The Political And Economic Origins Of Social Crises In Iran (1991-2011)
Subject Areas : Social Evolutions
Seyed Iman Qorbani
1
,
Tahmoras Shiri
2
,
Sara Mohamadpour
3
1 - Department of Political Sociology, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
2 - Department of Political Sociology, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
3 - Department of Social Communication, WT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Keywords: Political And Social Protests, Social Unrest, 1370s–1390s SH (1991-2011), Social Justice Realization, Economic Demands.,
Abstract :
Political and social protests in the recent decades in Iran were brought to the policymakers’ attention. The importance of surveying the origins of these events was in making ground for reduction of happening of unrest in Iran. This research aims to search in origin of political and social protests in Iran, and intends to answer the question that which social factors did play a role in comparative – sociological specifying of civil ptotests in two recent decades. With this hypothesis that difference between legitimate expectations and realities of the external world in the society, and lack of attention to value and political changes, together with economic demands and stablishing equality and social justice, were the most important origins of political and social protests in the last two decades, this research surveyed the genesis and origins of occurance of the triple events by quantitative and comparative method with a focus on relative deprivation theory, especially the ideas of Ted Robert Gurr as the base theory as well as theories of social alienation. It was found that the difference between the legitimate expectations and the realities of the outside world and lack of attention to value and political changes along with economic demands and creation of equality and social justice were the main sources of political and social protests in the past two decades in Iran.
Journal of Socio-Cultural Changes
Spring 2025. Volume 22. Issue 1; (Ser. 85) ISSN: 2008-1480 https: https://journal.khalkhal.iau.ir/
|
|
Type of Article (Research Article)
The Political And Economic Origins Of Social Crises In Iran (1991-2011)
Seyed Iman Ghorbani: Department of Political Sociology, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
1Tahmoures Shiri: Department of Political Sociology, CT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Sara Mohamadpour Khabbaz: Department of Social Communication, WT.C., Islamic Azad University, Tehran, Iran.
Abstract | Article Einfo |
Political and social protests in recent decades have been among the most important issues of concern for policymakers in Iran. Analyzing the origins of these events is essential for reducing social unrest and developing effective strategies. This study aims to investigate the roots of political and social protests in Iran during the 1370s and 1390s SH (1991–2011), and seeks to answer the question: which social factors have played a decisive role in the emergence of these protests from a comparative and sociological perspective? Based on the main hypothesis of the study, the gap between citizens’ legitimate expectations and the existing realities, disregard for evolving social and political values, economic demands, and the pursuit of social justice and equality have been key drivers of protest movements. Employing a mixed-methods (quantitative–qualitative) and comparative approach, and drawing on theories of relative deprivation—particularly the ideas of Ted Robert Gurr—and theories of social alienation, the research analyzes three significant instances of unrest. The findings indicate that the convergence of unmet expectations, socio-economic grievances, and value-based demands created the primary foundation for civil uprisings over the past two decades. | Received: 2023/01/31 PP: 94-105.
Keywords: Political And Social Protests Social Unrest 1370s–1390s SH (1991-2011) Social Justice Realization Economic Demands |
Citation: Ghorbani, Seyed Iman. Shiri, Tahmoures. Mohamadpour Khabbaz, Sara. (2025). The Political And Economic Origins Of Social Crises In Iran (1991-2011). Journal Of Socio-Cultural Changes, 22(1; Ser. 85): 94-105.
DOI: | |
[1] This Article Is Extracted from The Doctoral Thesis of ‘Seyed Iman Ghorbani’, Titled "Comparative-Sociological Explanation Of Civil Events (Protests) In The Last Two Decades In Iranian Society", Under The Supervision Of ‘Dr. Tahmoures Shiri’, & Advisory Of ‘Dr. Sara Mohamadpour Khabbaz’.
Corresponding Author: Tahmoures Shiri
E-mail Address: shiri.tahmures@gmail.com
Tel: +989123348655
Extended Abstract
Introduction
The Islamic Revolution of Iran in February 1979 succeeded with slogans advocating justice and freedom. However, in recent decades, Iranian society has repeatedly faced crises and widespread civil protests that go beyond individual dissatisfaction. Demonstrations such as the events of July 1999, the 2009 elections, and the January 2018 unrest, alongside various labor protests, indicate common underlying factors including a sense of injustice, social alienation, and relative deprivation in the formation of these crises. This study, emphasizing sociological theories, examines the role of social components in these protests as well as their differences and similarities. It hypothesizes that the gap between legitimate expectations and existing realities, neglect of value and political developments, unaddressed economic demands, and weakness of social justice have been among the main causes of these disturbances. Additionally, the variation in the social composition and geographic scope of the protesters in these events is also considered.
Methodology
This study employs a mixed-methods approach, combining quantitative and qualitative methods, alongside a comparative perspective, to analyze the social and political factors influencing the formation of civil protests in Iran during the 1370s and 1390s (1991–2011). Methodologically, the research is descriptive-analytical, first examining the current situation and then analyzing the social causes and consequences of the protests. In the qualitative section, three key case studies of unrest in the years 1378 (1999), 1388 (2009), and 1396 (2018) are examined through content analysis of domestic and international media to clarify the role of media in representing concepts such as deprivation and social justice. In the quantitative section, using pairwise comparison methods and a questionnaire administered to 250 academic experts and university professors, key indicators were weighted according to their importance. This method provides high accuracy and reliability in simultaneously evaluating multiple criteria. The ultimate goal of the research is to clarify the role of social, economic, and value-based components in shaping political and social protests in Iran over the past two decades.
Results And Discussion
The three events of July 1999, June 2009, and January 2018, recognized as the most significant social protests in contemporary Iranian history, each emerged within different political, economic, and social contexts but all reflected widespread public dissatisfaction. An analysis of these incidents, grounded in theories of relative deprivation and social alienation, shows that common factors such as feelings of discrimination, injustice, and the gap between expectations and social realities played a central role in their occurrence. While the 1999 protests were primarily driven by the student movement, the 2009 unrest saw a prominent role played by the urban middle class and political elites, and in 2018, the lower social classes entered the protest arena on a broad scale. The media, especially in recent decades, have played a key role in shaping public opinion and highlighting demands; however, the failure to implement structural reforms has led to increased distrust and frustration. This study demonstrates that the social protests of the past two decades in Iran have their roots in a complex set of structural and psychological problems that extend beyond merely economic crises. Managerial inefficiency, widespread corruption, social inequalities, and the growing gap between legitimate popular demands and the performance of governing institutions have created fertile ground for rising dissatisfaction and distrust. Although the media have played an important role in raising awareness, the lack of effective reform measures has intensified feelings of deprivation and powerlessness. To reduce social tensions, comprehensive reforms in economic, political, and social domains are necessary, along with rebuilding the relationship between the government and the people so that justice and respect for citizens' rights become a reality, breaking the repetitive cycle of unrest.
