Applying the interpretive structural approach to design a model for sustainable banking
Subject Areas :
Reza Mazrae Farahani
1
,
Maryam Ooshak Saraei
2
,
Gholamreza Mahfoozi
3
,
Mohammad Taleghani
4
1 - PhD Candidate, Department of Industrial Management, Rasht Branch, Islamic Azad University, Rasht, Iran
2 - Assistant Professor, Department of Industrial Management, Rasht Branch, Islamic Azad University, Rasht, Iran
3 - Assistant Professor, Department of Economics and Accounting, Faculty of Management and Economics, University of Guilan, Rasht, Iran
4 - Associate Professor, Department of Industrial Management, Rasht Branch, Islamic Azad University, Rasht, Iran
Keywords: Sustainable banking, Sustainable development, Interpretive structural modeling.,
Abstract :
Achieving the sustainable development goals of banks is vital in advancing their financial development goals. The present study aims to design a model for sustainable banking by applying the interpretive structural modeling approach.The statistical population of the study in the ISM section included the experts of Iran's banking industry. In this regard, 15 people were selected as the sample size using purposeful sampling. In the PLS section, they included the employees of the banking industry, and 60 of them were selected using non-probabilistic and convenience sampling. An interpretive structural modeling questionnaire and a quantitative analysis questionnaire were used to perform the study. Data in the quantitative stage were analyzed using Smart PLS software. Based on the results of PLS structural equation modeling, macro and government factors positively and significantly affect environmental factors, social factors, economic factors, new and green technology, clean energy, human resources, bank customers, and bank management by 0.814, 0.633, 0.867, 0.528, 0.485, 0.321, 0.336, and 0.482, respectively. Also, environmental factors, social factors, economic factors, new and green technology, clean energy, human resources, bank customers, and bank management positively and significantly affect the implications of sustainable banking by 0.775, 0.625, 0.447, 0.826, 0.851, 0.883, 0.637, and 0.61, respectively. The sustainable banking model in this study has 3 levels. Sustainable banking implications at level one were categorized as the most affected component and macro government factors.
مرادی، داود؛ شیخی، ممدتقی و خادم، طلیعه (1398)، بررسی تاثیر تحقق مدل بانکداری توسعهِ اجتماعی بر رشد و توسعه اقتصادی کشور با تاکید بر شبکه بانکی، 42(11): 121-144.
پژوهنده، محمدحسين (1394). موانع تحقق اقتصاد مقاومتي، پژوهشهاي اجتماعي اسلامي، 21(3)، 77-61.
جعفری گرجی، حسن؛ نجف بیگی، اکبر و فقیهی، ابوالحسن (1402). ارائه الگوی توسعه پایدار بانکی در بانک های دولتی ایران با تأکید بر بانکداری سبز. مطالعات توسعه اجتماعی ایران، 15(58): 45-21.
علی احمدی، علیرضا؛ بنیادی نائینی، علی و تقوی، میرحمید (1398)، شناسایی عوامل حیاتی موفقیت بانکداری پایدار با رویکرد آمیخته، مدیریت فردا، 60(18): 19-32.
عطائی‌قراچه، محمد و داودی، سید‌محمدرضا. (1400). ارائه و بررسی الگوی بانکداری پایدار با تاکید بر نقش اقتصاد مقاومتی با استفاده از روش تحلیل مضمون و مدل‌سازی ساختاری تفسیری (ISM). اندیشه مدیریت راهبردی، 29(15): 393-431.
تقوی فرد، محمد تقی؛ حبیبی، رضا و گرگین، معین (1398). ارزیابی عملکرد پایدار بانک با استفاده از مدل مطلوبیت چند شاخصه، فصلنامه علمی راهبرد مدیریت مالی، 7(2): 115-194.
شاهچرا، مهشید و طاهری، ماندانا (1397)، تأثیر استراتژیهای تأمین مالی پایدار بر حاشیه سود بانکی، فصلنامه پژوهش اقتصادی، 75(1): 103-136.
نوبهار، عماد؛ دهقان نيري، محمود و رجب زاده قطري، علي (1398). "توسعه مدل و ارزيابي عملكرد پايداري بانك‌هاي ايران". پژوهشهاي مديريت در ايران، 7(2): 89-102.
Henseler, J., Ringle, C. M., & Sarstedt, M. (2015). A new criterion for assessing discriminant validity in variance-based structural equation modeling. Journal of the academy of marketing science, 43(1): 115-135.
Mazrae Farahani, R., Ooshak Saraei, M., Mahfoozi, G., & Taleghani, M. (2024). Presenting a Mdel for sustainable Banking: A Qualitive study. Agricultural Marketing and Commercialization Journal, 1(8):136-147.
Ramnarain, T. D., & Pillay, M. T. (2016). Designing Sustainable Banking Services: The Case of Mauritian Banks. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 224(1): 483-490.
Salim, K., Disli, M., Ng, A., Dewandaru, G., & Nkoba, M. A. (2023). The impact of sustainable banking practices on bank stability. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 178(1): 113249-58.
Schroeder, P., Anggraeni, K., & Weber, U. (2019). The relevance of circular economy practices to the sustainable development goals. Journal of Industrial Ecology, 23(1): 77-95.
Cho, S., Lee, Z., Hwang, S., & Kim, J. (2023). Determinants of Bank Closures: What Ensures Sustainable Profitability in Mobile Banking?. Electronics, 12(5): 1196-1204.
Yip, A. W., & Bocken, N. M. (2018). Sustainable business model archetypes for the banking industry. Journal of cleaner production, 174(1): 150-169.
Figueres, C., & Blom, P. (2018). Building blocks for a sustainable finance future for Europe. Policy & Politics, 34(3): 429-451.
Kumar, K., & Prakash, A. (2019). Managing sustainability in banking: extent of sustainable banking adaptations of banking sector in India. Environment, Development and Sustainability, 1-19.
da Silva Inácio, L., & Delai, I. (2022). Sustainable banking: a systematic review of concepts and measurements. Environ Dev Sustain, 24(1): 1-39.
Van Marrewijk, M. (2003). Concepts and definitions of CSR and corporate sustainability: Between agency and communion. Journal of business ethics, 44(2): 95-105.
Grijalvo, M., & García-Wang, C. (2023). Sustainable business model for climate finance. Key drivers for the commercial banking sector. Journal of Business Research, 155(1): 113446-59.
Roca, L. C., & Searcy, C. (2012). An analysis of indicators disclosed in corporate sustainability reports. Journal of Cleaner Production, 20(1): 103-118.
Girchenko, T., & Kossmann, R. (2017). Implementation and development of digital marketing in modern banking business. European Cooperation, 12(19): 68-85.
Gobbi, G. (2016). The troubled life of the banking industry. In Wolpertinger Conference.
به‌کارگیری رویکرد ساختاری - تفسیری جهت طراحی مدلی برای بانکداری پایدار
رضا مزرعه فراهانی1، مریم اوشک سرایی2، غلامرضا محفوظی3، محمد طالقانی4
چکیده
هدف این مطالعه، طراحی مدلی برای بانکداری پایدار با به‌کارگیری رویکرد مدل‌سازی ساختاری تفسیری است. جامعه آماری در بخش ISM خبرگان صنعت بانکداری کشور است که توسط نمونه‌گیری هدفمند، تعداد 15 نفر به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شدند و همچنین در روش PLS، کارکنان صنعت بانکداری می‌باشند که توسط نمونه‌گیری غیراحتمالی و در دسترس به خاطر دسترسی راحت به آنها، تعداد 60 نفر انتخاب شدند که ازنظر سابقه کاری و مدرک علمی در یک سطح قرار داشتند. برای اجرای مطالعه از پرسشنامه مدل‌سازی ساختاری-تفسیری، پرسشنامه تحلیل کمی استفاده شد. تحلیل دادهها در مرحله کمی با استفاده از نرم‌افزار Smart PLS انجام شد. بر اساس نتایج مدل‌سازی معادلات ساختاری PLS، عوامل کلان و دولتی بر عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، تکنولوژی نوین و سبز، انرژی پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک به ترتیب به میزان 814/0، 633/0، 867/0، 528/0، 485/0، 321/0، 336/0 و 482/0 تأثیر مثبت و معنادار دارند. همچنین عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، تکنولوژی نوین و سبز، انرژی پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک بر پیامدهای بانکداری پایدار به ترتیب به میزان 775/0، 625/0، 447/0، 826/0، 851/0، 883/0، 637/0 و 614/0 تأثیر مثبت و معنادار دارند. مدل بانکداری پایدار در این پژوهش دارای 3 سطح است که در سطح یک پیامدهای بانکداری پایدار به‌عنوان تأثیرپذیرترین مؤلفه و عوامل کلان دولتی در سطح سه به‌عنوان تأثیرگذارترین مؤلفه دسته‌بندی‌شده‌اند. توجه به استراتژیهای تأمین مالی پایدار و در نظر گرفتن این استراتژی‌‌ها در تصمیمات مدیریت بانک میتواند همیشه بر عملکرد مناسب بانکها تأثیر داشته باشد و به بهبود فضای کسبوکار بانکها کمک کند.
واژه‌های کلیدی: بانکداری پایدار، توسعه پایدار، مدل‌سازی ساختاری تفسیری.
