, Eva. Kořínková, Barbora. Obršálová, Kristýna. (2024). Environmental Education Of Tourists For Sustainable Tourism Development. Czech Journal Of Tourism 12(1-2): 1-19.

Full-Text:



Journal of Socio-Cultural Changes      Spring 2025. Volume 22. Issue 1; (Ser. 84) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/

 

Type of Article (Research Article)

Sociological Study Of Sustainable Tourism In The Arasbaran Region–East Azerbaijan Using A Grounded Theory Approach

 

Somayeh Baranemeh: Department of Sociology, Kha.C., Islamic Azad University, Khalkhal, Iran.

¹Mehrdad Mohamadiyan: Department of Sociology, Kha.C., Islamic Azad University, Khalkhal, Iran.

Sroush Fathi: Department of Sociology, SR.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.

 

Abstract	Article Einfo
This study, adopting a grounded theory approach, investigates the sociological aspects of sustainable tourism in the Arasbaran region of East Azerbaijan. The present research is qualitative, and the required data were collected through observation, interviews, and analysis of non-reactive documents. The study population includes university professors and tourism experts in the Arasbaran region. The sample size was determined based on the process of theoretical saturation, and initially, 20 individuals were selected as the initial sample. Sampling was conducted theoretically (using the snowball method). To validate the findings, theoretical validity was ensured through extensive fieldwork and theoretical triangulation. The data analysis process consisted of three coding stages (open, axial, and selective) and was conducted using MAXQDA software. The research findings indicate that the conditions for sustainable tourism development in the Arasbaran region include: “responsible tourism,” “a tourist-friendly culture,” “local community participation,” “adherence to sustainability principles,” “sustainable security,” and “encouragement of local industries and crafts.” The contexts for sustainable tourism development also include: “the introduction of new tourism products,” “the inclusion of women in the tourism sector,” “coordination between the supply and demand systems,” and “planned resilience against the impacts of tourism development.” The strategies for sustainable tourism development in this region are based on “environmental responsibility” and “revitalization of the local economy.” The outcomes of sustainable tourism development in the Arasbaran region include: “long-term growth of the tourism industry without harming natural ecosystems,” “increased income stability,” “preservation of economic, social, and environmental balance,” “long-term responsiveness to tourists’ needs,” “creation of sustainable development opportunities,” “optimal management of natural resources for present and future generations,” “exchange of natural ecosystem services,” and “strengthening of social and cultural identity.”	Received: 2024/08/15 Accepted: 2025/02/11 PP: 40-51.       Keywords:  Sociological Sustainable Tourism Arasbaran Region East Azerbaijan Grounded Theory
Citation: Baranemeh. Somayeh, Mohamadiyan, Mehrdad. Fathi, Sroush. (2025). Sociological Study Of Sustainable Tourism In The Arasbaran Region–East Azerbaijan Using A Grounded Theory Approach. Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(1; Ser. 84): 40-51.   DOI:

 

---

[1] This Article Is Extracted From The Doctoral Thesis Of ‘Somayeh Baranemeh’, Titled "Sociological Investigation Of The "Conditions, Contexts, Strategies, And Consequences" Of Sustainable Tourism Development In The Arasbaran Region–East Azerbaijan (A Pragmatic Explanation Using A Grounded Theory Approach)", Under The Supervision Of ‘Dr. Mehrdad Mohamadiyan’, & Advisory ‘Dr. Sroush Fathi’.

 

Corresponding Author: Mehrdad Mohamadiyan

E-mail Address: [e-mail]        

Tel: [phone]

Extended Abstract   

Introduction

From a sociological perspective, tourism is a multifaceted social phenomenon that shapes human relations, cultural practices, and individual lifestyles. Sustainable tourism, now central to destination management, underscores the need to balance environmental responsibility, economic revitalization, cultural sensitivity, and enhanced tourist experiences. Yet, climate change, shifting consumption patterns, and conflicting stakeholder interests pose persistent challenges. The Arasbaran forests in East Azerbaijan Province, with their rich biodiversity and unique ecosystem, present significant opportunities for sustainable tourism that can bolster the local economy and improve community well-being. However, leveraging this potential requires careful planning aligned with economic, social, and environmental dimensions. This research, employing a sociological lens and grounded theory approach, seeks to identify and analyze the conditions, contexts, strategies, and outcomes of sustainable tourism development in Arasbaran, asking: What are the conditions, contexts, strategies, and outcomes of sustainable tourism development in this region?

 

Methodology

In this qualitative study, based on the Grounded Theory approach, data were collected using three main methods: observation, interviews, and analysis of non-reactive documents. The study population consists of university professors and tourism experts in the Arasbaran region, with the sample size determined according to the principle of "theoretical saturation," set at 20 participants by default, and selected using theoretical and snowball sampling methods. Semi-structured interviews are conducted with participants, and if necessary, repeated for data refinement and completion. The validity of the research is ensured through theoretical validity, extensive fieldwork, and theoretical triangulation. Data are analyzed in three stages—open coding, axial coding, and selective coding—to extract the core category. Data analysis is conducted using content analysis and MaxQDA software.

 

Results and Discussion

The study's findings present a comprehensive analysis of sustainable tourism development in the Arasbaran region, identifying critical conditions, effective strategies, and significant outcomes. At the core of sustainable tourism development lies responsible tourism - practices that conscientiously respect both the natural environment and cultural values of host communities. This foundation is strengthened through active community participation, where residents engage meaningfully in tourism-related decision-making processes, thereby fostering mutual trust, enhancing communication channels, and strengthening cooperation among diverse stakeholders. Complementing these elements is the essential adherence to sustainability principles, particularly in reducing resource consumption and preserving ecological diversity, which proves crucial for maintaining the region's natural resource integrity. The research highlights several impactful strategies for achieving sustainable tourism. Promoting local industries and crafts emerges as a dual-benefit approach, simultaneously preserving valuable traditional knowledge while generating tangible economic benefits for local populations. Equally important is the strategy of strengthening social capital through building robust community networks and relationships that form the backbone of sustainable development initiatives. Furthermore, the study emphasizes the effectiveness of environmental awareness programs and specialized training for local service providers, which serve to enhance overall service quality while institutionalizing sustainable practices across the tourism sector. Implementation of these sustainable tourism strategies yields multifaceted positive consequences for the Arasbaran region. Most notably, it enables long-term growth of the tourism industry while ensuring the protection of natural ecosystems, thereby preserving the region's environmental assets for future generations. The economic and social benefits are equally significant, manifesting as increased income stability, more balanced socio-economic development, and expanded employment opportunities for local communities. Beyond economic measures, sustainable tourism practices contribute substantially to cultural preservation and enhanced intercultural understanding, while simultaneously building greater resilience against environmental challenges. A particularly noteworthy finding concerns the transformative role of gender equality in tourism development, where encouraging women's participation helps reduce gender disparities and empowers traditionally marginalized groups. These outcomes collectively contribute to broader sustainable development goals, including ecological sustainability, social inclusion, and economic viability. The study ultimately underscores the fundamental importance of adopting an integrated, holistic approach to sustainable tourism development in the Arasbaran region. This approach successfully combines local knowledge systems with active community engagement and strict adherence to sustainability principles, creating a viable tourism model that simultaneously drives economic growth, protects environmental assets, and enhances the quality of life for residents. The research suggests that future studies should focus on identifying and evaluating innovative strategies to further optimize sustainable tourism practices, not only in Arasbaran but in similar regions worldwide facing comparable developmental challenges and opportunities. 