.
نوعمقاله (علمیپژوهشی)
خاستگاههای سیاسی و اقتصادی بحرانهای اجتماعی ایران
در دهههای 1390ـ1370ش
ﺳﯿﺪاﯾﻤﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ: ﮔﺮوه ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ، واحد ﺗﻬﺮانﻣﺮﮐﺰي، داﻧﺸﮕﺎه آزاداﺳﻼﻣﯽ، تهران، ایران.
1ﻃﻬﻤﻮرث ﺷﯿﺮي: ﮔﺮوه ﺟﺎﻣﻌﻪﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﯿﺎﺳﯽ، واحد ﺗﻬﺮانﻣﺮﮐﺰي، داﻧﺸﮕﺎه آزاداﺳﻼﻣﯽ، تهران، ایران.
[1] این مقاله برگرفته از رسالۀ دکتری «ﺳﯿﺪاﯾﻤﺎن ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ»، باعنوان «تبیین تطبیقی-جامعهشناختی از وقایع (اعتراضات)، مدنی در دو دهۀ اخیر در جامعۀ ایران»، استکه به راهنمایی «دکتر ﻃﻬﻤﻮرث ﺷﯿﺮي»، و مشاورۀ «دکتر ﺳﺎرا ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر ﺧﺒﺎز»، استخراج شده است.
نویسندۀ مسئول: ﻃﻬﻤﻮرث ﺷﯿﺮي
آدرس پستالکترونیک: shiri.tahmures@gmail.com
تلفن: 09123448655
ﺳﺎرا ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر ﺧﺒﺎز: ﮔﺮوه ارﺗﺒﺎﻃﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ، واحد ﺗﻬﺮانغرب، داﻧﺸﮕﺎه آزاداﺳﻼﻣﯽ، تهران، ایران.
اطلاعات مقاله | چکیده |
تاریخ دریافت: 11/11/1401 تاریخ پذیرش: 14/06/1402 شمارۀ صفحات: 105-94
واژگان کلیدی: اعتراضات سیاسی و اجتماعی ناآرامیهای اجتماعی دهههای 1370 و 1390 تحقق عدالت اجتماعی مطالبات اقتصادی
| اعتراضات سیاسی و اجتماعی در دهههای اخیر از مهمترین موضوعات موردتوجه سیاستگذاران در ایران بودهاند. تحلیل خاستگاههای این رخدادها، درجهت کاهش ناآرامیهای اجتماعی و ارائۀ راهکارهای مؤثر، از اهمیت بالایی برخوردار است. این پژوهش باهدف بررسی منشأ اعتراضات سیاسی و اجتماعی ایران در دهههای 1370 و 1390، میکوشد بهاین پرسش پاسخ دهد که در چارچوبی تطبیقی و جامعهشناختی، کدام مؤلفههای اجتماعی در بروز این اعتراضات نقش تعیینکنندهای داشتهاند. براساس فرضیۀ تحقیق، شکاف میان انتظارات مشروع شهروندان و واقعیات موجود، بیتوجهی به تغییرات ارزشی و سیاسی، مطالبات اقتصادی، و خواست تحقق عدالت اجتماعی و برابری، از مهمترین عوامل شکلگیری این اعتراضات بودهاند. پژوهش با رویکردی ترکیبی (کمی-کیفی)، و تطبیقی، و باتکیهبر نظریههای «محرومیت نسبی»، بهویژه دیدگاه تد رابرت گر، و نظریههای مرتبطبا «ازخودبیگانگی اجتماعی»، به تحلیل سه نمونۀ شاخص از این ناآرامیها پرداخته است. یافتهها نشان میدهد که همزمانی شکاف انتظارات و واقعیتهای اجتماعی با مطالبات اقتصادی و ارزشمحور، بستر اصلی خیزشهای مدنی در دو دهۀ گذشته را فراهم کرده است. |
استناد: ﻗﺮﺑﺎﻧﯽ، ﺳﯿﺪاﯾﻤﺎن. ﺷﯿﺮي، ﻃﻬﻤﻮرث. ﻣﺤﻤﺪﭘﻮر ﺧﺒﺎز، ﺳﺎرا. (1404). خاستگاههای سیاسی و اقتصادی بحرانهای اجتماعی ایران در دهههای 1390ـ1370ش. فصلنامۀ تغییرات اجتماعی-فرهنگی، دورۀ 22، شمارۀ 1؛ (پیاپی 85)، 105-94.
DOI: | |
مقدمه
انقلاب اسلامی ایران در بهمنماه ۱۳۵۷شمسی، با شعارهای عدالتخواهانه، آزادیطلبانه و تأکیدبر تحقق مطالبات مردم به پیروزی رسید. بااینحال، بررسی روندهای اجتماعی و سیاسی پساز انقلاب نشان میدهد که در دهههای اخیر، جامعۀ ایران بهطور مکرر با بحرانهای اجتماعی و سیاسی مواجه بوده است؛ بحرانهایی که از سطح نارضایتی فردی فراتر رفته و در قالب اعتراضات مدنی جمعی نمود یافتهاند. ازجمله مهمترین این رخدادها میتوان به وقایع تیرماه ۱۳۷۸ (حادثه کوی دانشگاه)، اعتراضات پساز انتخابات ریاستجمهوری سال ۱۳۸۸، و ناآرامیهای گسترده دیماه ۱۳۹۶ اشاره کرد. افزونبراین، اعتراضات صنفی گروههای مختلف اجتماعی بهمانند معلمان، بازنشستگان، کارگران صنایع و معادن، کارگران شیلات و حملونقل شهری نیز گواهی بر ظرفیت بالای جامعه برای بروز کنشهای اعتراضی است. این اعتراضات اگرچه در زمینهها و گروههای اجتماعی مختلفی رخ دادهاند، اما بررسی تطبیقی آنها نشان میدهد که عوامل مشترکی چون احساس بیعدالتی، بیگانگی اجتماعی و محرومیت نسبی در بروز آنها نقش مؤثر داشتهاند. ازاینمنظر، میتوان از منظری جامعهشناختی و باتکیهبر نظریاتی همچون «احساس محرومیت نسبی» و «احساس از خودبیگانگی اجتماعی»، بهواکاوی خاستگاهها و علل اصلی شکلگیری این بحرانها پرداخت.