مقدمه
امروزه با توجه به اهمیت یافتن موضوع پایداری در سطح بین‌المللی، محققان بسیاری به ارائه مدلهای ارزیابی پایداری در صنعت بانکداری پرداخته‌اند. چراکه بانکها به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم بر توسعه پایداری در کشور تأثیرگذارند. ازاینرو بنگاه‌‌های مالی و پولی در سال‌‌های اخیر به‌عنوان يک مسئله مهم جهانی و روبه‌افزایش در میان دولتها و تصمیم‌گیرندگان اجتماعی، بیان شده است (Moradi et al, 2018).
ساختار عملکردی بانکها در تجهیز و تخصیص بهینه منابع میتواند موجب رونق تولید، ایجاد اشتغال و افزایش رشد اقتصادی شود. نظام بانکی کارآمد با سیاست‌های پولی صحیح با کنترل نقدینگی و تورم و هدایت منابع به‌سوی فعالیتهای مولد اقتصادی نقش مهمی را در توسعه اقتصادی ایفا میکند؛ اما عملکرد بانکها خود متأثر از عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی، مدیریتی و اجتماعی است که بررسی این عواملی ازجمله موضوعات مورد توجه محققین بوده است. نظام حاکمیت شرکتی میتواند از شدت اثر منفی ابعاد ساختار مالکیت بر عملکرد مالی بانکها بکاهد. نتایج حاکی از آن است که سهام‌داری مؤسسات و شرکتهای وابسته به دولت و نهادهای مالی به‌ویژه با در اختیار داشتن اکثریت سهام، موجب میشود این سهام‌داران به‌جای منافع کل سهام‌داران و ارزش شرکت (بانک)، اهداف و منافع خاص خود را پیگیری کنند که ضعف در عملکرد مالی را به دنبال خواهد داشت.
مدل بانکی که عمدتاً توسط سودآوری و سهام‌داران هدایت میشود، منجر به سرمایه‌گذاری‌هایی با روش‌های ناپایدار شده است که به سیاره زمین و جامعه آسیب می‌رساند (Da Silva Inácio et al, 2022). بانکها نیز داری ذینفعان متفاوتی از قبیل سهام‌داران، مشتریان، کارمندان، دولت، جامعه، سایر بانکها و سازمان‌های غیردولتی می‌باشند که برای انجام فعالیتهای محیط زیستی و اجتماعی بانکها را تحت فشار قرار میدهند. تمامی سازمان‌ها برای پاسخگویی به این فشار‌ها، توجه به ارکان پایداری و ارائه گزارش‌های اجتماعی و زیست‌محیطی را مدنظر قرار دادهاند. لذا تمامی شرکت‌ها، نهادهای مالی، سازمان‌های غیردولتی و سایر کسب‌وکارها در قبال فرآیند توسعه پایدار مسئول‌اند؛ عوامل متعددی بر ثبات مالی تأثیرگذارند که از مهم‌ترین آن میتوان به متغیرهای اقتصاد کلان (تورم، تولید ناخالص داخلی، نرخ ارز) و شرایط ویژه بانکها (میزان سودآوری بانکها، نسبت وام به دارایی آنها و نسبت هزینه به درآمد بانکها) اشاره کرد. در دهه‌های اخیر ثبات مالی به‌عنوان یک هدف سیستم اقتصادی، بیش‌ازپیش در سیاست‌گذاری‌ها مورد توجه قرار گرفته است. بانکهای مرکزی و مؤسسات مالی بسیاری، ازجمله صندوق بین‌المللی پول، بانک جهانی و بانک تسویه بین‌الملل، گزارش‌های فراوانی را در زمینه ثبات مالی منتشر کرده و بخش بزرگی از فعالیتهای تحقیقاتی خود را به مطالعه در این زمینه اختصاص دادهاند. در یک تعریف ساده، ثبات مالی به شرایطی اطلاق میشود که سیستم با شرایط بحرانی مواجه نشده باشد. عوامل متعددی بر ثبات مالی تأثیرگذارند که از مهم‌ترین آن میتوان به متغیرهای اقتصاد کلان (تورم، تولید ناخالص داخلی، نرخ ارز) و شرایط ویژه بانکها (میزان سودآوری بانکها، نسبت وام به دارایی آنها و نسبت هزینه به درآمد بانکها) اشاره کرد. ثبات مالی بر عملکرد مؤسسات مالی و بانکها تأثیر مثبتی دارد و کارایی فعالیتهای آنها را ارتقا میدهد. ازاینرو در این مقاله هدف این است که ثبات مالی در بانکهای ایرانی منتخب شاخص سازی شود و با هم مقایسه گردد. نتایج مطالعه نشان میدهد که میزان ثبات مالی در بانکهای مورد مطالعه متفاوت بوده و ثبات مالی در بانکهای خصوصی و دولتی یکسان نیست. بعلاوه بانکها به‌عنوان رکن اساسی در هدایت و مدیریت وجوه، جایگاه ویژه‌ای در رشد اقتصادی و کنترل تورم دارند. در این میان، گاهی سیستم اقتصادی و به‌تبع آن نظام بانکی با شرایط جدیدی روبه‌رو میشود که ناچار به اتخاذ سیاستهایی برای مقابله با مسائل میگردد (Jafari Gurji et al, 2023). با در نظر گرفتن این سرمایه عظیم مالی مورد نیاز برای دستیابی به اهداف توسعه پایدار، نقش حیاتی بانکها به‌عنوان ارائه‌دهندگان خدمات مالی در تسهیل و پیشرفت در نیل به اهداف توسعه پایدار بسیار واضحتر میشود. صنعت بانکداری به دلیل نقش واسط‌های منحصربه‌فرد خود که برای سوق دادن منابع مالی به سمت اهداف پایدار ضروری است، جهت دستیابی به توسعه پایدار اهمیت بسیار دارد. بانکداری پایدار رویکردی در جهت پشتیبانی از اهداف نوآورانه شرکتهای پیشرو است که به دنبال ارائه خدمات و محصولاتی در راستای تأمین رسالت‌های اجتماعی و اقتصاد سبز توسعه پیداکرده‌اند. راهبرد اصلی بانکداری پایدار حمایت هم‌زمان از توسعه اقتصادی و تأمین منابع آینده جهان است (Ahmadi et al, 2018).
درواقع بانکها نقش كاتاليزوري را بازي میکنند كه صنعت يك كشور را به سمت پايداري سوق میدهند (Henseler et al, 2015). از سوي ديگر بانکها با مشاركت در فعالیتهای اجتماعي و بشردوستانه موجب افزايش سطح رفاه و رضايتمندي در جامعه می‌شوند. علاوه بران اين نهادهاي مالي با مشاركت در طرحهای ملي و زیرساختی باعث توسعه اقتصاد كشور می‌شوند (Taghavifard et al, 2019).
دستیابی به اهداف توسعه پایدار نیازمند هزینه و پشتوانه بالایی است و در کشورهای درحال‌توسعه مانند ایران بزرگ‌ترین نهادهای مالی تأمین‌کننده این هزینه بانکها هستند. از سوی دیگر مشاهدات و مطالعات نشان میدهد که صنعت بانکداری کشور با وجود پیشرفت‌‌های خوب، هنوز با کشورهای توسعه‌یافته در این زمینه فاصله‌‌هایی دارد که میتوان با استفاده از فرایند انتقال تکنولوژی، چشم‌انداز روشن‌تری را برای صنعت بانکداری الکترونیک کشور متصور بود (Jafari Gurji et al, 2023).
پژوهش حاضر دررابطه‌با طراحی مدلی برای بانکداری پایدار با رویکرد مدل‌سازی ساختاری تفسیری انجام شده است. دستیابی به اهداف توسعه پایدار بانکها در پیشبرد اهداف توسعه مالی آنها ضرورت دارد. هدف این مطالعه، طراحی مدلی برای بانکداری پایدار با به‌کارگیری رویکرد مدل‌سازی ساختاری تفسیری است.
