Manuscript ID : UF-2303-1110 (R1) Visit : 397 Page: 49 - 71

Article Type: Original Research

Analysis of effects creative cities on improving the quality of urban life(Case study: bandar Abbas City)

Subject Areas : Urban Futurology

Mobina kharami ¹ , hamidreza jodaki ² , Yousefali Ziari ³

1 - Department of Geography and Urban Planning, Qeshm Branch, Islamic Azad University, Qeshm, Iran.
2 - Department of Geography and Urban Planning, Islamshahr Branch, Islamic Azad University, Islamshahr, Iran.
3 - Department of Geography and Urban Planning, Central Tehran Branch, Islamic Azad University, Tehran, Iran.

Received: 2023-01-17 Accepted : 2023-03-20 Published : 2023-02-20

Keywords: innovation, Human Capital, quality of life, Social capital, Creative City, Bandar Abbas City,

Abstract :

Creative cities have a diverse approach and cause initiatives in the field of creating an active environment on a temporary basis or in open environments or built spaces, which provides areas for improving the quality of life of residents. This research examines the role of creative city components in improving the quality of life in the urban spaces of Bandar Abbas. The type of research is applied and the research method is descriptive-analytical. The data collection method is a combination of documentary or library studies as well as field study (questionnaire). The statistical population includes 100,000 people of working age whose place of work or residence is in Bandar Abbas city. The sample size is 384 people based on Morgan's table. Structural-interpretive methods and models have been used to analyze data and prove the relationship between variables, as well as formulate strategies, policies and final plans. The results of the studies showed that the indicators of the quality of life will get a better situation when the components of the creative city reach a third of their desired status in the indicators of the desirability of urban spaces, the use of human capital, the use and appreciation of innovations and Providing the grounds for the realization of a smart city. In addition to this, the variables of social capital and the existence of strong grounds for entrepreneurship in Bandar Abbas city are considered important and key factors of the creative city in improving the quality of life in Bandar Abbas city. Based on the results of the interpretation model, among the components of the realization of Creative city in Bandar Abbas city, the existence of strong grounds for the prosperity of entrepreneurship in different dimensions, the possession of strong human capital (creative class) and the openness and tolerance of the city in the formation of creative flows have a direct and strong impact on the improvement of the quality of life in Bandar Abbas city, this indicates that a platform has been created to take advantage of the strengths of these indicators in this city and in short-term programs, it will be possible to fully utilize and influence them on the promotion of other indicators of the creative city and benefit from them in improving the quality of life in this city

References:
_||_

Full-Text:

فصلنامه آینده پژوهی شهری

دوره 2، شماره .4، زمستان 1401

صص: 71-49

تحلیلی بر اثرگذاری مولفه های شهرهای خلاق بر ارتقاء کیفیت زندگی شهری

(مطالعه موردی: شهربندرعباس)

مبینا خرمی، گروه جغرافيا و شهرسازی، واحد قشم، دانشگاه آزاداسلامی، قشم، ایران.

حمیدرضا جودکی¹، گروه جغرافيا و برنامهریزی شهری، واحد اسلامشهر، دانشگاه آزاداسلامی، اسلامشهر، ایران.

یوسفعلی زیاری، گروه جغرافيا و برنامهریزی شهری، واحد تهران مرکزی، دانشگاه آزاداسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت: 27/10/1401 تاریخ پذیرش: 29/12/1401