پرسش اصلی این تحقیق آن استکه؛-کدام مؤلفههای اجتماعی در تبیین جامعهشناختی اعتراضات مدنی ایران در دو دهۀ اخیر نقش کلیدی دارند؟ و رخدادهای سالهای ۱۳۷۸، ۱۳۸۸ و ۱۳۹۶ چه تفاوتها و اشتراکاتی ازنظر خاستگاه اجتماعی و عمق پیامدها دارند؟-در راستای پاسخ بهاین پرسش، فرضیۀ اصلی تحقیق چنین صورتبندی میشود: تفاوت میان انتظارات مشروع جامعه و واقعیتهای موجود، نادیدهانگاشتن تحولات ارزشی و سیاسی، و مطالبات اقتصادی بر زمینمانده، درکنار ضعف در تحقق عدالت اجتماعی، ازجمله مهمترین خاستگاههای اعتراضات اجتماعی و سیاسی دودهه گذشته بودهاند. همچنین فرض میشود که خاستگاه اجتماعی وقایع سهگانه متفاوت است: در تیرماه ۱۳۷۸ بدنۀ اصلی معترضان دانشجویان بودند، درحالیکه در سالهای ۱۳۸۸ و بهویژه ۱۳۹۶، بدنهای گستردهتر و از طبقات مختلف اجتماعی دراین اعتراضات مشارکت داشتند. ازمنظر گسترۀ جغرافیایی و سطح نارضایتی عمومی نیز میتوان گفتکه وقایع دیماه ۱۳۹۶ ازنظر پیامدهای اجتماعی و سیاسی، نسبتبه وقایع پیشین، دارای اهمیت بیشتری بوده است، حال آنکه وقایع تیرماه ۱۳۷۸ بهدلیل محدودبودن به محیطهای دانشگاهی و عدمحمایت گستردۀ مردمی، تأثیرگذاری کمتری داشتهاند.
پیشینۀ تحقیق
- رضا محموداوغلی و یعسوب اصغرینیاری (1396)، با «بررسی عوامل مؤثر بر خشونت سیاسی (مطالعهموردی: جمعیت بلوچ شهر زاهدان)»؛ بهاین نتیجه رسیدند که درکنار عوامل جامعهشناختی مانند محرومیت نسبی، عوامل دیگری همچون ساختار اجتماعی-فرهنگی خاص، سیستم قوم مداری، جعرافیای طبیعی استان، قاچاق مواد مخدر، تعداد زیاد اتباع بیگانه در منطقه و تقویت گروههای تروریستی توسط عوامل خارجی بر میزان خشونت در این منطقه تأثیرگذار است (محموداوغلی، اصغرینیاری، 1396: 96-73).
- آمنه صدیقیان بیدگلی (1395)، با بررسی «کنش سیاسی دانشجویان و تأثیر محرومیت نسبی بر آن»؛ بهطورخاص، كنشهاي سياسي اعتراضي دانشجويان از ديدگاه جامعهشناختي و رابطه آن با محروميت نسبي از ديدگاه روانشناختي موردبررسي قرار داد و دریافت که پتانسيل بالاي كنشهاي سياسي اعتراضي و احساس محروميت نسبي در پاسخ دهندگان وجود داشت و رابطۀ اين دو متغير نيز معنادار بود (صدیقیان بیدگلی، 1395: 269-243.
- علیرضا محسنیتبریزی و محمدحسین درویشملا (1387)، در پژوهشی «سنجش میزان احساس محرومیت نسبی و محرومیت نسبی ادراکی جوانان (مطالعۀ شهر تهران)»؛ بهاین نتیجه رسیدند که میان احساس محرومیت نسبی و هر یک از متغیرهای وضعیت فعالیت اقتصادی (اشتغال)، سن، جنس، تحقیقات، درآمد و وضع مالکیت مسکن رابطه وجود دارد (محسنیتبریزی، درویشملا، 1387: 98-73).
ادبیات و مبانینظری
یکیاز نظریههای بنیادین در تبیین علل شکلگیری بحرانهای اجتماعی و سیاسی، نظریۀ «محرومیت نسبی»، است. این نظریه بر واکنش ذهنی و روانی افراد دربرابر مقایسه وضعیت خود با دیگران یا با انتظاراتشان تأکید دارد. درواقع، احساس نارضایتی ناشیاز این مقایسه استکه منجربه بروز رفتارهای اعتراضی و ناآرامیهای اجتماعی میشود، نهصرفاً فقر یا محرومیت عینی. مفهوم «محرومیت نسبی»، نخستین بار توسط والتر رانسمن1، در سال ۱۹۷۹میلادی مطرح شد و سپس شلوما یِتزاکی2، بااستفادهاز آن، مدل ریاضی برای تحلیل درآمد ارائه کرد. از جمله نظریهپردازان برجسته این حوزه میتوان به جیمز دیویس3 و تد رابرت گر4، اشاره کرد. دیویس، در نظریۀ «توقعات فزاینده»؛ خود معتقد است زمانی که افراد احساس میکنند کل گروه اجتماعیشان در وضعیت محرومانهتری قرار دارد، احتمال بیشتری برای مشارکت فعالانه در جنبشهای اجتماعی دارند. او محرومیت را نه پدیدهای مطلق، بلکه امری نسبی میداند که از مقایسۀ ذهنی ناشی میشود (بشیریه، 1391: 102). گر، نویسندۀ کتاب (چرا انسانها شورش میکنند)5، نظریهپرداز کلیدی دراین حوزه است. وی براین باور استکه شورشهای سیاسی نتیجۀ نارضایتی ناشیاز شکاف میان انتظارات ارزشی (خواستهها)، و تواناییهای ارزشی (داشتهها)، است. این شکاف درکشده، که محرومیت نسبی را شکل میدهد، میتواند تحتتأثیر متغیرهای اجتماعی به کُنشهای خشونتآمیز منجر شود. گر، 3نوع محرومیت نسبی را شناسایی میکند: محرومیت نزولی6، محرومیت ناشی از بلندپروازی7 و محرومیت صعودی8 (کوزر، 1393: 28).