مبانی نظری
سیستم بانکی و مؤسسات مالی نقش اساسی در سیاست‌های دولت و عملکرد اقتصادی در عرضه خدمت‌رسانی عمومی به شهروندان را در همه صنایع و اشکال تجارت ایفا میکند. اهداف دولت در ارائه خدمات عمومی به افراد به منابع مالی که از سیستم بانکی تأمین میشود وابسته است (Yip & Bocken, 2018). اکنون‌که دولتها و جوامع به‌سوی اهداف توسعه پایدار حرکت میکنند، پشتیبانی مالی از این توسعه از طریق سیستم بانکی با عنوان بانکداری پایدار مورد مطالعه قرار می‌گیرد (Ahmadi et al, 2018). امروزه در نظر گرفتن پایداری در استراتژیهای کسبوکار به‌عنوان یکی از مسائل مهم، موردتوجه قرارگرفته است. با توسعه کسبوکار پایدار، علاوه بر توجه به عملکرد اقتصادی و مالی، عملکرد‌های اجتماعی و محیط زیستی نیز برای تمامی سازمان‌ها در سراسر جهان از اهمیت قابل توجهی برخوردار شد (Van Marrewijk, 2003). بانکداری پایدار رویکردی در جهت پشتیبانی از اهداف نوآورانه شرکتهای پیشرو است که به دنبال ارائه خدمات و محصولاتی در راستای تأمین رسالت‌های اجتماعی و اقتصاد سبز توسعه پیداکرده‌اند. راهبرد اصلی بانکداری پایدار حمایت هم‌زمان از توسعه اقتصادی و تأمین منابع آینده جهان است (Ahmadi et al, 2018). الگوی بانکداری پایدار یک نوع از بانکداری است که در آن بانکها به مسائل محیطی، اجتماعی و اقتصادی توجه میکنند و تلاش میکنند تا عملکرد مالی خود را با این مسائل هماهنگ کنند. این نوع بانکداری به اهمیت حفاظت از محیط زیست، توسعه پایدار، مدیریت ریسک‌های محیطی و اجتماعی و ارتقاء اخلاقی و مسئولانه در عملکرد بانکها تأکید دارد. در واقع، الگوی بانکداری پایدار می‌خواهد تا بانکها به‌عنوان سازمان‌های مسئولانه و پایدار شناخته شوند و به توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار کمک کنند (Nobahar et al, 2019). در این الگو، بانکها از معیارها و استانداردهای مشخصی برای اندازه‌گیری تأثیرات محیطی و اجتماعی فعالیتهای خود استفاده میکنند و برنامه‌ها و سیاستهایی را اجرا میکنند تا تأثیرات منفی کمتری داشته باشند و از فرصت‌های محیطی و اجتماعی بهره‌برداری کنند. این شامل توسعه محصولات مالی پایدار، سرمایه‌گذاری‌های اختصاص‌یافته به پروژه‌های محیطی و اجتماعی و انتشار گزارش‌ها و اطلاعات شفاف در مورد عملکرد مالی و پایداری بانک میشود. به‌عنوان نمونه، الگوی بانکداری پایدار میتواند شامل ارائه وام‌ها برای پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر، حمایت از کشاورزی پایدار، حفظ جنگل‌ها و منابع آبی و پشتیبانی از آموزش و بهداشت عمومی باشد. این نوع بانکداری به‌منظور حفظ محیط زیست، توسعه اقتصادی برای نسل‌های آینده و ایجاد معیارهای اخلاقی و اجتماعی در عملکرد بانکها اجرا میشود (Grijalvo & García-Wang, 2023).
بانکداری پایدار در کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه دارای شکاف بزرگی است. به‌طوری‌که مطابق با آمار بانک جهانی، در کشورهای توسعه‌یافته مانند سوئد، بریتانیا و دانمارک، به ترتیب دارای رتبه‌‌های اول، دوم و سوم ازنظر شاخص‌های بانکداری پایدار می‌باشند. وضعیت ایران و بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه در این رتبه‌بندی، بسیار ضعیف بوده است. همچنین ارائه گزارش‌های پایداری در بسیاری از کشورهای درحال‌توسعه چون کشور ما نیز اختیاری بوده و چندان موردتوجه سازمان‌ها قرار نگرفته است. از طرف دیگر بانکها نیز که به‌اشتباه تصور میشود نقش کمتری در توسعه پایداری دارند چندان به ارائه این افشائیه‌‌ها توجه نمی‌کنند (Nobahar et al, 2019).
با توجه به اهمیت موضوع و پیامدهایی که از بانکداری ناپایدار تشریح شد، توجه به پایدارسازی بانکداری ضرورت می‌‌یابد. در این مطالعه پژوهشگر تلاش میکند با توجه به شکاف‌‌های پژوهشی موجود در مطالعات مرتبط پیشین، ابعاد بیشتری از بانکداری پایدار را شناسایی نموده و خلأهای نتایج مطالعات پیشین را رفع نماید. ازآنجایی‌که در کشور ایران به بحث پایداری آن‌چنان‌که باید توجه نشده است، درحالی‌که در قانون اساسی کشور به گونه‌‌های مختلف به برخی از جنبه‌های پایداری توجه نشان داده شده و در سند چشم‌انداز 1404 نیز به هریک از سه بعد پایداری (اعم از پایداری اجتماعی، پایداری اقتصادی و پایداری زیست‌محیطی) توجه زیادی شده است، ازاینرو خلأ نبود پژوهشی مرتبط که همه ابعاد بانکداری پایدار را در بربگیرد، احساس میشود. در نظر گرفتن پایداری در استراتژی بانکها، منجر به ارزیابی عملکرد پایداری به‌منظور ایجاد آگاهی و افزایش فعالیتهای مرتبط با آن میشود (Roca & Searcy, 2012). هدف اصلی این پژوهش نیز ارائه مدلی برای بانکداری پایدار در صنعت بانکداری ایران است. بر این اساس محقق کوشش میکند با ارائه مدل بانکداری پایدار با رویکرد مدل‌سازی ساختاری-تفسیری در پژوهش حاضر، به ارتقاء و بهبود وضعیت مسئولیت‌‌های زیست‌محیطی و اجتماعی، تسهیم عادلانه ثروت، کاهش هزینهها و حفظ منابع طبیعی به همراه فقرزدایی کمک نماید.
پیشینه تحقیق
امروزه بانکها در محیطی فعالیت می‌نمایند که تعداد زیادی رقیب در کنار آنان به دنبال جذب مشتری هستند. این به‌طور خاص در مورد بانکها به‌عنوان بزرگ‌ترین مؤسسات پولی و مالی صحیح است. در قرن بیست و یکم تحولات تکنولوژی، حمل‌ونقل و ارتباطات با سرعت و وسعت شدید انجام شد که درنتیجه آن، صنعت بانکداری را نیز از زوایای مختلف و باشتاب توسعه داده است. وقوع انقلاب صنعتی فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی کشورها، بنگاه‌‌ها و افراد را از حالت سنتی خارج نمود و در یک روند به اصطلاح نوسازی با محصولات و فناوریهای صنعتی عجین ساخت. نظام بانکداری نیز از تغییر و تحول استقبال کرد و باعث پیشرفت بانکها و مؤسسات مالی شد. نظام بانکداری تحول خود را با فناوری شروع کرد. فناوری اطلاعات باعث شده است که بانکها به خاطر نیاز قوی به پیشرفت، سخت تلاش کنند. فناوری اطلاعات در ابتدا به معنای پردازش، ثبت، نگهداری، تغذیه و تبادل اطلاعات مشتریان بوده است. این فناوری در چهار دوره در بانکها به تکامل رسیده است. در هر دوره تا حدی رایانه و نرم‌افزار جانشین انسان و کاغذ شدند. مفاهیمی در بانکداری نوین مورد دیدگاه صاحب‌نظران است. ازجمله این مفاهیم، بانکداری مکانیزه، بانکداری خودکار و مهم‌ترین آنها و کاربردی‌تر، بانکداری الکترونیکی و بانکداری مجازی است (Girchenko & Kossmann, 2017).
بانکداری پایدار توانایی حفظ یا توسعه عملکرد در بلندمدت و نتیجه تداوم رضایت ذینفعان بانک در طول زمان است. پایداری به توانایی بانک در پایش فرصت‌ها، تغییرات، روند‌ها و ریسک‌های محیط خارجی مرتبط است و با هدف ایجاد توازن بین منافع مالی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی سازمان در بلندمدت مدیریت میشود. موفقیت بانک دستیابی به اهداف از پیش تعیین‌شده و پایداری بانک، توانایی حفظ یا توسعه عملکرد در بلندمدت و نتیجه تداوم رضایت ذینفعان بانک در طول زمان است. دامنه بحث پایداری در سطوح مختلفی ازجمله اقتصاد کلان، صنعت و بانک گسترده است. پارادایم پایداری امروزه تا حد زیادی جایگزین موفقیت در ادبیات مدیریت سازمان‌ها شده است و تقریباً اغلب سازمان‌ها به‌نوعی کسب موفقیت‌های پایدار را در نظام ارزشی خود تعریف میکنند (Taghavifard et al, 2019).
عطائی‌قراچه و داودی (Ataee gharacheh et al, 2021)، به ارائه و بررسی الگوی بانکداری پایدار با تأکید بر نقش اقتصاد مقاومتی با استفاده از روش تحلیل مضمون و مدل‌سازی ساختاری تفسیری (ISM) پرداختند. جامعه آماری این پژوهش شامل کارشناسان باسابقه بانکی به تعداد 384 نفر و ابزار گردآوری دادهها، مقالات داخلی و خارجی و پرسشنامه است. جهت شناسایی شاخص‌های پژوهش از تحلیل کیفی فراترکیب استفاده شده است. سپس مدل ارائه‌شده با استفاده از تکنیک حداقل مربعات جزئی، اعتبارسنجی شده است. تحلیل داده‌های پژوهش در فاز کیفی با نرم‌افزار MaxQDA و در فاز کمی با نرم‌افزار matlabانجام شده است. بر اساس نتایج این پژوهش تعهد مدیریتی بر مدیریت ریسک و مدیریت منابع انسانی تأثیرگذار است. همچنین دو مؤلفه مذکور بر ساختار نظام بانکی مؤثرند. ساختار نظام بانکی نیز به بهبود کیفیت ارائه خدمات و ارتقاء عملکرد بانکی منجر میشود. بهبود عملکرد و خدمات بانکی نیز سبب دستیابی به پایداری اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی میشود که دستیابی به اهداف اقتصاد مقاومتی را فراهم می‌سازد. درنهایت مشخص گردید، اقتصاد مقاومتی مسیر دستیابی به اهداف بانکداری پایدار را تسهیل می‌نماید.