چكيده

شهرهای خلاق دارای رویکرد متنوعی هستند و سبب ابتکارات در زمینه ایجاد محیطی فعال به صورت موقت و یا در محیط های باز یا فضاهای ساخته شده می شوند که زمینه های بهبود کیفیت زندگی ساکنین را فراهم می کند. هدف از این پژوهش، بررسی نقش مولفه های شهر خلاق در ارتقای کیفیت زندگی در فضاهای شهری بندر عباس است. نوع تحقیق کاربردی و روش بررسی آن توصیفی - تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات ترکیبی از مطالعات اسنادی یا کتابخانه‌ای و همچنین مطالعه میدانی (پرسشنامه) است. جامعة ی آماری 100 هزار نفر جمعیت در سن فعالیت که محل کار یا سکونت آنها در شهر بندرعباس است، می باشد. حجم نمونه بر اساس جدول مورگان 384 نفر است. جهت تجزیه و تحلیل داده ها واثبات رابطه‌ی متغیرها و همچنین تدوین استراتژیها سیاستها و برنامههای نهایی از روش‌ها و مدل‌های آمارهای استنباطی مانند ضرایب رگرسیون، تحلیل واریانس، تحلیل مسیر بهره گرفته شده است. نتایج مطالعات نشان داد شاخص های کیفیت زندگی وضعیت بهتری پیدا خواهند کردند زمانی که مولفه های شهر خلاق به یک سوم وضعیت مطلوب خود در شاخص ها مطلوبیت فضاهای شهری، استفاده از سرمایه های انسانی، بهره گیری و بها دادن به نوآوری ها و فراهم کردن زمینه های تحقق شهر هوشمند دست پیدا کنند. در این رابطه، نتایج حاصل از ضریب رگرسیون نشان دهنده همبستگی مستقیم و قوی بین مولفه های شهر خلاق و بهبود کیفیت زندگی در مناطق مختلف شهر بندرعباس است. مولفه های شهر خلاق به عنوان مبنای ورودی بر مدل به میزان 2/93 درصد از تغییرات وضعیت کیفیت زندگی در این شهر را تبیین می کنند. یافته ها در رابطه با اولویت بندی اثرگذاری مولفه های شهرخلاق بر کیفیت زندگی در شهر بندرعباس نشان داد سرمایه اجتماعی در رتبه اول قرار دارد. علاوه بر این از بین مولفه های تحقق شهرخلاق در شهر بندرعباس، مولفه های بهبود فضاهای شهری (ایجاد فضاهای تعاملی- احیا و بازسازی تک بناها و اختصاص فعالیت اقتصادی به بنا، احداث تاسیسات و تجهیزات شهری در مسیرهای فضاهای شهری اقتصاد محور و مردم پسند و ..)، نوآوری، سرمایه های اجتماعی و انسانی، مولفه های شهر هوشمند و درامدهای ناخالص شهر با سطح اطمینان 99 درصد معنی دار می باشند.

واژگان كليدي: شهر خلاق، کیفیت زندگی، سرمایه اجتماعی، سرمایه انسانی، نوآوری، شهر بندرعباس.

DOI: 10.30495/uf.2023.1982635.1110

مقدمه

شاخص های کیفیت زندگی به دنبال مداخلات کم هزینه و انعطاف پذیر هستند که باعث بهبود کیفیت فضاهای زندگی شهری می شوند (Dube, 2009). می توان گفت مداخلات بهبود فضاهای زندگی شهری با رعایت اصول و عناصر شهرهای خلاق با شتاب بیشتری همراه خواهد بود (Nello-Deakin, 2022). مایک لیدون² و همکاران ( 2012) تحقق پذیری شهرهای خلاق را رویکردی مداخله ای در جهت بر انگیختن تغییرات به صورت مرحله به مرحله؛ ارائه راه حل هایی در سطح محلی در جهت برنامه ریزی برای چالش های کیفیت فضاهای شهری؛ تعهد کوتاه مدت و انتظارات واقعی؛ خطر پذیری کم، با احتمال دستاورد زیاد، توسعه سرمایه اجتماعی میان شهروندان و ایجاد ظرفیت سازمانی بین مؤسسات خصوصی دولتی، غیرانتفاعی و اجزاءتشکیل دهنده می داند (2012 Lydon,). مایک لیدون در توضیح مفهوم شهرهای خلاق، پنج پارامتر اصلی آن یعنی آینده نگری، مکان گزینی، اولویت بندی پروژه های محرک توسعه، کاهش زمان انجام پروژه ها، هزینه کم پروژه ها را جهت ارتقای کیفیت محیطی فضاهای شهری را معرفی کرده است. بنابراین، شهرهای خلاق مفهومی هستند که نشانگر رویکرد ویژه ای برای درک توسعه شهری است که توسط شهر و شهروندان آن، مبتنی بر استفاده از "مداخلات" کوتاه مدت، کم هزینه و مقیاس پذیر به منظور تحریک تغییرات طولانی مدت فضاهای شهری، نشان داده می شود." اریک رینولدز³ این اصطلاح را با مفاهیم مکملی چون صنایع خلاق، نیروی انسانی خلاق و تکنولوژی های نوین توصیف کرد. ایده اساسی شهر خلاق، پویا کردن صنایع خلاق با استفاده از نیروهای انسانی خلاق جهت ساماندهی فضاهای شهری در کمترین زمان ممکن و با تلاش برای تغییر شکل و کیفیت زندگی شهری متناسب با نیازهای ساکنان آن است (Brenner, 2015).