«نظریۀ احساس از خود بیگانگی اجتماعی»، نیز در تحلیل علل شکلگیری ناآرامیهای اجتماعی جایگاه مهمی دارد. این نظریه بر گسست ذهنی و روانی فرد از جامعه، دیگران و حتی خویشتن تأکید دارد. افراد در چنین حالتی، جامعه را فضایی بیگانه مییابند که در آن نقشی برای خود نمیبینند و درنتیجه از مشارکت اجتماعی کناره میگیرند. کارل مارکس9، بیگانگی را فرایندی میداند که طی آن کارگر از محصول کار خود جدا میشود. کارگر، محصولی را که خود تولید کرده، موجودیتی مستقل میپندارد و دراین فرایند، خودرا نیز فراموش میکند. مارکس، این وضعیت را تهدیدی برای تمامیت شخصیت انسانی میداند (فتحی، محمدی، 1390: 161). اریش فروم10، معتقد است بیگانگی زمانی رخ میدهد که فرد در تعاملات اجتماعی، منافع دیگران را بر خواستههای خود مقدم بدارد و درنهایت به موجودی ازخودبیگانه بدل شود (سیدامامی، 1392: 26) . گئورگ لوکاچ11، با وامگیری از مفهوم «بتوارگی کالا»، نزد مارکس، اصطلاح شیءوارگی12، را برای تبیین بیگانگی بهکار میبرد. وی آن را پدیدهای میداند که هم در سطح عینی (روابط کالاییشده)، و هم در سطح ذهنی (فقدان کنترل فرد بر شرایط خود)، نمود مییابد. هربرت مارکوزه13، بیگانگی را نشانهای از جدایی افراد از یکدیگر و از جامعه میداند. او در جامعه مصرفی، انسانها را موجوداتی تکساحتی توصیف میکند که هویتشان از طریق مصرف تعریف میشود و آزادیشان در کار بیشتر و خرید بیشتر خلاصه میگردد (مشیرزاده، 1395: 85). رابرت مرتن14، بیگانگی را در قالب آنومی تحلیل میکند. به اعتقاد او، وقتی افراد قادربه دستیابی به اهداف مشروع از راههای پذیرفتهشده نیستند، به کجروی روی میآورند. این واکنش ممکن است شکلهایی چون نوآوری، شعائرگرایی، انزواطلبی یا طغیان بهخود بگیرد (محسنیتبریزی، 1383: 65). ملوین سیمن15، نیز با ارائۀ یک چارچوب نظری 5گانه، به تبیین انواع بیگانگی میپردازد: احساس بیقدرتی16، احساس بیمعنایی17، احساس بیهنجاری18، احساس انزوای اجتماعی19 و احساس تنفر از خویشتن20. ماری لوین21، بیگانگی را در قالب بیگانگی سیاسی–اجتماعی تحلیل میکند (هولاب، 1400: 63-61). دراین حالت، فرد احساس میکند مشارکت او در روندهای اجتماعی و سیاسی بیاثر است و بنابراین از فرایندهای اجتماعی کناره میگیرد. و یورگن هابرماس22، باتأکیدبر «ساختارهای تحریفشده ارتباطی»، براین باور استکه سلطۀ ایدئولوژی و عقلانیت ابزاری باعث زوال عرصۀ عمومی و شکلگیری بیگانگی گسترده در جامعه میشود. وی نتیجۀ این وضعیت را کاهش معنا، تزلزل هویت جمعی و افزایش بیگانگی میداند (کلانتری و دیگران، 1391: 36-27).
مواد و روشتحقیق
روش این پژوهش، ترکیبی (کمی-کیفی)، و تطبیقی است و در سطح کلان و میانی به تحلیل عوامل اجتماعی و سیاسی مؤثر در شکلگیری اعتراضات مدنی ایران در دهههای 1370 و 1390 میپردازد. ازمنظر روششناختی، این تحقیق بهصورت توصیفی-تحلیلی طراحی شده است؛ بدین معنا که ابتدا وضعیت موجود تحلیل شده، سپس علل و پیامدهای اجتماعی اعتراضات بررسی میگردد. در بخش کیفی، برای درک بهتر زمینههای اجتماعی مؤثر بر شکلگیری اعتراضات، 3نمونۀ شاخص از ناآرامیهای سالهای 1378، 1388 و 1396 موردبررسی تطبیقی قرار گرفتهاند. دراینراستا، دادههای کیفی ازطریق تحلیل محتوای رسانههای جمعی داخلی و خارجی، اعماز صدا و سیما، روزنامهها، ماهنامهها، و پایگاههای خبری معتبر، گردآوری شدهاند. تمرکز اصلی این تحلیل بر نقش رسانهها در بازنمایی مفاهیمی چون محرومیت، عدالت اجتماعی و انتظارات شهروندان بوده است. در بخش کمی، برای سنجش میزان اهمیت شاخصهای اجتماعی مؤثر در بروز اعتراضات، از روش وزندهی معیارها بهصورت مقایسهی زوجی استفاده شده است. ابتدا شاخصهای کلیدی از تحلیل رویدادهای 3گانه استخراج شد و سپس پرسشنامهای براساس این شاخصها طراحی و در اختیار 250نفر از خبرگان علمی و استادان دانشگاه قرار گرفت. از آنها خواسته شد تا براساس میزان اهمیت هر شاخص نسبتبه دیگر شاخصها، نمرهدهی کنند. دادههای بهدستآمده ازاین فرایند با بهرهگیری از روش مقایسۀ زوجی تحلیل شدند. استفادهاز روش مقایسۀ زوجی بهدلیل دقت بالا در وزندهی و امکان ارزیابی همزمان چندمعیار، اعتبار نتایج را افزایش داده است برپایۀ (جدول 1). هدفنهایی این رویکرد، دستیابی به تصویری روشن از نقش مؤلفههای اجتماعی، اقتصادی و ارزشی در شکلگیری اعتراضات سیاسی و اجتماعی در دو دهۀ گذشته در ایران است.