 

 

نوع‌مقاله (علمی‌پژوهشی)

بررسی جامعه‌شناختی گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران-آذربایجان‌شرقی با رویکرد نظریۀ داده‌بنیاد

 

سمیه برانمه: گروه جامعه‌شناسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران.

¹مهرداد محمدیان: گروه جامعه‌شناسی، واحد خلخال، دانشگاه آزاداسلامی، خلخال، ایران.

---

[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «سمیه برانمه»، باعنوان «بررسی جامعه‌شناختی «شرایط، زمینه‌ها، راهبردها و پیامدهای» توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران-آذربایجان‌شرقی (تبیین عملگرایانه با رویکرد نظریۀ داده‌بنیاد)»، است‌که به راهنمایی «دکتر مهرداد محمدیان»، و مشاورۀ «دکتر سروش فتحی»، استخراج شده است.

 

نویسندۀ مسئول: مهرداد محمدیان

آدرس پست‌الکترونیک: [e-mail]

تلفن: [phone]

سروش فتحی: گروه جامعه‌شناسی، واحد علوم‌و‌تحقیقات، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.

 

اطلاعات مقاله	چکیده
تاریخ دریافت: 25/05/1403 تاریخ پذیرش: 23/11/1403  شمارۀ صفحات: 51-40     واژگان کلیدی: جامعه‌شناختی گردشگری پایدار منطقۀ ارسباران آذربایجان‌شرقی نظریۀ داده بنیاد	این مطالعه با رویکرد نظریۀ داده‌بنیاد به‌بررسی جامعه‌شناختی گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران–آذربایجان‌شرقی می‌پردازد. پژوهش حاضر کیفی بوده و داده‌های موردنیاز ازطریق مشاهده، مصاحبه و تحلیل اسناد غیرواکنشی گردآوری شده‌اند. جامعۀ موردمطالعه شامل اساتید دانشگاه و متخصصان حوزۀ گردشگری در منطقۀ ارسباران است. حجم‌نمونه‌ براساس فرایند اشباع‌نظری مشخص شد و در ابتدا ۲۰نفر به‌عنوان نمونۀ اولیه انتخاب شدند. نمونه‌گیری به‌صورت نظری (روش گلوله‌برفی)، انجام گرفت. به‌منظور اعتباربخشی یافته‌ها، اعتبار نظری ازطریق کار میدانی گسترده و زاویه‌بندی نظری مورداستفاده قرار گرفت. فرایند تحلیل داده‌ها در سه مرحلۀ کدگذاری (باز، محوری و گزینشی)، و با بهره‌گیری از نرم‌افزار مکس‌کیو‌دی‌اِی، صورت گرفت. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهند که شرایط توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران شامل: «گردشگری مسئؤلانه»، «فرهنگ گردشگرپذیری»، «مشارکت جامعۀ محلی»، «رعایت اصول پایداری»، «امنیت پایدار» و «تشویق صنایع و حرفه‌های محلی»، است. زمینه‌های توسعۀ گردشگری پایدار نیز شامل: «عرضۀ محصولات جدید گردشگری»، «گنجاندن زنان در بخش گردشگری»، «هماهنگی میان نظام عرضه و تقاضا» و «تاب‌آوری برنامه‌ریزی‌شده در برابر اثرات توسعۀ گردشگری»، می‌شود. راهبردهای توسعۀ گردشگری پایدار دراین منطقه بر «مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی» و «احیای اقتصاد محلی»، استوار است. پیامدهای توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران نیز شامل «رشد بلندمدت صنعت گردشگری بدون آسیب به زیست‌بوم‌های طبیعی»، «افزایش ثبات درآمدی»، «حفظ توازن اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی»، «پاسخ‌گویی بلندمدت به نیازهای گردشگران»، «ایجاد فرصت‌های توسعۀ پایدار»، «مدیریت بهینۀ منابع طبیعی برای نسل‌های کنونی و آتی»، «تبادل خدمات اکوسیستمی طبیعی» و «تقویت هویت اجتماعی و فرهنگی»، است.
استناد: برانمه، سمیه. محمدیان، مهرداد. فتحی، سروش. (1404). بررسی جامعه‌شناختی گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران-آذربایجان‌شرقی با رویکرد نظریۀ داه‌بنیاد. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 51-40.   DOI:

 

مقدمه

از منظر جامعه‌شناسی، گردشگری نه‌تنها یک فعالیت اقتصادی یا تفریحی ساده محسوب نمی‌شود، بلکه به‌عنوان پدیده‌ای اجتماعی با اثرگذاری‌های چندجانبه بر روابط انسانی، فرهنگ و سبک زندگی افراد قابل‌بررسی است (فروزان، 1402: 305). گردشگری در بستر جامعه‌شناختی خود به‌گونه‌ای با مفاهیمی چون رفاه، فرهنگ، تعاملات اجتماعی و توسعۀ پایدار پیوند خورده است (سلطانی‌نژاد، شهریاری، 1402: 198). راهبرد گردشگری پایدار، که امروزه به‌عنوان رویکردی فراگیر در مدیریت مقاصد گردشگری مطرح است، تأکید دارد که رشد این صنعت نباید باعث تخریب زیست‌بوم‌های طبیعی یا نادیده‌گرفتن جامعۀ میزبان شود(Dangi, Jamal, 2016: 2-6) . براساس این نگرش، توسعۀ گردشگری باید ضمن توجه‌به حفاظت از محیط‌زیست و پایداری منابع طبیعی، موجبات ارتقای کیفیت زندگی جوامع محلی و غنای تجربۀ گردشگران را نیز فراهم کند (Šimková, Kořínková, Obršálová, 2024: 2-5). گردشگری پایدار را می‌توان در چهار بُعد اساسی موردتوجه قرار داد: مسئولیت زیست‌محیطی، احیای اقتصاد محلّی، حساسیت و احترام به فرهنگ‌ها و غنای تجربۀ گردشگران. این ابعاد در کنار یکدیگر، چارچوبی جامع برای مدیریت گردشگری فراهم می‌کنند و به تعامل سازنده میان گردشگران و میزبانان می‌انجامند. در کنار این جنبه‌های کلی، مطالعات اخیر نشان داده‌اند که تغییرات اقلیمی، تحولات الگوهای مصرف و نیازبه تصمیم‌گیری‌های هم‌سو با منافع ذی‌نفعان، چالش‌های قابل‌توجهی برای توسعۀ گردشگری پایدار به‌وجود آورده است (Loulanski, Loulanski, 2011: 838-389). به‌ویژه هم‌سویی دیدگاه‌ها و منافع ذی‌نفعان، به‌عنوان یکی‌از چالش‌های کلیدی، در موفقیت یا شکست برنامه‌های توسعۀ گردشگری پایدار نقش به‌سزایی دارد (Çalışkan, 2021: 110).