شهرهای خلاق، برای رسیدن به این مهم، بیشترین بهره را از «مشارکت مردمی» تحصیل می کند. نگاهی به فضاهای شهری نشان می دهد که رویکرد شهرهای خلاق، تا چه حد به قابلیت های گوناگون موجود در محدودة مورد اقدام خود اهمیت می دهد و چگونه مجموعۀ این ظرفیت ها را در چارچوبی واحد به خدمت می گیرد (Bianchini and Ghiraldi, 2007). رسیدن به این مرتبه، فضاهای زندگی شهری را وارد رقابتی نزدیك در به دست آوردن جایگاهی برتر و تصویری جذاب تر می کند، و بدین ترتیب، چرخه ای از رقابت میان فضاهای شهری آغاز می شود که با تعریف شمار متنوعی از طرح های اجرایی موجبات کیفیت محیطی فضاهای شهری را فراهم می سازد(Smyth, 2005).

شهربندرعباس به عنوان مرکزاستان هرمزگان بامساحت 45کیلومتردرموقعیت ساحلی ودرفاصله 1470کیلومتری جنوب شرقی مرکز کشور تهران قرارگرفته است. جمعیت شهر بندرعباس براساس آخرین سرشماری نفوس و مسکن سال 1395 برابر با 526648 نفر بوده است. بندرعباس به عنوان بزرگترین بندر ایران شناخته می شود و به خاطرموقعیت مناسب جغرافیایی بندرشهید رجایی و بندر شهید باهنر به منطقه ویژه اقتصادی تبدیل و مردم شهر از طریق ماهیگیری کشاورزی تجارت و توزیع صنایع دستی امرارمعاش می کنند. بررسی فضاهای شهری بندرعباس بیانگر عدم استفاده از فضاهای خاکستری مانند انبارها، کارگاه های متروکه، خانه های مخروبه و تخریبی در راستای ایجاد فضاهای تعاملی مطلوب جهت ارتقای کیفیت زندگی است. در این راستا، هدف از این پژوهش، بررسی نقش مولفه های شهر خلاق در ارتقای کیفیت زندگی در فضاهای شهری بندر عباس است.

پیشینه پژوهش

پیشینه تحقیق در ارتباط با شهرهای خلاق با تاکید بر نقش پذیری و تاثیرگذاری مولفه های شهر خلاق، شرایط لازم برای تحقق شهر خلاق (تمرکز، تنوع و تحرک و پویایی) و ارکان شهر خلاق (مردم، بنگاه های اقتصادی، فضاهای شهری، پیوندها و ارتباطات) در مناطق مختلف مورد بررسی قرار گرفته است.

رستمی و همکاران (1400) در مقاله ای تحت عنوان" تحلیل شاخص های شهرخلاق با استفاده ازمدل ساختاری تفسیری (مطالعه موردی شهرکرمانشاه)"به این نتیجه رسیدندکه معیارسیستم حمل ونقل کارآمد و سیستم انرژی کارآمد بدون کربن و معیارهای ساختار مستحکم اجتماعی وخانه امن جزء تاثیرپذیرترین عوامل به شمارمی آیند.