جدول 1: امتیازدهی مقیاس زوجی دررابطهبا محور پژوهش-(مأخذ: نگارندگان، 1403)
ارزش | وضعیت مقایسۀ i نسبتبه j | توضیح |
1 | ترجیح یکسان | شاخص i نسبتبه j اهمیت برابر دارد یا ارجحیتی نسبتبه هم ندارند. |
3 | کمی مرجح | گزینه یا شاخص i نسبتبه j کمی مهمتر است. |
5 | خیلی مرجح | گزینه یا شاخص i نسبتبه j مهمتر است. |
7 | خیلی مرجح | گزینه i دارای ارجحیت خیلی بیشتری از j است. |
9 | کاملاً مرجح | گزینه i از j مطلقاً مهمتر و قابلمقایسه با j نیست. |
2-4-6 | بینابین | ارزشهای بینابین را نشان میدهد. مثلاً 8 بیانگر اهمیتی زیادتر از 7 و پایینتر از 9 برای i است. |
بحث و یافتههای تحقیق
- گسترۀ واکاوی
3رخداد تیرماه ۱۳۷۸، خردادماه ۱۳۸۸ و دیماه ۱۳۹۶، از مهمترین و تأثیرگذارترین اعتراضات اجتماعی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران محسوب میشوند که هرکدام در بستری متفاوت شکل گرفتند اما بهنوعی بازتاب نارضایتی عمومی از وضعیت سیاسی، اقتصادی و اجتماعی کشور بودند. بررسی این 3حادثه باتکیهبر نظریههای «محرومیت نسبی» و «از خودبیگانگی اجتماعی»، میتواند ما را در درک عمیقتر از منشأ نارضایتیها و چگونگی گسترش آنها یاری دهد.
¬ تیرماه ۱۳۷۸–جنبش دانشجویی و رسانهها
ریشۀ این رخداد به توقیف «روزنامۀ سلام»، بازمیگردد که نماد محدودسازی فضای سیاسی و مطبوعاتی تلقی شد. دانشجویان، که همواره یکیاز نیروهای پیشبرندۀ تحولات اجتماعی در ایران بودهاند، با برگزاری تجمعاتی در کوی دانشگاه تهران واکنش نشان دادند. واکنش خشونتآمیز نیروهای انتظامی و لباسشخصیها بهاین تجمعات، باعث گسترش اعتراضات به شهرهایی چون تبریز و اصفهان شد. نقش رسانهها، بهویژه مطبوعات اصلاحطلب، در اطلاعرسانی و برجستهسازی این رخداد بسیار پررنگ بود. این اعتراضات، نخستین تجربه بعداز انقلاب بود که مسئلۀ «آزادی بیان» و «حق اعتراض مدنی»، را در سطحی گسترده مطرح کرد. تحلیل جامعهشناختی این رخداد باتمرکزبر نظریۀ ازخودبیگانگی اجتماعی نشان میدهد دانشجویان خودرا در ساختار رسمی کشور بیاثر یافته و در قالب واکنشهای اعتراضی خواستار بازگشت به نقش فعال و مؤثر در جامعه بودند.
¬ خردادماه ۱۳۸۸–بحران مشروعیت و قدرت رسانههای نو
این اعتراضات در واکنش به نتایج اعلامشده انتخابات دهم ریاستجمهوری آغاز شد. طرح ادعای تقلب، بهسرعت به نارضایتیهای گستردهتری از وضعیت سیاسی کشور گره خورد. اعتراضات ابتدا در تهران و سپس در شهرهای بزرگ ادامه یافت. نقش شبکههای اجتماعی و رسانههای مجازی در سازماندهی این اعتراضات بیسابقه بود. ازمنظر نظریۀ محرومیت نسبی، بخشیاز طبقۀ متوسط و نخبگان شهری که در دورۀ اصلاحات به مشارکت سیاسی امیدوار شده بودند، با شکست اصلاحطلبان و احساس عدمامکان تغییر از درون، به خیابان آمدند. جنبش سبز، با شعارهایی مانند «رأی من کو؟» و «درود بر ایران»، در ابتدا رویکردی مدنی و درونساختاری داشت اما بهمرور زمان با برخوردهای امنیتی و خشونتبار، رادیکالتر شد.
¬ دیماه ۱۳۹6–اعتراضات تودهای با محوریت مسائل اقتصادی
این اعتراضات برخلاف دو رخداد قبلی، نه از دانشگاه و نه از کلانشهرها، بلکه از شهرهای کوچک و حاشیهای آغاز شد. محرک اولیه، نارضایتی از گرانی و فساد اقتصادی بود اما بهسرعت به شعارهای ساختارشکنانه و ضدنظام تبدیل شد. شرکتکنندگان دراین اعتراضات عمدتاً از طبقات فرودست جامعه بودند که احساس میکردند از مواهب اقتصادی کشور محروم شدهاند. نظریۀ محرومیت نسبی در اینجا بهخوبی قابلکاربرد است؛ چراکه شکاف طبقاتی، بیکاری بالا، فساد گسترده و بیاعتمادی به وعدههای دولت، محرک این ناآرامیها بودند. برخلاف حوادث ۷۸ و ۸۸، دراین موج اعتراضی اصلاحطلبان و نخبگان سیاسی غایب بودند و فضای مجازی فارسیزبان خارج از کشور، نقش پررنگی در هدایت افکار عمومی داشت.
درنتیجه، هر 3 اعتراض از بسترهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ویژهای برخاستهاند. در سال ۱۳۷۸، مسئلۀ آزادی بیان و خشونت با دانشجویان؛ در سال ۱۳۸۸، اعتراض به ساختار سیاسی و فرایند انتخابات؛ و در سال ۱۳۹۶، نارضایتی اقتصادی و فاصله طبقاتی. نظریههای «ازخودبیگانگی اجتماعی» و «محرومیت نسبی»، بهخوبی میتوانند روند انباشت نارضایتی، افول اعتماد عمومی و واکنشهای اعتراضی را توضیح دهند. جنبش دانشجویی، طبقۀ متوسط و طبقۀ فرودست، هرکدام دراین 3رخداد نقشهای متفاوتی ایفاء کردهاند که بهوضوح گویای دگرگونی الگوهای اعتراض در ایران است.
- تحلیل دادهها
در جداولی که در ادامه ارائه میشود برپاپۀ (جدول 2 تا 4)، و نمودارهای برپایۀ (نمودار 1 تا 3)، میزان اهمیت این مؤلفهها توسط جامعۀ آماری متشکل از 250نفر از نخبگان و اساتید دانشگاه، ازطریق وزندهی اصلی با مقیاس زوجی نشان داده شده است.