جنگل‌های ارسباران در استان آذربایجان‌شرقی با طبیعت بکر و زیست‌بوم غنی خود، بستری ارزشمند برای توسعۀ گردشگری پایدار به‌شمار می‌آید. این پهنۀ طبیعی کم‌نظیر، با تنوع زیستی قابل‌توجه شامل گونه‌های گیاهی منحصربه‌فرد و زیستگاه‌های جانوری کمیاب، ظرفیتی عظیم برای جذب گردشگر و ارتقای جایگاه اقتصادی و اجتماعی منطقه ایجاد کرده است (عابدی، 1398: 407). بااین‌حال، بهره‌برداری از این ظرفیت‌ها باید به‌گونه‌ای باشد که علاوه‌بر حفظ کیفیت اکولوژیکی منطقه، به بهبود وضعیت اقتصادی و کیفیت زندگی ساکنان محلی نیز کمک کند. به‌نظر می‌رسد توسعۀ گردشگری پایدار در ارسباران، نیازمند برنامه‌ریزی منسجم و هم‌راستا با سه بُعد اصلی پایداری (اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی)، است. تنها ازاین طریق می‌توان به تعادل مطلوب در بهره‌برداری از منابع طبیعی و تأمین منافع جوامع محلی دست‌یافت. دراین چارچوب، ایجاد آگاهی در میان ذی‌نفعان، شناسایی زمینه‌ها و الزامات توسعه، و طراحی راهبردهای هم‌افزا، ازجمله؛ عوامل اساسی برای تحقق گردشگری پایدار در منطقه به‌شمار می‌آیند. علی‌رغم تلاش‌های علمی و تجربی درراستای نهادینه‌سازی مفهوم توسعۀ پایدار، مطالعات پیشین در کشور نشان‌دهندۀ وجود چالش‌های جدی در تحقق این هدف هستند. این درحالی است‌که گردشگری به‌عنوان یکی‌از اهرم‌های کلیدی توسعۀ اقتصادی و اجتماعی، به‌ویژه در شرایط رکود سایر فعالیت‌های اقتصادی، جایگزین مناسبی برای رونق اقتصادی محسوب می‌شود. باتوجه‌به اهمیت بی‌بدیل جنگل‌های ارسباران در سطح ملی و منطقه‌ای، پژوهش حاضر با رویکرد جامعه‌شناختی و با بهره‌گیری از نظریۀ داده‌بنیاد، درصدد شناسایی و تحلیل شرایط، زمینه‌ها، راهبردها و پیامدهای توسعه‌ی گردشگری پایدار دراین منطقه است. برای دستیابی به این هدف، پرسش کلیدی زیر در کانون پژوهش قرار می‌گیرد.

¬       شرایط، زمینه‌ها، راهبردها و پیامدهای توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران-آذربایجان‌شرقی چیست؟

 

پیشینۀ تحقیق

- حسین کریم‌زاده، ابوالفضل قنبری و سمیرا هاشمی‌امین (1402)، در تفحص «تحلیلی بر عوامل مؤثر بر گردشگری خلاق و رفتار آتی گردشگران روستایی و عشایری منطقۀ ارسباران»؛ هدف بررسی عوامل مؤثر بر توسعۀ گردشگری خلاق و پیامدهای آن بر رفتار گردشگران بود. نتایج نشان داد که تعامل، بیشترین تأثیر را در ارتقاء گردشگری خلاق دارد و بعد کالبدی و زیست‌محیطی به‌طور قابل‌توجهی حس لذت گردشگران را تقویت می‌کند. درنتیجه، مشخص شد که توسعۀ گردشگری خلاق، بیشترین اثر را بر احساس لذت و رفتار آینده گردشگران دارد (کریم‌زاده، قنبری، هاشمی‌امین، 1402: 130-121).

- محمد دانا علمداری و دیگران (1400)، در پژوهش «اولویت‌بندی مؤلفه‌های مؤثر بر توسعۀگردشگری مبتنی‌بر جنگل (بررسی‌موردی: جنگل‌های ارسباران)»؛ هدف شناسایی و اولویت‌بندی عوامل کلیدی برای توسعۀ گردشگری جنگلی بود. نتایج این تحقیق نشان داد که بازنگری مناطق گردشگری براساس ظرفیت برد، توسعۀ زنجیرۀ ارزش گردشگری و ارتقای شبکۀ حمل‌ونقل، به‌ترتیب مهمترین مؤلفه‌های تأثیرگذار بر توسعۀ گردشگری جنگلی هستند. همچنین، تأکید شد که توسعۀ این مناطق باید بادرنظرگرفتن ظرفیت برد و مسائل محیط‌زیستی صورت گیرد تا به پایداری و موفقیت گردشگری مبتنی‌بر جنگل منجر شود (دانا علمداری و دیگران 1400: 621-607).

- احمد مهدی‌زاده، رحمت محمدزاده و بشیر بیگ‌بابایی (1399)، در مطالعۀ «تحلیل عوامل توسعه‌یافتگی گردشگری در منطقۀ ارسباران (نمونه‌موردی: شهرستان هوراند)»؛ هدف شناسایی و ارزیابی تأثیر عوامل اجتماعی و اقتصادی بر توسعۀ گردشگری دراین منطقه بود. یافته‌ها نشان داد که توسعۀ گردشگری در هوراند به‌طور قابل‌توجهی تحت‌تأثیر عوامل اقلیمی و جغرافیایی، عوامل اجتماعی و اقتصادی و نیز عوامل فرهنگی و تاریخی قرار دارد. همچنین، مشخص شد که تغییرات در عوامل اجتماعی و اقتصادی سهم مهمی در تبیین توسعۀ گردشگری منطقه دارند (مهدی‌زاده، محمدزاده، بیگ‌بابایی، 1399: 58-36).

- امید مبارکی و مهدی اسلامی (1394). در تبیینی «شناسایی و تحلیل قابلیت‌های توریستم منطقۀ ارسباران»؛ باهدف شناسایی و تحلیل فرصت‌ها و توانمندی‌های گردشگری دراین منطقه انجام شده است. نتایج این مطالعه نشان داد که نقاط قوت و فرصت‌های گردشگری در ارسباران بیشتر از نقاط ضعف و تهدیدها است، به طوری‌که استراتژی توسعه‌ای (تهاجمی)، به‌عنوان راهبرد مناسب برای گسترش گردشگری منطقه معرفی شده است (مبارکی، اسلامی، 1394: 148-131).

 

ادبیات و مبانی‌نظری

- گردشگری پایدار در پارادایم توسعه

گردشگری پایدار به‌عنوان رهیافتی یکپارچه‌نگر، در چارچوب توسعۀ پایدار تعریف می‌شود که نخستین‌بار در گزارش کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعۀ سازمان ملل متحد مطرح گردید (Hardy, Beeton, Pearson, 2002: 476). این مفهوم، 3رکن اصلی اقتصادی، اجتماعی-فرهنگی، و زیست‌محیطی را به‌صورت توأمان درنظر دارد. پس از اجلاس سرنوشت‌ساز ریو د ژانیرو (1992)؛ و انتشار سند عملیاتی دستورکار ۲۱ برای صنعت سفر و گردشگری توسط سازمان جهانی گردشگری گردشگری پایدار به‌عنوان چارچوبی عملیاتی جهت توسعۀ گردشگری در مناطق مختلف شکل گرفت. دراین چارچوب 3اصل کلیدی تأکید شده است ازجمله؛ 1. مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی، شامل حفظ تنوع زیستی، مدیریت منابع طبیعی، و کاهش اثرات منفی اکولوژیکی ناشی‌از فعالیت‌های گردشگری، 2. عدالت اجتماعی، شامل مشارکت فعال جوامع محلی در فرایند تصمیم‌گیری و توزیع عادلانه منافع گردشگری، و 3. پایداری اقتصادی، شامل حمایت از توسعآ صنایع محلی، افزایش تاب‌آوری اقتصادی و ایجاد فرصت‌های شغلی پایدار (Purvis, Mao, Robinson, 2019: 682).