معافی و همکاران (1399) در مقاله ای تحت عنوان "سنجش میزان برخورداری مناطق 22گانه شهرتهران در تحقق پذیری شهرخلاق" به این نتیجه رسیدندکه ازیک طرف افزایش و بهبودمعیارهای شهر خلاق تاثیرات خود را در حرکت محلات شهر به سوی تحقق شهر خلاق می گذارد و از طرف دیگر میزان این تاثیرگذاری بسیارمتفاوت است.

شاطریان و همکاران (1398) در مقاله ای تحت عنوان "مدل سازی تاثیرات گردشگری شهری برکیفیت زندگی وشهرخلاق در شهرکرمانشاه" به این نتیجه رسیدندکه که پتانسیل های گردشگری درکیفیت زندگی وکیفیت زندگی درایجادشهرخلاق موثرهستندکه با افزایش کیفیت زندگی وضعیت شهر خلاق تغییر خواهدکرد. بهبود کیفیت خدمات زیرساخت های پتانسیل های طبعیت گردی شهر خلاق با سرعت بیشتری می یابد.

ابراهیم زاده آکباد و همکاران (1397) درمقاله ای تحت عنوان نقش شهرخلاق در توسعه خدمات شهری وکیفیت زندگی شهروندان مورد مطالعه زاهدان به این نتیجه رسیدندکه اساس اقتصادی این شهرها نیز بر پایه فرهنگ و منابع فرهنگی است و از مفاهیمی چون صنایع خلاق و اقتصاد خلاق سخن به میان می آید جذب و پرورش استعدادها و ایده ها نیازمند محیطی تنوع پذیر بردبار و باز است به طوری که افراد خلاق بتوانند به راحتی در آن فعالیت و کار کنند یک شهر خلاق باید بتواند مرکز گروه های مختلف اجتماعی بافرهنگ های مختلف شود.

بندرآباد و همکاران (1395) در مقاله ای تحت" عنوان نقش شهرهای خلاق در بهبود کیفیت زندگی شهری"به این نتیجه رسیدند که با توجه به نقش شهرها در زندگی مردم ایجاد شهرهای خلاق توسط خود آن ها باعث افزایش احساس مشارکت در فضاهای شهری می شود و در این فضاها احساس آزادی بیشتری می کنند و تمام تلاششان را برای ارتقای کیفیت زندگی محیط اطرافشان می کنند و شاهد این خواهیم بود که مردم برای ایجاد شهرهای خلاق در صورتی که به آن ها فرصت داده شود قادر خواهد بود تا کارهای فوق العاده ای را انجام دهند.

شمسی و همکاران (2018) در مقاله ای تحت عنوان "ارزیابی شاخص های شهر خلاق شهر قزوین به منظور تبیین روند و تعیین حوزه غالب خلاقیت"به این نتیجه رسیدند روند خلاقیت با شیب ملایم درسال های اخیرکاهش یافته است و در بخش های بعدی در معرفی حوزه خلاقیت غالب در بین پنج حوزه مورد بررسی و به نتیجه رسیدندکه شهر قزوین دارای پتانسیل حرکت به سمت شهری خلاق را دارا می باشد.

ساساکی (2008)در مطالعات خودبه عنوان توسعه شهرهای خلاق از طریق شبکه به بررسی اینکه آیا شهرهای جهانی به سوی شهرخلاق حرکت کرده اند و همچنین اینکه چرا فرهنگ خلاقیت به مرکز سیاست شهری نقل مکان کرده و همچنین مهم ترین عامل را برای ترویج شهرهای خلاق تاسیس برنامه های تحقیقی و آموزش برای توسعه منابع انسانی ضروری می داند.