جدول 2. وزندهی به مؤلفههای اجتماعی مؤثر در اعتراضات تیر 1378-(مأخذ: یافتههای پژوهشی، 1402)
بحرانهای مالی بانکها و عدم پرداخت مطالبات مردم | بیاعتنایی به مردم و عدم شفاقیت و پاسخگویی به آنها | استبداد دینی | وعدههای انباشتهشده و بیعمل مسئولان | ناکارآمدی قوانین کشور در حل مشکلات | ناکارآمدی نظام قضایی | بیاعتماد به نظام | بیکاری و مشکلات اقتصادی | انزوای اجتماعی | محرومیت و فقر | بیعدالتی قضایی | تبعیض اجتماعی | فساد اقتصادی | شاخصهای اجتماعی |
3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 5 | 2 | 2 | 3 | 2 | 5 | 3 | 1 | فساد اقتصادی |
3 | 2 | 2 | 2 | 3 | 3 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 1 | 3/1 | تبعیض اجتماعی |
3 | 2 | 2 | 3 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 1 | 2/1 | 5/1 | بیعدالتی قضایی |
3 | 3 | 2 | 5 | 3 | 5 | 3 | 2 | 3 | 1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | محرومیت و فقر |
2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 2 | 1 | 3/1 | 2/1 | 2/1 | 3/1 | انزوای اجتماعی |
3 | 3 | 2 | 2 | 2 | 3 | 2 | 1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | بیکاری و مشکلات اقتصادی |
3 | 2 | 2 | 2 | 2 | 3 | 1 | 2/1 | 2/1 | 3/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | عدم اعتماد به نظام |
3 | 2 | 2 | 2 | 2 | 1 | 3/1 | 3/1 | 2/1 | 5/1 | 2/1 | 3/1 | 5/1 | ناکارآمدی نظام قضایی |
2 | 2 | 2 | 2 | 1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 3/1 | 2/1 | 3/1 | 3/1 | ناکارآمدی قوانین کشور در حل مشکلات |
3 | 2 | 2 | 1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 5/1 | 3/1 | 2/1 | 3/1 | وعدههای انباشته شده و بیعمل مسئولان |
3 | 3 | 1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 3/1 | استبداد دینی |
3 | 1 | 3/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 2/1 | 3/1 | 2/1 | 3/1 | 2/1 | 2/1 | 3/1 | بیاعتنایی به مردم و عدمشفاقیت و پاسخگویی به آنها |
1 | 3/1 | 3/1 | 3/1 | 2/1 | 3/1 | 3/1 | 3/1 | 2/1 | 3/1 | 3/1 | 3/1 | 3/1 | بحرانهای مالی بانکها و عدم پرداخت مطالبات مردم |
نمودار 1. عوامل اجتماعی مؤثر در اعتراضات تیر 1378-(مأخذ: یافتههای پژوهشی، 1402)
جدول 3: وزندهی به مؤلفههای اجتماعی مؤثر در اعتراضات خرداد 1388-(مأخذ: یافتههای پژوهشی، 1402)
بحرانهای مالی بانکها و عدم پرداخت مطالبات مردم | بیاعتنایی به مردم و عدم شفاقیت و پاسخگویی به آنها | استبداد دینی | وعدههای انباشتهشده و بیعمل مسئولان | ناکارآمدی قوانین کشور در حل مشکلات | ناکارآمدی نظام قضایی | بیاعتماد به نظام | بیکاری و مشکلات اقتصادی | انزوای اجتماعی | محرومیت و فقر | بیعدالتی قضایی | تبعیض اجتماعی | فساد اقتصادی | شاخصهای اجتماعی |
9 | 8 | 8 | 8 | 8 | 8 | 8 | 8 | 7 | 8 | 8 | 9 | 1 | فساد اقتصادی |
6 | 8 | 8 | 6 | 7 | 7 | 8 | 8 | 8 | 8 | 2 | 1 | 9/1 | تبعیض اجتماعی |
5 | 2 | 2 | 5 | 2 | 2 | 5 | 5 | 9 | 9 | 1 | 2/1 | 8/1 | بیعدالتی قضایی |
9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 2 | 9 | 1 | 9/1 | 8/1 | 8/1 | محرومیت و فقر |
2 | 2 | 5 | 2 | 2 | 2 | 3 | 2 | 1 | 9/1 | 9/1 | 8/1 | 7/1 | انزوای اجتماعی |
7 | 5 | 7 | 7 | 5 | 7 | 7 | 1 | 2/1 | 2/1 | 5/1 | 8/1 | 8/1 | بیکاری و مشکلات اقتصادی |
7 | 3 | 2 | 3 | 3 | 3 | 1 | 7/1 | 3/1 | 9/1 | 5/1 | 8/1 | 8/1 | عدم اعتماد به نظام |
5 | 2 | 3 | 3 | 3 | 1 | 3/1 | 7/1 | 2/1 | 9/1 | 2/1 | 7/1 | 8/1 | ناکارآمدی نظام قضایی |
7 | 5 | 5 | 3 | 1 | 3/1 | 3/1 | 5/1 | 2/1 | 9/1 | 2/1 | 7/1 | 8/1 | ناکارآمدی قوانین کشور در حل مشکلات |
5 | 2 | 3 | 1 | 3/1 | 3/1 | 3/1 | 7/1 | 2/1 | 9/1 | 5/1 | 6/1 | 8/1 | وعده های انباشتهشده و بیعمل مسئولان |
9 | 5 | 1 | 3/1 | 5/1 | 3/1 | 2/1 | 7/1 | 5/1 | 9/1 | 2/1 | 8/1 | 8/1 | استبداد دینی |
9 | 1 | 5/1 | 2/1 | 5/1 | 2/1 | 3/1 | 5/1 | 2/1 | 9/1 | 2/1 | 8/1 | 8/1 | بیاعتنایی به مردم و عدم شفافیت و پاسخگویی به آنها |
1 | 9/1 | 9/1 | 5/1 | 7/1 | 5/1 | 7/1 | 7/1 | 2/1 | 9/1 | 5/1 | 6/1 | 9/1 | بحرانهای مالی بانکها و عدمپرداخت مطالبات مردم |
نمودار 2. عوامل اجتماعی مؤثر در اعتراضات خرداد 1388-(مأخذ: یافتههای پژوهشی، 1402)