 

- نظریه‌های کلیدی در گردشگری پایدار

- نظریۀ سیستم‌های گردشگری

مدل نل لیپر¹، این مدل 3عنصر اساسی گردشگری یعنی گردشگر، مقصد گردشگری و صنعت گردشگری را به‌عنوان اجزای به‌هم‌وابسته یک سیستم می‌بیند. مدل لیپر، بر تعامل فضایی میان مناطق مبدأ گردشگران، مقاصد گردشگری و مسیرهای حمل‌ونقل تأکید دارد و پویایی سیستم گردشگری را در چارچوب این روابط تحلیل می‌کند (Leiper, 1979: 391-399). چارچوب چارلز آ. گان²، رابطۀ تقابل میان عرضه (جاذبه‌ها، خدمات، زیرساخت‌ها)، و تقاضا (رفتار و ترجیحات گردشگران)، را بررسی می‌کند. وی بر اهمیت یکپارچگی و هماهنگی زیرساخت‌ها برای تضمین پایداری سیستم گردشگری تأکید می‌ورزد. مدل والتر کاسپار³، گردشگری را به‌عنوان یک سیستم باز معرفی می‌کند که شامل زیرسیستم‌های اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی است و هم‌زمان در تعامل با محیط کلان سیاسی، فناوری و فرهنگی قرار دارد. این مدل بر پویایی و تعامل بین این زیرسیستم‌ها تأکید دارد(Martins, Ferreira. Costa, 2022: 8-11) .

 

- نظریۀ چرخۀ حیات مقصد گردشگری

این نظریه توسط ریچارد دبیلو باتلر⁴، توسعه یافته و مراحل تکامل و تحول مقاصد گردشگری را به‌مثابۀ: 1. اکتشاف: ورود تعداد اندک گردشگران مستقل و ناشناخته بودن مقصد، 2. مشارکت: توسعۀ خدمات محلی و افزایش حضور گردشگران، 3. توسعه: ورود سرمایه‌گذاران خارجی و گسترش زیرساخت‌ها، 4. تثبیت: رسیدن به اشباع ظرفیت و کاهش جذابیت به‌دلیل فرسودگی منابع، 5. رکود یا احیاء: امکان افت یا بازسازی و بازتعریف محصولات گردشگری، تقسیم می‌کند (Butler, 2008: 6-8). این مدل هشدار می‌دهد که مناطق به‌مانند ارسباران باید از تله توسعۀ ناپایدار که ممکن است منجربه تخریب محیط‌زیست و نادیده گرفتن منافع جامعه محلی شود، اجتناب کنند.

 

- نظریه‌های اکوتوریسم و تاب‌آوری

چارچوب اکوتوریسم استیون هیل⁵، بر اهمیت حفاظت از زیست‌بوم‌ها و ارتقای آموزش محیط‌زیستی در میان گردشگران تأکید دارد تا از فشارهای زیست‌محیطی جلوگیری شود. نظریۀ تاب‌آوری سیستم‌های اجتماعی-اکولوژیک؛ برآن است‌که چگونه سیستم‌های پیچیده به‌مانند اکوسیستم‌های مناطق گردشگری توانایی بازگشت به تعادل پس‌از شوک‌ها و تغییرات (مانند افزایش ناگهانی گردشگران)، را دارند و چگونه می‌توان ظرفیت تاب‌آوری را تقویت کرد (Baydeniz, CilginogluSandıkcı, 2024: 77-89).

 

- نظریه‌های جامعه‌شناختی گردشگری

چارچوب رابرت شارپلی⁶، مشارکت فعال و واقعی جوامع محلی در تصمیم‌گیری، مالکیت پروژه‌های گردشگری و بهره‌مندی اقتصادی را از مهمترین پیش‌شرط‌های پایداری گردشگری می‌داند. نظریۀ سرمایۀ اجتماعی؛ به‌طورخاص بر نقش شبکه‌های اعتماد، همکاری و هم‌بستگی اجتماعی در تسهیل توسعۀ پایدار تأکید می‌کند، مانند تعاونی‌های گردشگری که در مناطق مختلف مانند ارسباران شکل گرفته‌اند. مدل رابرت آپ⁷، تعامل میزبان و میهمان را براساس منافع متقابل و تبادل اجتماعی بررسی می‌کند. جوامعی که گردشگری را به‌چشم فرصت اقتصادی و فرهنگی نگاه کنند، پذیراتر و مشارکت‌کننده‌تر خواهند بود ((Sharpley, 2023: 809-812.

 

¬       نظریه داده‌بنیاد و کاربرد آن در پژوهش

نظریه داده‌بنیاد که توسط بارنی گالاند گلیزر⁸ و آنسلم استراوس⁹، مطرح شده است، چارچوب روش‌شناختی مناسبی برای استخراج عوامل مؤثر بر گردشگری پایدار در ارسباران فراهم می‌کند. این روش بااستفاده از مراحل کدگذاری باز، محوری، و انتخابی به تبیین شرایط، راهبردها و پیامدها می‌پردازد:

v       شرایط علی: مسئولیت‌پذیری زیست‌محیطی، امنیت پایدار

v       راهبردها: احیای اقتصاد محلی، تقویت صنایع دستی

v       پیامدها: حفظ توازن اکولوژیک، تقویت هویت‌فرهنگی

 

به‌طورخاص پژوهش حاضر با تلفیق نظریه‌های سیستمی (لیپر، گان، کاسپار)، چرخۀ حیات مقصد گردشگری (باتلر)، مشارکت جامعه محلی (شارپلی و پاتنام)، و نظریهۀ داده‌بنیاد (گلیزر و استراوس)، مدلی جامع برای تحلیل گردشگری پایدار در ارسباران ارائه می‌دهد که بر تعامل پویای انسان و محیط طبیعی و فرهنگی تأکید دارد. این چارچوب زمینۀ مناسبی برای تحلیل روابط پیچیده بین متغیرهای اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی در فرایند توسعۀ گردشگری پایدار فراهم می‌آورد.