جعفری گرجی و همکاران، (Jafari Gurji et al, 2023)، به ارائه الگوی توسعه پایدار بانکی در بانکهای دولتی ایران با تأکید بر بانکداری سبز پرداختند. جامعه آماری شامل کارکنان و مدیران ستادی و کارشناسان بانکهای دولتی که بر اساس فرمول کوکران 291 نفر از آنان به‌صورت تصادفی برای روابط بین متغیرها انتخاب شدند. برای تحلیل دادهها از مدل‌سازی معادلات ساختاری و نرمافزارهای SPSSو PLS استفاده شد. یافته‌ها نشان داد که بر اساس الگوی به‌دست‌آمده شرایط علّی توسعه پایدار بانکی در بانکهای دولتی ایران با تأکید بر بانکداری سبز عبارت‌اند از؛ «دادن مشاوره برای عرضه خدمات از سوی نیروی انسانی مجرب»، «حفظ و تأمین منابع و محیط زیست از سوی تأمینکنندگان»، شرایط زمینهای توسعه پایدار بانکی در بانکهای دولتی ایران با تأکید بر بانکداری سبز عبارت‌اند از؛ «بازسازی فرهنگ جامعه»، «ویژگی‌های سازمانی»، «ارزیابی مدیران مبتنی بر شایستهسالاری»، «تحلیل محیط سرمایه‌گذاری»، شرایط مداخلهگر توسعه پایدار بانکی در بانکهای دولتی ایران با تأکید بر بانکداری سبز عبارت‌اند از؛ «نظام حقوقی»، «نظام سیاسی و محیط‌زیست»، «نظام مالی» و استراتژیهای توسعه پایدار بانکی در بانکهای دولتی ایران با تأکید بر بانکداری سبز عبارت‌اند از؛ «تحلیل استراتژیک»، «تأمین منابع مالی از سوی مشارکتکنندگان»، «بهبود شرایط سیاسی و ارتباطی» و «کنترل ریسک به‌منظور جذب طرحهای سرمایه‌گذاری». بنابراین مدیران بانکهای دولتی ایران باید با اهداف و برنامه‌های بانکداری سبز آشنا بوده و آن را در رأس چشم‌انداز و مأموریت صنعت بانکداری قرار دهند.
علی احمدی و همکاران (Ahmadi et al, 2018)، پژوهشی تحت عنوان شناسایی عوامل حیاتی موفقیت بانکداری پایدار با رویکرد آمیخته انجام دادهاند. یک مفهوم جدید در حوزه دستیابی به اهداف توسعه پایدار، بانکداری پایدار است که به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. برای موفقیت در نیل به اهداف بانکداری پایدار لازم است تا عوامل زیربنایی آن شناسایی و مفهوم‌سازی شوند. این مقاله با هدف شناسایی عوامل حیاتی موفقیت بانکداری پایدار انجام شده است. مقاله حاضر ازنظر هدف یک تحقیق کاربردی است و با رویکردی پیمایشی-مقطعی انجام شده است. برای گردآوری دادهها از مصاحبه نیمه ساختاریافته و پرسشنامه، استفاده شده است. جامعه آماری تحقیق شامل مدیران و کارشناسان بانک مرکزی است که به روش هدفمند، نمونه‌ای از میان این خبرگان انتخاب شده است. روش‌شناسی تحقیق بر مبنای رویکرد آمیخته (کیفی-کمی) است. در مرحله کیفی، از روش تحلیل مضامین (تم) برای شناخت عوامل حیاتی موفقیت بانکداری پایدار استفاده شده است. سپس در مرحله کمی، عوامل شناسایی شده بر اساس روش دلفی فازی و سوارا غربالگری و تعیین اولویت شده است. نتایج نشان داده است عوامل حیاتی موفقیت بانکداری پایدار در سه محور عوامل درون داد، عوامل فرآیندی و عوامل برون داد قابل دسته‌بندی هستند. از میان عوامل، پشتیبانی از کارآفرینان، مدیریت بازاریابی، وضع مقررات روشن و ارزیابی فرآیندها از بیشترین اهمیت در حوزه بانکداری پایدار برخوردار هستند.
روش‌شناسی پژوهش
پژوهش حاضر، بر اساس هدف یک پژوهش کاربردی-توسعه‌ای است، زیرا درصدد ارائه مدلی برای بانکداری پایدار در صنعت بانکداری کشور است. همچنین راهگشای سایر مطالعات در حوزۀ بانکداری پایدار در پژوهش آتی است.
محیط پژوهش و جمعیت مورد مطالعه
جامعه آماری این پژوهش در بخش ISM خبرگان صنعت بانکداری کشور می‌باشند که دارای سابقه کاری و تجربه بالایی بوده و به روش نمونه‌گیری هدفمند، تعداد 15 نفر به‌عنوان حجم نمونه انتخاب شدند و در بخش pls آن دسته از کارکنانی که در بانک فعالیت دارند به‌عنوان جامعه در نظر گرفته خواهند شد و با استفاده از نمونه‌گیری غیراحتمالی و در دسترس، حجم نمونه آماری برآورد شد. جامعه آماری شامل کارکنان صنعت بانکداری می‌باشند که توسط نمونه‌گیری غیراحتمالی و در دسترس، تعداد 60 نفر به‌عنوان نمونه برای تحلیل معادلات ساختاری انتخاب شدند.
روش جمعآوری دادهها
برای جمعآوری دادهها از پرسشنامه‌های زیر استفاده شد:
پرسشنامه مدل‌سازی ساختاری-تفسیری: این پرسشنامه جهت شناسایی روابط علی میان مؤلفه‌های احصاء شده با توجه به نظر خبرگان مورد استفاده قرار گرفت. ازاین‌روش برای شناسایی روابط میان یک مجموعه عوامل، شاخص‌ها یا متغیرها استفاده میشود. روش ISM رویکردی اکتشافی دارد بنابراین برای شناسایی رابطه میان عوامل مناسب است. از این منظر کاربرد ISM مشابه روش دیمتل است اما علاوه بر شناسایی روابط به سطح‌بندی شاخص‌ها نیز می‌پردازد. کاربرد اصلی این روش برای پژوهشگران، طراحی الگوی اولیه پس از شناسایی عوامل زیربنایی پدیده مورد مطالعه با روش‌های کیفی است.
پرسشنامه تحلیل کمی: پس از شناسایی مدل اولیه بانکداری پایدار بانکداری پایدار، با استفاده از پرسشنامه طیف لیکرت دادهها گردآوری شد. از این دادهها برای اعتبارسنجی مدل نهایی با روش حداقل مربعات جزئی بهره گرفته شد.
شکل 1. مراحل انجام پژوهش
آنالیز آماری
موضوعات اساسی در مدل پژوهش حاضر با توجه به نظر خبرگان مشتمل بر 10 مؤلفه است.
جدول 1. معیارهای برگزیده از سوی خبرگان. (Mazrae Farahani et al, 2024).
اهداف | موضوعات اساسی |
رشد و توسعه پایدار | بانکداری پایدار عوامل زیست‌محیطی عوامل اجتماعی عوامل اقتصادی تکنولوژی نوین و سبز انرژی پاک منابع انسانی عوامل کلان و دولتی مشتریان بانک مدیریت بانک |
تحقیق و توسعه بانک | |
تحول سازمانی |
شاخص روایی محتوا (CVI)
پس از روایی سنجی سؤال‌های حذف‌شده کنار گذاشته می‌شوند و درنهایت سؤال‌های باقیمانده، برای پرسشنامه استفاده می‌شوند. مقدار شاخص روایی محتوا برای پرسشنامه پژوهش، از طریق فرمول زیر محاسبه شده است.
بنابراین اگر مقدار CVI به‌دست‌آمده برای پرسشنامه پژوهش، بیش از ۷/۰ باشد، از روایی محتوای قابل قبولی برخوردار است.
- روایی سازه واگرای HTMT
در این پژوهش، روایی سازه مورد بررسی قرار گرفته است. برای این منظور از روش بررسی روایی واگرای HTMT (heterotrait-monotrait ratio) یا نسبت چند خصیصه به یک خصیصه که در سال ۲۰۱۵ توسط هنسلر، رینگل و سارستد معرفی شد (5)، برای بررسی عدم همگرایی بین سؤالات مربوط به متغیرهای مختلف (عدم همگرایی بین سؤالات یک متغیر با سؤالات متغیر دیگر) استفاده‌شده است.
از روش مدل‌سازی ساختاری-تفسیری و نرم‌افزار MICMAC جهت ارائه مدل پژوهش استفاده‌شده است.
در مرحله کمی از روش حداقل مربعات جزئی استفاده خواهد شد. در این مرحله مدل اولیه مستخرج از روش ISM، با استفاده از روش حداقل مربعات جزئی اعتبارسنجی گردید. تحلیل دادهها در مرحله کمی با استفاده از نرم‌افزار Smart PLS انجام شد.