جدول 4. وزندهی به مؤلفههای اجتماعی مؤثر در اعتراضات دی 1396-(مأخذ: یافتههای پژوهشی، 1402)
بحرانهای مالی بانکها و عدم پرداخت مطالبات مردم | بیاعتنایی به مردم و عدم شقافیت و پاسخگویی به آنها | استبداد دینی | وعدههای انباشتهشده و بیعمل مسئولان | ناکارآمدی قوانین کشور در حل مشکلات | ناکارآمدی نظام قضایی | بیاعتماد به نظام | بیکاری و مشکلات اقتصادی | انزوای اجتماعی | محرومیت و فقر | بیعدالتی قضایی | تبعیض اجتماعی | فساد اقتصادی | شاخصهای اجتماعی |
8 | 5 | 3 | 5 | 5 | 8 | 8 | 8 | 9 | 5 | 5 | 3 | 1 | فساد اقتصادی |
3 | 3 | 5 | 5 | 5 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 1 | 3/1 | تبعیض اجتماعی |
3 | 5 | 3 | 3 | 3 | 9 | 3 | 5 | 5 | 3 | 1 | 3/1 | 5/1 | بیعدالتی قضایی |
9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 9 | 8 | 5 | 1 | 3/1 | 3/1 | 5/1 | محرومیت و فقر |
3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 3 | 2 | 1 | 5/1 | 5/1 | 3/1 | 9/1 | انزوای اجتماعی |
8 | 5 | 9 | 9 | 9 | 9 | 8 | 1 | 2/1 | 8/1 | 5/1 | 3/1 | 8/1 | بیکاری و مشکلات اقتصادی |
5 | 5 | 5 | 5 | 5 | 5 | 1 | 8/1 | 3/1 | 9/1 | 3/1 | 3/1 | 8/1 | عدماعتماد به نظام |
6 | 4 | 3 | 2 | 3 | 1 | 5/1 | 9/1 | 3/1 | 9/1 | 9/1 | 3/1 | 8/1 | ناکارآمدی نظام قضایی |
6 | 6 | 9 | 6 | 1 | 3/1 | 5/1 | 9/1 | 3/1 | 9/1 | 3/1 | 5/1 | 5/1 | ناکارآمدی قوانین کشور در حل مشکلات |
5 | 6 | 9 | 1 | 6/1 | 2/1 | 5/1 | 9/1 | 3/1 | 9/1 | 3/1 | 5/1 | 5/1 | وعدههای انباشتهشده و بیعمل مسئولان |
2 | 2 | 1 | 9/1 | 9/1 | 3/1 | 5/1 | 9/1 | 3/1 | 9/1 | 3/1 | 5/1 | 3/1 | استبداد دینی |
4 | 1 | 2/1 | 6/1 | 6/1 | 4/1 | 5/1 | 5/1 | 3/1 | 9/1 | 5/1 | 3/1 | 5/1 | بیاعتنایی به مردم و عدم شفاقیت و پاسخگویی به آنها |
1 | 4/1 | 2/1 | 5/1 | 6/1 | 6/1 | 5/1 | 8/1 | 3/1 | 9/1 | 3/1 | 3/1 | 8/1 | بحرانهای مالی بانکها و عدم پرداخت مطالبات مردم |
نمودار 3. عوامل اجتماعی مؤثر در اعتراضات دی 1396-(مأخذ: یافتههای پژوهشی، 1402)
نمودار 4. مقایسۀ شاخصهای اجتماعی اعتراضات تیر 78، خرداد 88 و دی 96-(مأخذ: یافتههای پژوهشی، 1402)
نتیجهگیری و ارائۀ پیشنهادها
پژوهش حاضر باهدف تحلیل خاستگاههای سیاسی و اقتصادی اعتراضات اجتماعی در ایران، بهویژه در دهههای 1370 و 1390، 3رویداد شاخص در سالهای 1378، 1388 و 1396 را موردبررسی قرار داد. یافتهها نشان میدهند که منشأ اصلی این اعتراضات، در ترکیبی از عوامل اقتصادی، اجتماعی و روانی نهفته است؛ بهگونهای که ناکارآمدی مدیریتی، فساد ساختاری، نابرابری اجتماعی و احساس فزایندهی بیعدالتی، بستر شکلگیری این ناآرامیها را فراهم کردهاند. براساس تحلیل دادهها و نظریههای مورداستفاده، بهویژه نظریۀ «محرومیت نسبی» و «ازخودبیگانگی اجتماعی»، میتوان اذعان داشتکه شکاف میان انتظارات مشروع شهروندان و واقعیتهای حاکمبر جامعه، درطول دو دهۀ اخیر افزایش یافته و موجب شکلگیری احساس تبعیض و بیاعتمادی عمومی شده است. مردم با وجود دسترسی به منابع خبری متنوع و روزافزون، بهویژه رسانههای جمعی و شبکههای اجتماعی، بیشازپیش با حجم وسیعی از اطلاعات دربارۀ ناکارآمدیها و فساد مواجه شدهاند. این آگاهی، بهجای ارتقای امید و مشارکت مدنی، بهدلیل عدم مشاهدۀ نتایج ملموس در فرایند مقابلهبا فساد، منجربه سرخوردگی و افزایش احساس نابرابری شده است. یکیاز مؤثرترین عوامل در تقویت احساس نارضایتی عمومی، تکرار پروندههای فساد اقتصادی بهویژه در حوزههای دولتی، بانکی و مدیریتی است. افشای این موارد در رسانهها، بهویژه زمانی که فاقد پیگیری جدی و شفافیت قضایی است، این تصور را در افکار عمومی تقویت میکند که فساد نظاممند و فراگیر شده و هیچیک از نهادها از آن مصون نیستند. بهویژه آنکه این فسادها اغلب در بخشهایی رخ دادهاند که مردم روزمره با آنها سروکار دارند؛ بهمانند بانکها و مؤسسات مالی، که خود شهروندان نیز در آنها بهسختی به تسهیلات و خدمات دست مییابند. ازسویی، ناکارآمدی ساختاری و مدیریتی، درکنار بحرانهای اقتصادی ناشیاز تورم، بیکاری، کاهش قدرت خرید، و تلاطم در بازارهای مالی، فشار روانی گستردهای بر طبقات مختلف جامعه وارد کرده است. این فشارها نهتنها در قالب مشکلات عینی، بلکه در قالب احساس نابرابری و بیعدالتی نیز خودرا نشان دادهاند؛ احساسی که ازمنظر جامعهشناسی سیاسی، نقش مهمتری از واقعیتهای عینی در تحریک کُنشهای اعتراضی ایفاء میکند. مردم بیشاز