مواد و روش‌تحقیق

روش‌تحقیق حاضر کیفی و از نوع «نظریۀ داده‌بنیاد»¹⁰، است. برای گردآوری داده‌ها و اطلاعات، از 3شیوۀ اصلی شامل: مشاهده، مصاحبه و تحلیل اسناد غیرواکنشی استفاده شده است. در مصاحبه‌های انجام‌شده با متخصصان، ابزار پژوهش شامل؛ پرسش‌های فرایندی پیرامون تجربه‌های تغییریافته و درحال تغییر درطول زمان می‌باشد. جامعۀ موردمطالعه در این پژوهش، شامل اساتید دانشگاه و متخصصین حوزۀ گردشگری در منطقۀ ارسباران است. حجم‌نمونه براساس اصل «اشباع نظری»؛ تعیین می‌گردد و به‌طور پیش‌فرض ۲۰نفر درنظر گرفته شده است. روش نمونه‌گیری به‌صورت نظری و «گلوله‌برفی»¹¹، انجام می‌گیرد. به‌این صورت که مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته‌ای با صاحب‌نظران حوزۀ گردشگری صورت می‌گیرد و درصورت‌نیاز، برای به‌اشتراک‌گذاری یافته‌های مقدماتی، تکمیل، اصلاح و تعدیل داده‌ها، مصاحبه‌ها تکرار می‌شوند. ادامۀ نمونه‌گیری نیز با معرفی و همکاری خود متخصصین مشارکت‌کننده انجام می‌گیرد. اعتبار پژوهش ازطریق اعتبار نظری و با بهره‌گیری از «کار میدانی گسترده» و «زاویه‌بندی نظری»¹²، تحلیل و ارزیابی می‌شود. برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و شکل‌گیری نظریۀ مبنایی، از 3مرحله‌ی کدگذاری شامل کدگذاری باز، محوری و گزینشی استفاده می‌شود. در مرحلۀ کدگذاری باز، داده‌ها به اجزای کوچکتر تقسیم شده و مفاهیم اولیه (زیر‌مقولات)، استخراج می‌گردند. در مرحلۀ کدگذاری محوری، این زیر‌مقولات به یکدیگر پیوند داده می‌شوند تا در قالب مقولات محوری (اصلی)، سازمان‌دهی شوند. در این مرحله، پارادایم یا مدل الگویی تحقیق شامل 3دسته شرایط (علی، مداخله‌گر و زمینه‌ای)، راهبردهای کُنش/کُنش متقابل و پیامدها طراحی می‌شود. شرایط شامل رخدادها و عواملی هستند که بر پدیدۀ موردمطالعه تأثیرگذارند. درنتیجه، مفاهیم کلیدی در ابعاد شرایطی، تعاملی/فرایندی و پیامدی در قالب یک «خط داستانی»، به‌هم پیوند می‌خورند تا در مرحلۀ کدگذاری گزینشی، مقولۀ هسته‌ای پژوهش استخراج شود. دراین پژوهش، تحلیل کیفی داده‌ها به روش آنالیز محتوا¹³، و بااستفاده‌از نرم‌افزار مکس‌کیودا¹⁴، انجام می‌پذیرد. برپایۀ (جدول 1).

 

جدول 1. فرایند روش‌تحقیق موردتبیین-(مأخذ: نگارندگان، 1403)

نوع روش‌تحقیق	کیفی، نظریۀ داده‌بنیاد
روش‌های گردآوری داده	مشاهده  مصاحبۀ نیمه‌ساختاریافته با متخصصان گردشگری تحلیل اسناد غیرواکنشی
جامعۀ موردمطالعه	اساتید دانشگاه و متخصصان گردشگری در منطقۀ ارسباران
نمونه‌گیری	نظری و گلوله‌برفی  حجم نمونه: براساس اشباع نظری، پیش‌فرض ۲ نفر
ابزار مصاحبه	پرسش‌های فرایندی دربارۀ تجربیات تغییریافته و درحال تغییر درطول زمان
اعتبار پژوهش	اعتبار نظری  کار میدانی گسترده زاویه‌بندی نظری
تحلیل داده‌ها	روش آنالیز محتوا با نرم‌افزار مکس‌کیودا
مراحل کدگذاری	کدگذاری باز: استخراج مفاهیم اولیه (زیرمقولات) کدگذاری محوری: سازمان‌دهی مقولات محوری کدگذاری گزینشی: استخراج مقولۀ هسته‌ای
مدل پارادایمی تحقیق	3دسته: شرایط( علّی، مداخله‌گر، زمینه‌ای)  راهبردهای کنش و کنش متقابل  پیامدها
هد‌ف‌نهایی تحلیل	پیوند مفاهیم کلیدی در قالب «خط داستانی»، برای شکل‌گیری نظریۀ مبنایی

بحث و یافته‌های تحقیق

دراین  قسمت مصاحبه‌ها پیاده‌سازی شده و در 3مرحله کدگذاری باز، کدگذاری محوری و کدگذاری انتخابی طبقه‌بندی می‌شود برپایۀ (جداول 2 تا 5).

 

جدول 2. سؤال اول: شرایط توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران کدامند؟-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کدگذاری باز	کدگذاری محوری	کدگذاری انتخابی
−       ضرورت آگاهی افراد از تأثیر گردشگری بر محیط پذیرا −       امکانات اقامتی −       امکانات زیربنایی −       شرایط پذیرش گردشگر در جامعۀ مقصد −       فرهنگ گردشگری −       تئاتر اجتماعی −       پایداری اقتصادی −       پایداری اجتماعی −       انرژی تجدیدپذیر −       نوآوری و رشد اقتصادی −       منابع طبیعی −       منطقۀ تولیدکنندۀ مسافر −       منطقۀ مقصدگردشگری −       منطقۀ حمل‌ونقل −       صنعت گردشگری −       سوددهی درعین کمترین تأثیر مخرب بر جوامع میزبان −       کاهش آسیب‌های محیطی و فرهنگی −       بهبود زنجیرۀ عرضۀ تولیدات محلی −       تلاشی برای بهینه‌سازی و تکمیل همۀ عناصر در سیستم توسعه −       به‌دلیل ثروت طبیعی −       تنوع فرهنگی  −       میراث تاریخی −       مبتنی‌بر فعالیت‌های اجتماعی و فرهنگی −       آداب‌ورسوم روزانه −       ساختمان‌ها و استفادۀ سنتی از فضا	−       تنظیم روابط بین مکان گردشگری و گردشگران  −       توسعۀ متناسب با ظرفیت زیست‌محیطی −       جلب رضایت گردشگر −       خدمات اقامتی مناسب −       امکانات زیربنایی  −       مشارکت جامعۀ محلی −       آشنایی گردشگران با فرهنگ محلی −       نگهداشت و محافظت −       توسعۀ و شناساندن محصولات بومی −       تعامل جامعۀ مهمان-میزبان −       اشتغال‌زایی و برقراری عدالت اجتماعی −       تأمین خدمات و تسهیلات جوامع محلی −       توسعۀ روستایی و جلوگیری از سیل مهاجرت روستاییان −       استفادۀ بهینه از منابع محیط‌زیست −       حفظ فرایندهای اکولوژیکی (بوم‌شناسی) −       حفظ میراث طبیعی و تنوع زیست اکولوژیکی −       تأمین نیازهای توریستی توسط جوامع محلی	−       گردشگری مسئؤلانه −       فرهنگ گردشگرپذیری −       مشارکت جامعۀ محلی −       رعایت اصول پایداری −       امنیت پایدار −       تشویق صنایع و حرفه‌های محلی

 