یافته‌ها
عوامل زیست‌محیطی (A)
عوامل اجتماعی (B)
عوامل اقتصادی (C)
تکنولوژی نوین و سبز (D)
انرژی پاک (E)
منابع انسانی (F)
عوامل کلان و دولتی (G)
مشتریان بانک (H)
مدیریت بانک (I)
پیامدهای بانکداری پایدار (J)
پس از گردآوری پرسشنامه‌‌ها، نظرات خبرگان تجمیع گردید. تجمیع نظرات بر اساس فراوانی نظرات صورت گرفت. بدین ترتیب که تعداد نظرات خبرگان در هر مورد شمارش‌شده و نظری که بیشترین فراوانی را داشت به‌عنوان نظر منتخب تعیین گردید. به‌بیان‌دیگر ماتریس مدنظر قرار گرفته شده از نظرات خبرگان برای تحلیل در نظر گرفته شد.
ماتریس خودتعاملی (SSIM)
این ماتریس با نظر خبرگان تهیه شده است. به همین منظور، با نظرات خبرگانی که در بخش کیفی همکاری داشتند و با استفاده از روابط ماتریس SSIM به شرح جدول 4-8 تکمیل گردید. لازم به ذکر است که نماد‌های V، A، X و O به‌صورت زیر تبدیل شد‌ه‌اند:
V: 1
A: 1-
X: 2
O: 0
| A | B | C | D | E | F | G | H | I | J |
A | - | 2 | 2 | -1 | -1 | 1 | -1 | 2 | 2 | 1 |
B | 2 | - | -1 | -1 | 0 | 1 | -1 | 2 | -1 | 1 |
C | 2 | 1 | - | -1 | 0 | 1 | 1 | 2 | -1 | 1 |
D | 1 | 1 | 1 | - | -1 | -1 | -1 | 1 | -1 | 1 |
E | 1 | 0 | 0 | 1 | - | 0 | -1 | 1 | -1 | 1 |
F | -1 | -1 | -1 | 1 | 0 | - | -1 | 1 | 2 | 1 |
G | 1 | 1 | -1 | 1 | 1 | 1 | - | 1 | 1 | 1 |
H | 2 | 2 | 2 | -1 | -1 | -1 | -1 | - | 2 | 1 |
I | 2 | 1 | 1 | 1 | 1 | 2 | -1 | 2 | - | 1 |
J | -1 | -1 | -1 | -1 | -1 | -1 | -1 | -1 | -1 | - |
تشکیل ماتریس دستیابی
ماتریس دستیابی یا جایگزین ساختن نماد‌های موجود در ماتریس SSIM با روابط تعریف شده صورت گرفته و نماد‌های V، A، X و O به مجموع‌های از اعداد صفر و یک به‌صورت ماتریس دستیابی در جدول 3 تبدیل می‌شوند.
| A | B | C | D | E | F | G | H | I | J |
A | 1 | 1 | 1 | 0 | 0 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 |
B | 1 | 1 | 0 | 0 | 0 | 1 | 0 | 1 | 0 | 1 |
C | 1 | 1 | 1 | 0 | 0 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 |
D | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 0 | 0 | 1 | 0 | 1 |
E | 1 | 0 | 0 | 1 | 1 | 0 | 0 | 1 | 0 | 1 |
F | 0 | 0 | 0 | 1 | 0 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 |
G | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 |
H | 1 | 1 | 1 | 0 | 0 | 0 | 0 | 1 | 1 | 1 |
I | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 1 | 0 | 1 | 1 | 1 |
J | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 0 | 1 |
سطح‌بندی متغیرها مطابق با جدول 4 انجام شد.
جدول 4. سطح‌بندی متغیرها
LEVEL1 |
| LEVEL2 |
| LEVEL3 | |
|
| A |
|
| |
|
| B |
|
| |
|
| C |
|
| |
|
| D |
|
| |
|
| E |
|
| |
|
| F |
|
| |
|
|
|
| G | |
|
| H |
|
| |
|
| I |
|
| |
J |
|
|
|
| |
| |||||
همانطور که در جدول 4 ملاحظه میشود، مدل پژوهش دارای 3 سطح است که در سطح 1 مؤلفه J، در سطح 2 مؤلفه‌های A، B، C، D، E، F، H و I و در سطح 3 مؤلفه G قرار دارند؛ بنابراین سطح 1 به‌عنوان تأثیرپذیرترین مؤلفه (مؤلفه J) و سطح 3 به‌عنوان تأثیرگذارترین مؤلفه (مؤلفه G) می‌باشند. جدول 5 تعیین سطح متغیرها را نشان میدهد.
جدول 5. تعیین سطح متغیرها
معیار | سطح |
A | ۲ |
B | ۲ |
C | ۲ |
D | ۲ |
E | ۲ |
F | ۲ |
G | ۳ |
H | ۲ |
I | ۲ |
J | 1 |
با توجه به بررسی نوع متغیرها، مدل پژوهش را میتوان به‌صورت شکل ۲ رسم نمود.
شکل 2. مدل مفهومی پژوهش
پس از ارائه مدل مفهومی پژوهش برای اعتبار سنجی مدل نهایی و بررسی نقش متغیرهای پنهان در بخش pls 60 نفر وارد مطالعه شدند؛ که نیمی از نمونه‌ها مرد و نیمی دیگر زن بودند و اکثر نمونه‌ها (42 درصد) در بازه سنی 31 تا 40 سال بودند و 60 درصد لیسانس و 38 درصد دارای مدرک فوق‌لیسانس و تنها یک نفر دارای مدرک دکترا بودند.
جدول 6. بررسی کیفیت برازش
متغیرهای پنهان | آلفای کرونباخ | Rho-A | CR | AVE |
عوامل زیست‌محیطی | 755/0 | 768/0 | 767/0 | 516/0 |
عوامل اجتماعی | 778/0 | 767/0 | 726/0 | 522/0 |
عوامل اقتصادی | 725/0 | 798/0 | 798/0 | 588/0 |
تکنولوژی نوین و سبز | 794/0 | 778/0 | 803/0 | 601/0 |
انرژی پاک | 758/0 | 802/0 | 812/0 | 621/0 |
منابع انسانی | 788/0 | 852/0 | 814/0 | 625/0 |
عوامل کلان و دولتی | 748/0 | 897/0 | 727/0 | 758/0 |
مشتریان بانک | 754/0 | 725/0 | 775/0 | 775/0 |
مدیریت بانک | 741/0 | 779/0 | 798/0 | 598/0 |
پیامدهای بانکداری پایدار | 728/0 | 754/0 | 790/0 | 801/0 |
بر اساس جدول فوق، ازآنجاکه این مقادیر بالاتر از 7/0 هستند، لذا پایایی قابل قبولی در دادهها وجود دارد. همچنین با توجه به اینکه میزان CR بالاتر از 7/0 و AVE بالاتر از 5/0 است، روایی همگرا نیز در دادهها وجود دارد.
حداقل امتیاز قابل قبول به‌دست‌آمده به ازای تعداد متخصصان متفاوت بوده و هریک از امتیازات قابل قبول به ازای تعداد ارزیابان را در جدول 7 نشان داده شده است.
جدول 7. حداقل امتیازات به ازای محاسبه CVR
تعداد ارزیاب | حداقل قابل قبول | تعداد ارزیاب | حداقل قابل قبول |
5 | 91/0 | 18 | 45/0 |
7 | 85/0 | 19 | 44/0 |
9 | 78/0 | 20 | 42/0 |
11 | 59/0 | 25 | 37/0 |
13 | 54/0 | 30 | 33/0 |
15 | 49/0 | 35 | 31/0 |
17 | 47/0 | 40 | 29/0 |
برای بررسی روایی محتوا از 5 نفر متخصص و کارشناس برای بررسی نظرات آنها در زمینه اساسی بودن گویه‌ها استفاده شده است. همانطور که در جدول 8 نشان داده شد حداقل قابل قبول برای تعداد 5 ارزیاب، 91/۰ است. به‌طورکلی با بررسی نظرات و امتیازات داده شده برای هر گویه، مناسب بودن تمامی گویه‌ها تأیید شده و مجموع CVR به‌دست‌آمده از تمامی گویه‌ها برای پرسشنامه پژوهش برابر با 5/39 تعیین شد.
جدول 8. بررسی روایی تشخیصی متغیرهای پنهان
عوامل زیست‌محیطی | عوامل اجتماعی | عوامل اقتصادی | تکنولوژی نوین و سبز | انرژی پاک | منابع انسانی | عوامل کلان و دولتی | مشتریان بانک | مدیریت بانک | پیامدهای بانکداری پایدار | |
عوامل زیست‌محیطی | 718/0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
عوامل اجتماعی | 380/0 | 722/0 |
|
|
|
|
|
|
|
|
عوامل اقتصادی | 139/0 | 353/0 | 767/0 |
|
|
|
|
|
|
|
تکنولوژی نوین و سبز | 094/0 | 115/0 | 065/0 | 775/0 |
|
|
|
|
|
|
انرژی پاک | 248/0 | 329/0 | 416/0 | 090/0 | 788/0 |
|
|
|
|
|
منابع انسانی | 633/0 | 167/0 | 321/0 | 015/0 | 336/0 | 791/0 |
|
|
|
|
عوامل کلان و دولتی | 250/0 | 639/0 | 265/0 | 096/0 | 079/0 | 528/0 | 871/0 |
|
|
|
مشتریان بانک | 444/0 | 641/0 | 340/0 | 001/0 | 255/0 | 114/0 | 487/0 | 880/0 |
|
|
مدیریت بانک | 223/0 | 073/0 | 188/0 | 141/0 | 247/0 | 123/0 | 009/0 | 070/0 | 773/0 |
|
پیامدهای بانکداری پایدار | 153/0 | 079/0 | 071/0 | 620/0 | 263/0 | 140/0 | 156/0 | 055/0 | 166/0 | 895/0 |
در برآورد اولیه، برخی از بار‌های عاملی کمتر از 3/0 بوده و یا آماره t آنها کمتر از 96/1 بود و معنادار نبودند. لذا این شاخص‌ها از مدل حذف شدند و مدل مجدد برآورد گردید. در برآورد نهایی، تمامی بار‌های عاملی بالاتر از 3/0 بوده و در سطح خطای 5 درصد معنادار هستند، لذا تمامی ضرایب قابل قبول می‌باشند.