آنکه صرفاً از محرومیت رنج ببرند، ازاین رنج میبرند که چرا برخی گروههای خاص از مزایای خاص برخوردارند، درحالیکه عموم مردم با محدودیتهای اقتصادی و اداری مواجهاند. دراین میان، باید به نقش رسانهها بهعنوان تسهیلکنندۀ بازنمایی واقعیتها اشاره کرد. رسانهها، بهویژه در دهههای 1380 و 1390، با برجستهسازی پروندههای فساد، شکاف طبقاتی، و نابرابری در دسترسی به منابع، زمینۀ مقایسه و سنجش میان سطح زندگی واقعی مردم و انتظارات اجتماعی آنها را فراهم ساختند. چنین بازنماییهایی اگرچه آگاهیبخش بودند، اما بهدلیل عدمهمراهی با اصلاحات ساختاری، موجب افزایش حس بیاعتمادی و سرخوردگی عمومی شدند. بهطورخاص، این پژوهش تأیید میکند که ناآرامیهای اجتماعی اخیر، حاصل برهمنهی چند مؤلفهی کلیدی بودهاند: شکاف فزاینده میان انتظارات و واقعیتها، بیعدالتی اقتصادی، نابرابری اجتماعی، ناکارآمدی مدیریتی و احساس روزافزون ازخودبیگانگی و بیقدرتی. حتی سیاستهای مقابلهبا فساد، که بهظاهر باهدف بازسازی اعتماد عمومی اجرا شدهاند، در اثر ضعف در اجرا و اطلاعرسانی غیرهدفمند، خود به عاملی برای تشدید بیاعتمادی بدل شدهاند. درنتیجه، در پاسخ به پرسش اصلی تحقیق باید گفتکه مهمترین خاستگاه اعتراضات دو دهۀ اخیر در ایران، نهصرفاً بحرانهای اقتصادی، بلکه ترکیبی از عوامل ساختاری و ادراکی بودهاند. برای کاهش تنشهای اجتماعی، تنها اصلاحات اقتصادی کافی نیست؛ بلکه نیازمند بازسازی رابطۀ دولت و ملت، احیای اعتماد عمومی، افزایش شفافیت در مدیریت عمومی، مبارزۀ واقعی با فساد و توجهبه تحولات ارزشی و اجتماعی جامعه هستیم. تحقق عدالت اجتماعی، برابری، و احترام به شأن و منزلت شهروندان، از شروط بنیادین عبور از چرخۀ تکرارشوندۀ ناآرامیهای اجتماعی در ایران خواهد بود.
منابع
− بشیریه، حسین. (۱391). انقلاب و بسیج سیاسی. چاپهشتم، تهران: مؤسسۀ چاپ و انتشارات دانشگاه تهران.
− سیدامامی، کاووس. (1392). پژوهش در علومسیاسی: رویکردهای اثباتگرا، تفسیری و انتقادی. چاپدوم، تهران: انتشارات دانشگاه امام صادق(ع)-پژوهشکدۀ مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
− صدیقیان بیدگلی، آمنه. (1395). کنش سیاسی دانشجویان و تأثیر محرومیت نسبی بر آن. فصلنامۀ علمیپژوهشی-راهبرد اجتماعی فرهنگی، دورۀ 5، شمارۀ 18، 269-243.
− فتحی، سروش. محمدی، حامد. (1390). شهرنشيني، بيگانگي اجتماعي و رفتارهاي ونداليستي جوانان. فصلنامۀ علمیپژوهشی-پژوهش اجتماعي. دورۀ 4، شمارۀ 13، 171-157.
− کلانتری، صمد. ادیبی، مهدی. ربانی، رسول. احمدی، سیروس. (1391). بررسی بیتفاوتی و نوعدوستی در جامعۀ شهری ایران و عوامل مؤثر بر آن. دوفصلنامۀ علمیپژوهشی-روانشناسی بالینی و شخصیت، دورۀ 5، شمارۀ 1؛ (پیاپی 8)، 36-27.
− کوزر، لوئیسآلفرد. (۱۳93). زندگی و اندیشۀ بزرگان جامعهشناسی. ترجمۀ: محسن ثلاثی، چاپنوزدهم، تهران: انتشارات علمی.
− محسنیتبریزی، علیرضا. (1383). وندالیسم: مبانی روانشناسی اجتماعی، جامعهشناسی و روانشناسی رفتار وندالیستی در مباحث آسیبشناسی و کژرفتاری اجتماعی. چاپاول، تهران: انتشارات آن.
− محسنیتبریزی، علیرضا. درویشملا، محمدحسین. (1387)، سنجش میزان احساس محرومیت نسبی و محرومیت نسبی ادراکی جوانان (مطالعۀ شهر تهران). فصلنامۀ علمیپژوهشی-نامۀ علوماجتماعی، شمارۀ 34، 98-73.
− محموداوغلی، رضا. اصغرینیاری، یعسوب. (1396). بررسی عوامل مؤثر بر خشونت سیاسی (مطالعهموردی: جمعیت بلوچ شهر زاهدان). فصلنامۀ علمیپژوهشی-پژوهشهای راهبردی سیاست، دورۀ 6، شمارۀ 21؛ (پیاپی 51)، 96-73.
− مشیرزاده، حمیرا. (1395). درآمدی نظری بر جنبشهای اجتماعی. چاپدوم، تهران: پژوهشکدۀ امامخمینی و انقلاب اسلامی (وابستهبه م.ت.ن آثار امام خمینی(ره)).
− هولاب، رابرت. (1400). یورگن هابرماس؛ نقد در حوزه عمومی: مجادلات فلسفی هابرماس با پوپریها، گادامر، لومان، لیوتار، دریدا و دیگران. ترجمۀ حسین بشیریه، چاپیازدهم، تهران: انتشارات نشر نی.
[1] Walter Runciman
[2] Shlomo Yitzhaki
[3] James Davies
[4] Ted Robert Gurr
[5] Why Men Rebel
[6] Decremental Deprivation
[7] Aspirational Deprivation
[8] Progressive Deprivation
[9] Karl Marx
[10] Erich Fromm
[11] Georg Lukács
[12] Reification
[13] Herbert Marcuse
[14] Robert Merton
[15] Melvin Seeman
[16] Powerlessness
[17] Meaninglessness
[18] Normlessness
[19] Social Isolation
[20] Self-Estrangement
[21] Marie Jahoda Levine
[22] Jürgen Habermas