یافته‌ها نشان دادکه، شرایط توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران شامل «گردشگری مسئؤلانه، فرهنگ گردشگرپذیری، مشارکت جامعۀ محلی، رعایت اصول پایداری، امنیت پایدار، تشویق صنایع و حرفه‌های محلی»، است. اصطلاح «گردشگری مسئؤلانه»، به رفتارها و شیوه‌هایی اطلاق می‌شود که می‌تواند به گردشگری پایدار منجر شود. همۀ ذی‌نفعان در قبال نوع گردشگری که توسعه می‌دهند یا در آن مشارکت می‌کنند مسئؤل هستند. مسئولیت‌پذیری مستلزم «تفکر»، بااستفاده‌از چارچوب‌های برنامه‌ریزی و توسعه است‌که به‌درستی مبتنی‌بر تفکر اخلاقی درمورد آنچه برای جوامع، جهان طبیعی و گردشگران خوب و مناسب است. گردشگری مسئؤلانه «گردشگری است‌که منافع را برای جوامع محلی به حداکثر می‌رساند، تأثیرات منفی اجتماعی یا زیست‌محیطی را به حداقل می‌رساند و به مردم محلی کمک می‌کند تا فرهنگ‌ها و زیستگاه‌ها یا گونه‌های شکننده را حفظ کنند». مسئؤل تعاملات با محیط فیزیکی و همچنین تعاملات اقتصادی و اجتماعی است. جوامع محلی از طریق توسعۀ اقتصادی، ایجاد شغل و توسعۀ زیرساخت‌ها از گردشگری پایدار بهره‌مند می‌شوند. درآمدهای گردشگری رشد اقتصادی و شکوفایی را برای مقاصد گردشگری جذاب به‌ارمغان می‌آورد که می‌تواند استاندارد زندگی در جوامع مقصد را افزایش دهد. اپراتورهای گردشگری پایدار خودرا متعهد به ایجاد شغل برای اعضای جامعۀ محلی می‌دانند. افزایش درآمد گردشگری به‌یک منطقه به‌عنوان محرکی برای توسعۀ زیرساخت‌های افزایش یافته عمل می‌کند. با افزایش تقاضای گردشگران دریک مقصد، زیرساخت‌های قوی‌تری برای حمایت از نیازهای صنعت گردشگری و جامعۀ محلی موردنیاز است.

 

جدول 3. سؤال دوم: زمینه‌های گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران کدامند؟-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کدگذاری باز	کدگذاری محوری	کدگذاری انتخابی
−       طبیعت بکر و دست‌نخوردۀ آذربایجان −       مسائل اکولوژیک در بلندمدت −       جنبه‌های اجتماعی و اخلاقی −       تاب‌آوری تطبیقی​ به‌عنوان توانایی گردشگری برای جذب و انطباق با اختلالات اجتماعی، اقتصادی و زیست‌محیطی  −       کاهش نابرابری جنسیتی به‌واسطۀ گنجاندن زنان در بخش گردشگری −       جاذبه‌های تاریخی فرهنگی مذهبی طبیعی و معماری −       سیستم گردشگری بخش تقاضا و بخش عرضه −       عرضۀ محصولات جدید توریستی تجدیدسازی −       سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی	−       بسترهای مناسب اقتصادی، فرهنگی و غیره، آموزش نحوۀ استفادۀ بهینه از امکانات محیطی براساس اصول پایدار −       حفظ و بهره‌برداری بهینه از مواهب و امکانات طبیعی جامعۀ میزبان  −       جنبه‌های فرهنگی، ارزشی، عناصر سنتی جوامع مدنظر	−       عرضۀ محصولات جدید توریستی −       گنجاندن زنان در بخش گردشگری −       سیستم گردشگری بخش تقاضا و بخش عرضه −       تاب‌آوری برنامه‌ریزی شده مقابل اثرات توسعۀ گردشگری

 

یافته‌ها نشان دادکه، زمینه های گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران شامل «عرضۀ محصولات جدید توریستی، گنجاندن زنان در بخش گردشگری، سیستم گردشگری بخش تقاضا و بخش عرضه، تاب‌آوری برنامه‌ریزی شده مقابل اثرات توسعۀ گردشگری»، است. گردشگري را بايد به‌صورت سيستمي مرکب از عوامل عرضه و تقاضا درنظرگرفت؛ که بايكديگر مرتبط‌اند. داخل اين دو بخش سيستم کلي، عناصر و اجزايي قرار دارند که بايد مديران و برنامه‌ريزان براي کسب موفقيت آن تلاش کنند. براي تحصيل تقاضاي گردشگري، يک ناحيه يا شهر و غیره، بايد قادر باشيم به‌گونه‌اي خدمات را فراهم کنيم که با نياز و جواب‌هاي گردشگران مطابقت داشته باشد. طوری‌که می‌توان این را سيستم و دستگاه بازار¹⁵، عنوان نمود که با روش منطقي با عنصر تقاضاي متغير گردشگران، تناسب داشته باشد و بين تقاضا و عرضه مطابقت برقرار کند. به‌عبارتي ديگر تطبيق عرضه با تقاضا (تعيين تفاوت ميان آنچه گردشگر جست‌وجو مي‌کند و آنچه در آن ناحيه وجود دارد)، کليد راه رسيدن به توسعۀ صحيح و نهايي گردشگري است. 

 

جدول 4. سؤال سوم: راهبردهای توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران کدامند؟-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کدگذاری باز	کدگذاری محوری	کدگذاری انتخابی
−       توسعۀ گردشگری عمومی از سرمایۀ اجتماعی جامعه برای تشویق توسعه استفاده می‌کند −       مشارکت جامعه می‌تواند باعث ایجاد رابطۀ متقابل، تسهیل ارتباطات، تقویت جریان اطلاعات و ایجاد همکاری سودمند شود. در این مورد، مشارکت جامعه همچنین می‌تواند اعتماد متقابل را افزایش دهد −       احترام به اصول پایداری −       ارتقای سرمایۀ اجتماعی −       سیاست فوری −       تعیین اولویت‌ها	−       کاهش بيش‌ازحد مصرف و اتلاف −       حفظ تنوع −       حمايت از نظام اقتصاد محلی −       مشارکت اجتماع‌های محلی −       مشاوره با افراد ذی‌نفع و عامۀ مردم −       آموزش خدمه −       مسئوليت بازاريابی صنعت گردشگری −       انجام تحقيق −       تکامل سیستم مفهومی گردشگری	−       مسئولیت‌ زیست‌محیطی −       احیای اقتصاد محلی −       توجه و حساسیت فرهنگی و غنای تجربه −       راهبردهای نوین برنامه‌ریزی و مدیریت گردشگری جامعه‌محور −       انطباق با شرایط جدید بی‌نظمی‌های جدید −       سازمان‌های مردم نهاد

 