نتایج جدول 9 نشان داد که عوامل کلان و دولتی بر عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، تکنولوژی نوین و سبز، انرژی پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک به ترتیب به میزان 814/0، 633/0، 867/0، 528/0، 485/0، 321/0، 336/0 و 482/0 تأثیر مثبت و معنادار دارند. همچنین عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، تکنولوژی نوین و سبز، انرژی پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک بر پیامدهای بانکداری پایدار به ترتیب به میزان 775/0، 625/0، 447/0، 826/0، 851/0، 883/0، 637/0 و 614/0 تأثیر مثبت و معنادار دارند.
جدول 9. بار‌های عاملی و آماره t در روابط میان متغیرهای پنهان
روابط | بار عاملی | آماره t | نتیجه |
عوامل کلان و دولتی ¬ عوامل زیست‌محیطی | 814/0 | 929/14 | معنادار |
عوامل کلان و دولتی ¬ عوامل اجتماعی | 633/0 | 108/2 | معنادار |
عوامل کلان و دولتی ¬ عوامل اقتصادی | 867/0 | 756/20 | معنادار |
عوامل کلان و دولتی ¬ تکنولوژی نوین و سبز | 528/0 | 178/3 | معنادار |
عوامل کلان و دولتی ¬ انرژی پاک | 485/0 | 280/2 | معنادار |
عوامل کلان و دولتی ¬ منابع انسانی | 321/0 | 659/2 | معنادار |
عوامل کلان و دولتی ¬ مشتریان بانک | 336/0 | 371/2 | معنادار |
عوامل کلان و دولتی ¬ مدیریت بانک | 482/0 | 084/2 | معنادار |
عوامل زیست‌محیطی ¬ پیامدهای بانکداری پایدار | 775/0 | 288/2 | معنادار |
عوامل اجتماعی ¬ پیامدهای بانکداری پایدار | 625/0 | 741/2 | معنادار |
عوامل اقتصادی ¬ پیامدهای بانکداری پایدار | 447/0 | 005/2 | معنادار |
تکنولوژی نوین و سبز ¬ پیامدهای بانکداری پایدار | 826/0 | 371/2 | معنادار |
انرژی پاک ¬ پیامدهای بانکداری پایدار | 851/0 | 039/2 | معنادار |
منابع انسانی ¬ پیامدهای بانکداری پایدار | 883/0 | 389/2 | معنادار |
مشتریان بانک ¬ پیامدهای بانکداری پایدار | 637/0 | 348/2 | معنادار |
مدیریت بانک ¬ پیامدهای بانکداری پایدار | 614/0 | 880/6 | معنادار |
با توجه به یافته‌های به‌دست‌آمده، در ادامه به تحلیل هر یک از این عوامل از منظر بانکداری پایدار پرداخته‌شده است تا تأییدی بر مهم بودن عوامل شناسایی‌شده در این حوزه باشد:
1. عوامل زیست‌محیطی:
· از طریق استفاده از انرژیهای پاک و تکنولوژی نوین و سبز، بانکها میتوانند به حداقل کاهش تأثیرات زیست‌محیطی بپردازند و به پایداری محیطی نیز کمک کنند.
2. عوامل اجتماعی:
· تطبیق محصولات و خدمات بانکی با نیازهای اجتماعی، مانند محصولات مالی برای گروه‌های مختلف جامعه، میتواند به رشد و توسعه بانکداری پایدار کمک کند.
3. عوامل اقتصادی:
· تأثیر عوامل اقتصادی میتواند در موفقیت یا شکست بانکداری پایدار تأثیر داشته باشد. متغیرهایی مانند نرخ بهره، تورم و نرخ ارز باید در استراتژیهای بانکها در نظر گرفته شوند.
4. پیامدهای بانکداری پایدار:
· بررسی تأثیرات و نتایج حاصل از اجرای رویکردهای پایدار در بانکداری، شامل تأثیرات محیطی، اجتماعی و اقتصادی و ... است.
5. انرژیهای پاک:
· استفاده از انرژیهای پاک به کاهش اثرات محیطی کمک میکند و همچنین میتواند هزینه‌های عملیاتی بانکها را کاهش دهد.
6. تکنولوژی نوین و سبز:
· انتخاب و استفاده از تکنولوژی‌های نوین و سبز در عملیات بانکی میتواند به بهبود بهره‌وری و کاهش هزینهها کمک کند.
7. عوامل کلان و دولتی:
· تأثیر نهادهای دولتی و قوانین و مقررات محیطی و مالی بر بانکداری پایدار باید مورد بررسی قرار گیرد.
8. مشتریان بانک:
· شناخت نیازها و ترجیحات مشتریان در زمینه بانکداری پایدار مهم است. بانکها باید محصولات و خدمات خود را بر اساس این نیازها طراحی کنند.
9. مدیریت بانک:
· شامل نظارت و کنترل بر تمامی فعالیتها و منابع موجود در یک بانک میشود. هدف اصلی مدیریت بانک، بهره‌وری بهینه از منابع (ازجمله انسانی، مالی و فناوری) و بهبود فرآیندها در راستای اجرای استراتژیهای بانکداری پایداراست.
10. منابع انسانی:
· آموزش و توسعه نیروی کار در زمینه مفاهیم بانکداری پایدار و تکنولوژی‌های مرتبط با آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
با تحلیل این عوامل و در نظر گرفتن اهداف و استراتژیهای بانکداری پایدار، میتوان مدلی برای بانکداری پایدار توسعه داد که به توسعه اقتصادی و حفاظت از محیط زیست کمک میکند.
بحث و نتیجهگیری
بانکداری پایدار یک استراتژی است که بر دستیابی به سودآوری بانکی با عنایت به مسائل اجتماعی و پایداری زیست‌محیطی اشاره دارد. این نوع بانکداری، معرف آن دسته از فعالیتها، محصولات و خدمات بانکی است که به توسعه اجتماعی و انسانی امروز و فردای جامعه کمک میکند. هم‌زمان پاسخگویی به نیازهای واقعی امروز مدنظر است، پایداری و دوام اجتماعی، فرهنگی و زیست‌محیطی جامعه را نیز موردتوجه قرار میدهد. در یک تعبیر کلی بانکداری پایدار به معنای هدایت سرمایه‌گذاری و مدیریت ریسک محصولات و خدمات به نحوی است که در بلندمدت به توسعه اقتصادی، اجتماعی و محیط‌زیست کمک کند با حداقل آسیب نزند. این امر بدین معناست که فعالیتهای عملیاتی بانک و تصمیم‌‌های سرمایه‌گذاری نه‌فقط با معیار سودآوری کوتاه‌مدت بلکه با نگاهی بلندمدت انجام شوند. همچنین روابط متقابلی که بین منافع اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی برقرار است را مورد نظر قرار دهند. درمجموع یک مفهوم جدید در حوزه دستیابی به اهداف پایداری و توسعه پایدار، بانکداری پایدار است. این مفهوم به بانکداری سبز، بانکداری اجتماعی و بانکداری اخلاقی بسیار نزدیک است. این شیوه از بانکداری به‌ویژه در کشورهای درحال‌توسعه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. برای موفقیت در نیل به اهداف بانکداری پایدار لازم است تا عوامل زیربنایی آن شناسایی و مفهوم‌سازی شود. مطالعه حاضر با هدف طراحی مدلی برای بانکداری پایدار با رویکرد ساختاری- تفسیری انجام شد.
بر اساس نتایج به‌دست‌آمده از مدل‌سازی ساختاری تفسیری، متغیرهای عوامل کلان و دولتی، عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، فناوریهای نوین و سبز، انرژیهای پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک از نوع متغیرهای مستقل هستند. این متغیرها دارای وابستگی کم و هدایت بالا هستند. به‌عبارت‌دیگر، تأثیرگذاری بالا و تأثیرپذیری کم از ویژگی‌های این متغیرها است. این متغیرها به‌عنوان متغیرهای کلیدی محسوب شده و با ایجاد تغییر در آنها میتوان بر سایر متغیرها تأثیر گذاشت. ازآنجاکه متغیر عوامل کلان و دولتی بالاترین تاثیرگذاری را دارد، میتوان سایر متغیرهای مستقل را به‌عنوان اثرگذاری کمتر و میانجی در نظر گرفت.