نتایج نشان دادکه، راهبردهای توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران شامل «مسئولیت زیست‌محیطی، احیای اقتصاد محلی»، است. توجه و حساسیت فرهنگی و غنای تجربه، راهبردهای نوین برنامه‌ریزی و مدیریت گردشگری جامعه‌محور، انطباق با شرایط جدید بی‌نظمی‌های جدید است. سازمان‌های مردم نهاد و سرمایۀ اجتماعی قادر است ظهور رفتار هماهنگ در جامعه را برای دستیابی به اهداف مشترک که منجربه همکاری و انسجام اجتماعی می‌شود تشویق کند. سازمان‌های مردم نهاد یکی از ذی‌نفعان در حمایت از گردشگری پایدار هستند. نقش آن‌ها می‌تواند از پیش‌روی شیوه‌های گردشگری پایدار تا انجام تحقیقات ساده باشد. می‌توان از تیم‌های تحقیقاتی دانشگاه و دانشمندان برای کمک به فرایند برنامه‌ریزی استفاده کرد. گردشگری پایدار مبتنی‌بر جامعه (CBST)، موفقیت پایداری مکان اکوتوریسم را به شیوه‌های مدیریتی جوامعی مرتبط می‌کند که به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم به مکان برای امرار معاش خود وابسته هستند. یکی‌از ویژگی‌های برجسته (CBST)، این است‌که دانش محلی معمولاً درکنار چارچوب‌های کلی گسترده مدل‌های کسب‌وکار اکوتوریسم استفاده می‌شود. این امکان مشارکت افراد محلی را در سطح مدیریت فراهم می‌کند و معمولاً درک نزدیکتری از محیط را امکان‌پذیر می‌سازد. استفاده‌از دانش محلی همچنین به‌معنای ورود آسان‌تر به صنعت گردشگری برای افراد محلی است‌که شغل یا معیشت آن‌ها تحت‌تأثیر استفاده‌از محیط آن‌ها به‌عنوان مکان‌های گردشگری است. توسعۀ پایدار زیست‌محیطی به‌طور اساسی به حضور حمایت محلی برای یک پروژه بستگی دارد. همچنین اشاره شده است‌که برای موفقیت پروژه‌ها باید منافع مستقیمی برای جامعۀ محلی فراهم آورد.

 

جدول 5. سؤال چهارم: پیامدهای توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران کدامند؟-(مأخذ: یافته‌های پژوهشی، 1403)

کدگذاری باز	کدگذاری محوری	کدگذاری انتخابی
−       پیشگیری به‌موقع منجربه سقوط −       رشد بلندمدت صنعت گردشگری −       بدون اثرات مخرب بر زیست‌بوم −       اثربخش‌ترین اهرم‌های توسعه −       اشتغال ملی و کاهش محرومیت منطقه −       جایگزین برای بخش‌های اقتصادی تجدیدپذیر −       راهکار عملی در مسیر توسعۀ پایدار −       انتقال تکنولوژی افزایش اشتغال −       درآمد ارزی −       افزایش تولید ناخالص داخلی −       جذب سرمایه −       توسعۀ فضای گردشگری −       چرخۀ گردشگری روستایی −       مشکلات اجتماعی-فرهنگی −       پایداری اکولوژیکی یا اکوسیستمی، مشارکت جامعه، برابری و رفاه	−       احترام به اصالت و ارزش‌های فرهنگی و اجتماعی محلی −       کمک به تعامل هر چه بهتر اختلافات بین فرهنگی −       اطمینان از عملکرد اقتصادی بلندمدت −       ایجاد اشتغال پایدار و فرصت درآمدزایی −       افزایش درآمد نیز انتظار می‌رود که نابرابری توسعه در روستا را کاهش دهد −       حفظ منابع، برنامه‌ریزی اقتصادی، منابع جامعه، آگاهی فرهنگی، آموزش زیست‌محیطی و گنجاندن ذی‌نفعان	−       رشد بلدمدت صنعت گردشگری بدون اثرات مخرب بر زیست‌بوم‌های طبیعی −       افزایش ثبات درآمد گردشگری −       گردشگری با تمام توازن اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی  −       پاسخ‌گویی درازمدت به تمام نیازهای توریستی  −       فراهم‌کردن فرصت‌های توسعه برای آینده به شیوه‌ای پایدار −       مدیریت مؤثر منابع طبیعی برای نسل‌های فعلی و آینده −       تبادل خدمات اکوسیستم طبیعی، هویت اجتماعی و فرهنگ

 

نتایج نشان دادکه، پیامدهای توسعۀ گردشگری پایدار در منطقۀ ارسباران شامل «رشد بلندمدت صنعت گردشگری بدون اثرات مخرب بر زیست‌بوم‌های طبیعی، افزایش ثبات درآمد گردشگری، گردشگری با تمام توازن اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی، پاسخ‌گویی درازمدت به تمام نیازهای توریستی، فراهم‌کردن فرصت‌های توسعه برای آینده به شیوه‌ای پایدار، مدیریت مؤثر منابع طبیعی برای نسل‌های فعلی و آینده، تبادل خدمات اکوسیستم طبیعی، هویت اجتماعی و فرهنگ»، است. بنابراین می‌توان دریافت که سرمایۀ اجتماعی جامعه که از اعتماد، هنجارها و شبکه‌های اجتماعی شکل می‌گیرد می‌تواند از عوامل حفظ منابع، برنامه‌ریزی اقتصادی، منابع جامعه، آگاهی فرهنگی، آموزش زیست‌محیطی و ذی‌نفعان مشوق تحقق گردشگری پایدار باشد گنجاندن زنان در بخش گردشگری پتانسیل کاهش نابرابری جنسیتی در توسعه را دارد. باید در ابتکارات توسعه تلاش کرد تا توانایی و مشارکت منابع فعلی را به‌منظور بهینه‌سازی نتایج توسعه افزایش دهد. به هر دو جنس، زن و مرد، فرصت‌های برابر برای مشارکت در توسعۀ اجتماعی به‌عنوان دارایی‌های ارزشمند داده می‌شود. درهمین‌راستا، پژوهشگران مطرح بیان کردند نقش و مشارکت جوامع محلی به‌عنوان بازیگران گردشگری در کمک به توسعۀ گردشگری، از طبقات بالا، متوسط ​​و پایین، اعم‌از دولت و محافل خصوصی، حتی مردان و زنان در توسعۀ گردشگری دخیل هستند. نقش زنان در توسعۀ گردشگری خود عنصر مهمی در فعالیت‌های گردشگری است. تاکنون نقش زنان همواره دست‌کم گرفته شده است. بااین‌حال، مشارکت در بخش گردشگری، نابرابری جنسیتی را در توسعۀ گردشگری کاهش خواهد داد. مشارکت زنان در بخش گردشگری باید درنظر گرفته شود و نشان داده شود تا نقش آن‌ها در توسعۀ افزایش یابد و برابری جنسیتی ایجاد شود.

 

نتیجه‌گیری و ارائۀ پیشنهادها

مفهوم پایداری در صنعت گردشگری در دهه‌های اخیر به‌عنوان چارچوبی کلیدی برای تبیین روندهای توسعۀ اقتصادی-اجتماعی و بهره‌برداری مسئؤلانه از منابع طبیعی و انسانی مطرح شده است. باوجود این، به‌دلیل ماهیت پیچیده و چندبعدی این مفهوم، دستیابی به شاخص‌های بومی‌شده و کاربردی برای ارزیابی پایداری گردشگری در سطوح محلی، اهمیت زیادی دارد. در منطقۀ ارسباران-آذربایجان‌شرقی که از مقاصد نوظهور و غنی کشور محسوب می‌شود، نیازبه شاخص‌های بومی‌ برای توسعۀ پایدار گردشگری و هدایت آن در مسیر بهینه بیش‌ازپیش احساس می‌شود. گردشگری، به‌عنوان صنعتی پویا و درعین‌حال پیچیده، مستلزم برنامه‌ریزی منطبق با شرایط محلی است. در چنین مناطقی که باوجود ظرفیت‌های فراوان، هنوز مسیر توسعۀ پایدار به‌طورکامل طی نشده، شناسایی دقیق فرصت‌ها و چالش‌ها و بهره‌گیری از ظرفیت‌های فرهنگی و طبیعی موجود، راهبردی اساسی به‌شمار می‌آید. در سطح بین‌المللی نیز، تجربیات گردشگری میراثی نشان می‌دهد که رویکرد حفاظت و احیای ارزش‌های تاریخی و فرهنگی، در کنار توسعۀ اقتصادی و اجتماعی، بستری مناسب برای پایداری ایجاد می‌کند. در منطقۀ ارسباران، گردشگری پایدار باید با بهره‌گیری از سرمایۀ اجتماعی، ارتقاء شبکه‌های محلی و ایجاد اعتماد و همکاری میان ذی‌نفعان محلی، تقویت شود. اصول کلیدی گردشگری پایدار دراین منطقه، شامل حفاظت از منابع طبیعی و فرهنگی، جلوگیری از هدررفت منابع، حفظ تنوع و برنامه‌ریزی راهبردی و جامع است. همچنین، پشتیبانی از نظام‌های اقتصادی محلی، جلب مشارکت فعال اجتماعات بومی، آموزش و ارتقاء مهارت‌های شاغلان و بازاریابی مسئولانه، به‌عنوان راهکارهایی موثر در تحقق توسعۀ پایدار گردشگری در ارسباران محسوب می‌شوند. این اصول می‌توانند علاوه‌بر ارتقاء کیفیت تجربۀ گردشگری و افزایش رضایت بازدیدکنندگان، به بهبود کیفیت زندگی و رفاه ساکنان و حفاظت از محیط‌زیست محلی نیز منجر شوند. درنتیجه، تقویت پژوهش‌های کاربردی و پایش مداوم وضعیت گردشگری منطقه، مسیر توسعۀ پایدار را هموار خواهد کرد و نقش مهمی در تبدیل منطقۀ ارسباران به الگویی موفق برای گردشگری پایدار در کشور ایفاء خواهد نمود.

 

منابع

−       دانا علمداری، محمد. حجاریان، مرضیه. حسین‌زاده، امید. اسحاقی‌راد، جواد. (1400). اولویت‌بندی مؤلفه‌های مؤثر بر توسعۀ گردشگری مبتنی‌بر جنگل (بررسی‌موردی: جنگل‌های ارسباران). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش و توسعۀ جنگل، دورۀ 7، شمارۀ 4، 621-607.

−       سلطانی‌نژاد، مهدیه. شهریاری، سوده. (1402). معنایابی پیامدهای فرهنگی ارتباطات باتأکیدبر توسعة گردشگری (موردمطالعه: جامعة بومی کُنگ). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-رسانه، دورۀ 34، شمارۀ 2؛ پیاپی (131)، 223-197.

−       عابدی، رؤیا. (1398). تأثیر گردشگری طبیعت بر ویژگی‌های ساختار و تنوع‌زیستی جنگل ارسباران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-پژوهش‌های گیاهی، دورۀ 32، شمارۀ 2، 416-406.

−       فروزان، میرامیر. (1402). مروری‌بر اثرات اقتصادی صنعت گردشگری. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و روابط انسانی، دورۀ 6، شمارۀ 3؛ پیاپی (23)، 316-304.

−       کریم‌زاده، حسین. قنبری، ابوالفضل. هاشمی‌امین، سمیرا. (1402)، تحلیلی بر عوامل مؤثر بر گردشگری خلاق و رفتار آتی گردشگران روستایی و عشایری منطقۀ ارسباران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و برنامه‌ریزی، دورۀ 27، شمارۀ 84، 130-121.

−       مبارکی، امید. اسلامی، مهدی. (1394). شناسایی و تحلیل قابلیت‌های توریستم منطقۀ ارسباران. فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیا و آمایش شهری منطقه‌ای، دورۀ 5، شمارۀ 17، 148-131.

−       مهدی‌زاده، احمد. محمدزاده، رحمت. بیگ‌بابایی، بشیر. (1399). تحلیل عوامل توسعه‌یافتگی گردشگری در منطقۀ ارسباران (نمونه‌موردی: شهرستان هوراند). فصلنامۀ علمی‌پژوهشی-جغرافیایی سرزمین، دورۀ 17، شمارۀ 68، 58-36.

−       Baydeniz, Erdem. Cilginoglu, Hakki. Sandıkcı, Mustafa. (2024). Ecotourism: For A Sustainable Future. Tanrisever, Canan. Pamukçu, Hüseyin. Sharma, Anukrati. (Ed.) Future Tourism Trends Volume 1 (Building The Future Of Tourism), Emerald Publishing Limited, Leeds, pp. 77-89.

−       Butler, Richard W. (2008). The Concept Of A Tourist Area Cycle Of Evolution: Implications For Management Of Resources. Journal Of Canadian Geographer/Le Géographe Canadien, 24(1): 5-12.

−       Çalışkan, Caner. (2021). Sustainable Tourism: Gen Z?. Journal Of Multidisciplinary Academic Tourism 6(2): 107-115.

−       Dangi, Tek B. Jamal, Tazim. (2016). An Integrated Approach To “Sustainable Community-Based Tourism”. Journal Of Sustainability, 8(5): 1-32.

−       Hardy, Anne. Beeton, Robert J. S. Pearson, Leonie. (2002). Sustainable Tourism: An Overview Of The Concept And Its Position In Relation To Conceptualisations Of Tourism. Journal Of Sustainable Tourism, 10(6): 475-496.

−       Leiper, Nell. (1979). The Framework Of Tourism: Towards A Definition Of Tourism, Tourist, And The Tourist Industry. Annals of Tourism Research Journal, 6(4): 390-407.

−       Loulanski, Tolina. Loulanski, Vesselin. (2011). The Sustainable Integration Of Cultural Heritage And Tourism: A Meta-Study. Journal Of Sustainable Tourism, 19(7): 837-862. 

−       Martins, Paula Guerreiro. Ferreira, Ana Maria Alves. Costa, Carlos Manuel. (2022). Tourism And Third Sector Organisations: Synergies For Responsible Tourism Development?. Journal Of Tourism & Management Studies, 18(1): 7-16.

−       Purvis, Ben. Mao, Yong. Robinson, Darren. (2019). Three Pillars Of Sustainability: In Search Of Conceptual Origins. Journal Of Sustainability Science, 14: 681–695.

−       Sharpley, Richard. (2023). Sustainable Tourism Governance: Local Or Global?. Journal Of Tourism Recreation Research, 48(5): 809-812.

−       Šimková, Eva. Kořínková, Barbora. Obršálová, Kristýna. (2024). Environmental Education Of Tourists For Sustainable Tourism Development. Czech Journal Of Tourism 12(1-2): 1-19.

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Nell Leiper

[2]  Charles A. Gunn

[3]  Walter Kaspar

[4]  Richard W. Butler

[5]  Stephen Hill

[6]  Robert Sharpley

[7]  Robert J. Ap

[8]  Barney Galland Glaser

[9]  Anselm Strauss

[10]  Grounded Theory

[11]  Snowball Sampling

[12]  Theoretical Triangulation

[13]  Content Analysis

[14]  MaxQDA

[15]  Market -Plant