در این مدل عوامل کلان و دولتی بر عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، فناوریهای نوین و سبز، انرژیهای پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک تأثیرگذار است و عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، فناوریهای نوین و سبز، انرژیهای پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک بر پیامدهای بانکداری پایدار تأثیرگذار هستند؛ بنابراین عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، فناوریهای نوین و سبز، انرژیهای پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک به‌عنوان میانجی در رابطه میان عوامل کلان و دولتی و پیامدهای بانکداری پایدار قرار گرفتند. نتایج این بخش با مطالعات (Ahmadi et al, 2018)، (Taghavifard et al, 2019) و (Ramnarain & Pillay, 2016) و (Da Silva Inácio & Delai, 2022) همخوانی دارد.
بر اساس نتایج مدل‌سازی معادلات ساختاری، عوامل کلان و دولتی بر عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، تکنولوژی نوین و سبز، انرژی پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک به ترتیب به میزان 814/0، 633/0، 867/0، 528/0، 485/0، 321/0، 336/0 و 482/0 تأثیر مثبت و معنادار دارند. همچنین عوامل زیست‌محیطی، عوامل اجتماعی، عوامل اقتصادی، تکنولوژی نوین و سبز، انرژی پاک، منابع انسانی، مشتریان بانک و مدیریت بانک بر پیامدهای بانکداری پایدار به ترتیب به میزان 775/0، 625/0، 447/0، 826/0، 851/0، 883/0، 637/0 و 614/0 تأثیر مثبت و معنادار دارند؛ بنابراین عوامل کلان و دولتی بیشترین تأثیر خود را بر عوامل اقتصادی، عوامل زیست‌محیطی و عوامل اجتماعی میگذارد و از میان متغیرهای تأثیرگذار بر پیامدهای بانکداری پایدار، منابع انسانی، انرژی پاک و تکنولوژی نوین و سبز بیشترین تأثیر را بر آن دارا هستند. نتایج این بخش با مطالعات (Ahmadi et al, 2018)، (Taghavifard et al, 2019) و (Ramnarain & Pillay, 2016) همخوانی دارد.
عوامل زیست‌محیطی در بانکداری پایدار به نگهداری از محیط زیست، توسعه زیست‌محیطی، نفع‌رسانی به محیط، پشتیبانی از کشاورزی ارگانیک، پشتیبانی از کسب‌وکار‌های زیست‌محیطی، ترویج انرژیهای تجدیدپذیر، پشتیبانی از فعالیتهای دوستدار محیط و حفظ منابع محیطی تمرکز دارد. عوامل اجتماعی شامل رفاه جامعه، ترجیحات جامعه، کمک به جامعه، شکوفایی بشر، کمک‌رسانی به جامعه، طرح تحول اجتماعی، حمایت از شهروندان، توسعه بهداشت عمومی، تاب‌آوری اجتماعی، مسائل حقوق بشر، حمایت از آموزش و فرهنگ، حمایت از افراد کم‌درآمد و آسیب‌دیده، حمایت از زنان و کودکان، حمایت از طرحهای توسعه روستایی، حمایت از بهداشت و سلامت جامعه، ایجاد شغل برای افراد جامعه، تغییر ذهنیت مردم، بانکداری اخلاقی، فرهنگ نوآورانه و فرهنگ پایداری است. عوامل اقتصادی نیز مشتمل بر مؤلفه‌های سازمان دهنده اقتصاد خرد و کلان است. در حوزه اقتصاد کلان به مبارزه با پول‌شویی، جلوگیری از فعالیتهای منجر به آسیب‌رسانی اقتصادی، کمک به حفظ ثبات بازار‌های مالی و غیره تأکید میشود. حوزه اقتصاد خرد نیز بیشتر بر فعالیتهای کارآفرینی دلالت دارد. این حوزه پشتیبانی از کسب‌وکار‌های مبتنی بر اقتصاد چرخشی، پشتیبانی جهت ایجاد کارگاه‌‌ها و شرکتهای کوچک، پشتیبانی از کسب‌وکار‌های کوچک خانگی و موارد مشابه را پوشش میدهد. نتایج این بخش با مطالعات (Ahmadi et al, 2018)، (Taghavifard et al, 2019) و (Gobbi, 2016)، (Schroeder et al, 2019)، همخوانی دارد.
به‌طورکلی علاوه بر تفاوت‌هایی که ازلحاظ روش‌شناسی بین این پژوهش و تحقیقات مشابه در این زمینه وجود دارد و جزء نوآوری‌های این پژوهش محسوب میشود، ازلحاظ مدل و اجزای آن نیز تفاوت‌هایی وجود دارد. همچنین پژوهشی که به این موضوع بپردازد نیز بسیار محدود بوده و این پژوهش را متمایز میکند. البته به دلیل محدودیت تحقیقات گذشته در این زمینه و با روش مشابه، اجزای کلی اکثر مدلهای ارائه‌شده با اجزای این مدل تطبيق ندارد، ولی به لحاظ مفهومی میتوان روابط و مقایساتی بین آنها انجام داد؛ بنابراین، نتایج حاصل از این پژوهش به‌نوعی و به‌صورت غیرمستقیم با تعدادی از پژوهش‌‌های انجام شده در گذشته همخوانی که در ذیل به برخی از آنها اشاره میگردد:
سلیم و همکاران (Salim et al, 2023)، به بررسی تأثیر شیوه‌های پایدار بانکی بر ثبات بانکی پرداختند و رابطه مستقیم و مثبتی را در این رابطه نتیجه گرفتند. (Cho et al, 2023)، به مطالعه شیوه‌های پایدار بانکهای چندملیتی به‌عنوان محرک ورود مالی در کشورهای درحال‌توسعه پرداختند. چو و همکاران به بررسی عوامل تعیین‌کننده بسته شدن بانکی: چه چیزی سودآوری پایدار در بانکداری موبایل را تضمین میکند؟ پرداختند. چو و همکاران (Cho et al, 2023)، پژوهشی تحت عنوان چگونه بانکداری پایدار SDG 10 را در محیط‌‌های نهادی ضعیف تقویت میکند انجام دادهاند. نتایج نشان میدهد که بانکداری پایدار نابرابری درآمد را در شرایط ضعیف حاکمیت قانون کاهش میدهد. نتایج پس از درج اثرات دیجیتالی شدن بانکها قویتر شدند. این مطالعه پیامدهای مهمی برای گسترش پایدار بانکداری در محیط‌‌های نهادی ضعیف دارد و تلاش بانکها را در تعهد خود به کاهش نابرابری نشان میدهد. چو و همکاران (Cho et al, 2023)، پژوهش دیگری تحت عنوان آیا نهادهای رسمی و غیررسمی تأثیر بانکداری پایدار بر توسعه مالی را شکل میدهند؟ انجام دادند. نتایج نشان میدهد که بانکداری پایدار تنها در کشورهای دارای نهادهای رسمی قوی بر توسعه مالی تأثیر مثبت میگذارد. بااین‌وجود، مؤسسات غیررسمی میتوانند اعتماد لازم را در بخش بانکداری ایجاد کنند و اجازه میدهند تا تأثیر مثبت بانکداری پایدار بر توسعه مالی در کشور‌هایی با مؤسسات رسمی ضعیف داشته باشد. ایپ و بوکن (Yip & Bocken, 2018)، مطالعه‌ای با عنوان مدلهای پایداری تجاری در صنعت بانکداری انجام دادهاند. مشتریان بیش از هر چیز از «جایگزین با فرآیند‌های دیجیتال»، «پذیرش نقش رهبری» و «تشویق کافی» استقبال کرد‌ه‌اند. درنهایت این مطالعه یک مدل عمومی برای بانکداری پایدار ارائه کرده است. فیگرز و بلوم 2018) Figueres & Blom,)، مطالعه‌ای با عنوان زیرساخت‌‌های پایداری مالی آینده اروپا انجام دادهاند. بر اساس این مطالعه اولین عنصر زیربنایی در توسعه پایداری مؤسسات مالی و اعتباری معرفی‌شده‌اند که سرمایه لازم برای طرحهای کلان اقتصادی را فراهم می‌‌آورند. بر اساس این مطالعه بانکها نیز در سطح خرد و کلان میتوانند در خدمت اهداف توسعه پایدار باشند. بانکها با ارائه تسهیلات لازم به شرکتهای کوچک و متوسط باید تمرکز بر طرح‌‌هایی داشته باشند که با اهداف اقتصاد سبز و محیط زیست همگرا باشند. در این گزارش تأکید زیادی بر نقش بانکداری پایدار برای دستیابی به شکوفایی اقتصاد و توسعه اروپا در افق آینده بوده است. كومار و پراكاش (Kumar & Prakash, 2019 )، نيز گزارش‌های پايداري بانك‌هاي تجاري هند را با استفاده از تكنيك تحليل محتوا مورد بررسي قرار دادند؛ نتايج پژوهش نشان داد كه بانك‌هاي هند سرعت كمي براي اتخاذ سياست‌هاي پايداري دارند و توجه خيلي كمي به بعد محيط زیستی میکنند.
جعفری گرجی و همکاران (Jafari Gurji et al, 2023)، به ارائه الگوی توسعه پایدار بانکی در بانکهای دولتی ایران با تأکید بر بانکداری پایدار پرداختند. عطائی‌قراچه و همکاران 2021) Ataee gharacheh et al) به ارائه و بررسی الگوی بانکداری پایدار با تأکید بر نقش اقتصاد مقاومتی پرداختند. احمدی و همکاران ((Ahmadi et al, 2018، پژوهشی تحت عنوان شناسایی عوامل حیاتی موفقیت بانکداری پایدار با رویکرد آمیخته انجام دادهاند. نتایج نشان داده است عوامل حیاتی موفقیت بانکداری پایدار در سه محور عوامل درون داد، عوامل فرآیندی و عوامل برون داد قابل دسته‌بندی هستند. از میان عوامل، پشتیبانی از کارآفرینان، مدیریت بازاریابی، وضع مقررات روشن و ارزیابی فرآیندها از بیشترین اهمیت در حوزه بانکداری پایدار برخوردار هستند. تقوی فرد و همکاران Taghavifard et al, 2019)) پژوهشی تحت عنوان ارزیابی عملکرد پایدار بانک با استفاده از مدل مطلوبیت چندشاخصه انجام دادهاند. نتایج نشان میدهد بانکهای خصوصی شده طبق اصل 44 از پایداری بیشتری نسبت به بانکهای از ابتدا خصوصی برخوردار بود‌ه‌اند. مرادی و همکاران(Moradi et al, 2018)، مطالعه‌ای با عنوان بررسی تأثیر تحقق مدل بانکداری توسعهِ اجتماعی بر رشد و توسعه اقتصادی کشور با تأکید بر شبکه بانکی انجام دادهاند. نتایج آن عدم ساختارمندی، فقدان شفافیت لازم، نبود معیار مناسب در تأمین سپرده‌‌های بانکی و همچنین عدم توزیع متوازن واتخصیص منابع تسهیلاتی را نشان میدهد. در پایان به‌منظور دستیابی به یک بانک توسعه اجتماعی، انواع مدل رایج در سطح جهانی که متناسب با ساختار اقتصادی کشور باشد، ارائه و معرفی شده است. شاهچرا و طاهری(Shahchera & Taheri, 2018)، مطالعه‌ای با عنوان تأثیر استراتژیهای تأمین مالی پایدار بر حاشیه سود بانکی انجام دادهاند. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده، پایدار بودن منابع بانکها در ترازنامه، لازمه تخصیص آن در قالب تسهیلات و وام در سمت دیگر ترازنامه، یعنی دارایی‌‌هاست و ازاینرو، توجه به استراتژیهای تأمین مالی پایدار و در نظر گرفتن این استراتژی‌‌ها در تصمیمات مدیریت بانک میتواند همیشه بر عملکرد مناسب بانکها تأثیر داشته باشد و به بهبود فضای کسبوکار بانکها کمک کند.
محدودیت‌های پژوهش
عدم تجربه عملیاتی کشور و نداشتن آمار دقیق در زمینه مدل‌سازی بانکداری پایدار در صنعت بانکداری ایران باعث محدودیت در انجام مطالعه دقیق و مدل‌سازی میشود. تغییرات سریع در حوزه فناوری اطلاعات ممکن است به‌عنوان یک عامل محیطی با تأثیرات گسترده در بانکداری پایدار مطرح شوند. این تغییرات نه‌تنها سرعت تحقیقات را کاهش میدهند بلکه نیاز به بازنگری مداوم در روش‌ها و راهکارها را فراهم می‌سازند. این تغییرات ناگهانی ممکن است باعث پیش آمدن چالش‌ها و ایجاد محدودیت‌هایی در پژوهش شوند. با توجه به چالش‌هایی که در زمینه مدل‌سازی بانکداری پایدار در صنعت بانکداری ایران مطرح کردید، در اینجا چند پیشنهاد تحقیق برای آینده ارائه داده میشود.
الف- بررسی نقش هوش مصنوعی در بهبود عملکرد بانکداری پایدار
ب- ارائه الگوی عوامل مؤثر بر پیاده‌سازی بانکداری پایدار
ج- تحلیل ریسک‌ها و فرصت‌های بانکداری پایدار در مواجهه با بحران‌های اقتصادی
د- بررسی نقش بانکداری پایدار در توسعه اقتصادی کشورها
ه- نقش عوامل کلان و سیاست‌های دولتی در توسعه بانکداری پایدار
و- اعتبارسنجی مشتریان در بانکداری پایدار: چالش‌ها و فرصت‌ها.
قدردانی
از اساتید، صاحب‌نظران و کارشناسانی که در تهیه این پژوهش همکاری داشته‌اند، تشکر و قدردانی میگردد.
تضاد منافع
نویسندگان اعلام می‌نمایند که تضاد منافعی در این تحقیق وجود ندارد.
References:
Ahmadi, Ali; Bonyadi Naini, Alireza; Taghavi, Mirhamid (2018), Identifying the critical success factors of sustainable banking with a mixed approach, Farda Management, 60(18): 19-32.
Ataee gharacheh, M., davoodi, S. M. R., & hortamani, A. (2021). Presentation and Review of a Sustainable Banking Model with Emphasis on the Role of Resilient Economy, through Content Analysis Approach and Interpretive Structural Modeling (ISM). Strategic Management Thought, 15(1), 397-438. doi: 10.30497/smt.2021.76073.
Cho, S., Lee, Z., Hwang, S., & Kim, J. (2023). Determinants of Bank Closures: What Ensures Sustainable Profitability in Mobile Banking?. Electronics, 12(5): 1196-1204.
Da Silva Inácio, L., & Delai, I. (2022). Sustainable banking: a systematic review of concepts and measurements. Environ Dev Sustain, 24(1): 1-39.
Figueres, C., & Blom, P. (2018). Building blocks for a sustainable finance future for Europe. Policy & Politics, 34(3): 429-451.
Girchenko, T., & Kossmann, R. (2017). Implementation and development of digital marketing in modern banking business. European Cooperation, 12(19): 68-85.
Gobbi, G. (2016). The troubled life of the banking industry. In Wolpertinger Conference.
Grijalvo, M., & García-Wang, C. (2023). Sustainable business model for climate finance. Key drivers for the commercial banking sector. Journal of Business Research, 155(1): 113446-59.
Henseler, J., Ringle, C. M., & Sarstedt, M. (2015). A new criterion for assessing discriminant validity in variance-based structural equation modeling. Journal of the academy of marketing science, 43(1): 115-135.
Jafari Gurji, Hassan; Najaf Beigi, Akbar and Faqihi, Abul Hassan (2023). Presenting a model of sustainable banking development in Iran's state banks with an emphasis on green banking. Iranian Social Development Studies, 15(58): 21-45.
Kumar, K., & Prakash, A. (2019). Managing sustainability in banking: extent of sustainable banking adaptations of banking sector in India. Environment, Development and Sustainability, 1-19.
Mazrae Farahani, R., Ooshak Saraei, M., Mahfoozi, G., & Taleghani, M. (2024). Presenting a Mdel for sustainable Banking: A Qualitive study. Agricultural Marketing and Commercialization Journal, 1(8):136-147.
Moradi, Davood; Sheikhi, Mohammadtaqi and Khadem, Talia (2018), Studying the effect of the realization of the social development banking model on the economic growth and development of the country with an emphasis on the banking network, 42(11): 121-144.
Nobahar, Emad; Dehghan Nayeri, Mahmoud and Rajabzadeh Qatari, Ali (2019). A Model on Iranian Banks Sustainability Assessment. Management Research in Iran, 23(3): 89-102.
Pajouhande, Mohammad Hossein (2014). Obstacles to the realization of resistance economy, Islamic Social Research, 21(3), 61-77.
Ramnarain, T. D., & Pillay, M. T. (2016). Designing Sustainable Banking Services: The Case of Mauritian Banks. Procedia-Social and Behavioral Sciences, 224(1): 483-490.
Roca, L. C., & Searcy, C. (2012). An analysis of indicators disclosed in corporate sustainability reports. Journal of Cleaner Production, 20(1): 103-118.
Salim, K., Disli, M., Ng, A., Dewandaru, G., & Nkoba, M. A. (2023). The impact of sustainable banking practices on bank stability. Renewable and Sustainable Energy Reviews, 178(1): 113249-58.
Schroeder, P., Anggraeni, K., & Weber, U. (2019). The relevance of circular economy practices to the sustainable development goals. Journal of Industrial Ecology, 23(1): 77-95.
Shahchera, M., & Taheri, M. (2018). The Effect of Stable Funding Strategy on Profitability in Iranian Banking System. Iranian Journal of Economic Research, 23(75), 103-136. doi: 10.22054/ijer.2018.9123.
Taghavifard, M. T., Habibi, R., & Gorgin, M. (2019). Sustainable Performance Assessment based on Multi-Attribute Utility Model. Financial Management Strategy, 7(2), 155-194. doi: 10.22051/jfm.2019.14307.1306.
Van Marrewijk, M. (2003). Concepts and definitions of CSR and corporate sustainability: Between agency and communion. Journal of business ethics, 44(2): 95-105.
Yip, A. W., & Bocken, N. M. (2018). Sustainable business model archetypes for the banking industry. Journal of cleaner production, 174(1): 150-169.
[1] . دانشجوی دکتری گروه مدیریت، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ايران.
2. استادیار گروه مدیریت، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.
3. استادیار گروه اقتصاد حسابداری، دانشگاه گیلان، رشت، ایران، (نویسنده مسئول).
[2] gholamrezamahfoozi@yahoo.com
[3] 4. دانشیار گروه مدیریت، واحد رشت، دانشگاه آزاد اسلامی، رشت، ایران.
[4] تاریخ وصول 30/3/1403 تاریخ پذیرش 13/6/1403