چارلزلندری (2006) درکتاب شهرهای خلاق به بررسی این موضوع می پردازد. لندری دیدگاه رادیکالی جدیدی درباب شهرهای خلاق دارد. از نظر وی شهرها نیاز به خلاقیت دارند نه به خاطر دستیابی به رقابت در صنایع باارزش افزوده جدید بلکه برای حل مسائل اجتماعی. به بیان دیگر لندری خواهان یک دیدگاه خلاق برای حل مسائل شهری در ابعاد و جنبه های مختلف است نه این که خلاقیت محدود به عرصه های هنر، صنایع خلاق و طراحی شود.

ریچارد فلوریدا (2005) اولین کسی است که بحث شهرهای خلاق را در کتاب خود"طبقه خلاق"مطرح کرد او معتعقد بود خلاقیت و نوآوری با هم به عنوان عناصرکلی شهرها به سمت موفقیت هستند. به گونه ای که این نوع آوری های فن شناختی منجر به دگرگونی شهرها و افزایش سرمایه گذاری در آن ها می شوند. این خلاقیت و نوآوری از سرمایه های انسانی منتج می گردند و منجر می شود افراد خلاق زمینه های قدرتمند شدن شهر و رشد اقتصادی ناحیه ای را فراهم سازند. در نتیجه اقتصاد شهر خلاق بر اساس نوآوری ها و ایده های شهروندان خلاق به بالاترین سطح بازدهی دست می یابد و با پویایی که در همه ابعادش وجود دارد به پایداری خواهدرسید.

آدیا و ریدر (2010) در پژوهشی با عنوان بررسی کاهش نقش سازمان های مرکزی مستقر در محل و اقتصادهای متمرکز در یک صنعت معتقدند گاهی تاثیرات منطقه ای بر روی نابودی خلاقیت در یک شهر اثر می گذارد و پرورش مجدد خلاقیت می تواند باعث تشدید شکاف اجتماعی و اقتصادی موجود گردد و مسائلی چون نابرابری های اجتماعی، افزایش هزینه مسکن، توسعه بی قواره منطقه ای و افزایش بحران های زیست محیطی را به وجود آورد که نه تنها توسعه پایدار شهری را با مشکل روبرو می سازد، بلکه تهدیدی بالقوه برای پایداری خلاقیت در یک شهر است.

میلیکا میتوویک و همکاران (2020) در مقاله تحت عنوان مفهوم شهرخلاق، این مفاهیم را درسه محورخلاصه نمودند. اول شهرخلاقی که تمرکز دارد درمورد ایده خلاقیت به عنوان مجموعه ای ازابزارها برای توسعه شهری، دوم مفهوم شهرخلاق با استفاده ازفعالیت ها که توسط صنایع خلاقانه پشتیبانی می شود و در نهایت رویکرد سوم که تجزیه وتحلیل شهرها که توانایی جذب مهارت های خلاق یعنی نیروی انسانی خلاق را برجسته می کند.

مبانی نظری پژوهش

اساس مفهومی شهرهای خلاق به رویکردهای ایده آل انقلابی فضاهای شهری باز می گردد. پیتر آرلت (2006) منشاء واگرایی مفهومی آن را بیان می کند. او می نویسد، استراتژیست ها، ثروت و قدرت کافی برای دستیابی به اهداف خود بدون توجه به شرایط خارجی دارند، زیرا می توانند چنین متغیرهایی را به طور اصولی افزایش دهند (Arlt , 2006). فعالان تحت عنوان پیمانکاران مدیریت شهری که دارای ثروت یا نفوذ هستند تنها می توانند از طریق هماهنگ کردن خود با محیط و فضاهای شهری و همکاری با سایر ذینفعان به اهداف خود دست یابند (Ibid, 20). اضافه بر این تعدادی از این پیمانکاران که دارای تخصص های مدیریت و برنامه ریزی شهری هستند بر شرایط موجود فضاهای شهری کنترل دارند (Purcell, 2014). یک برنامه ریز شهری باید همه مولفه های مدیریت شهری را در برنامه ریزی ارتقای کیفیت محیطی فضاهای شهری و با تاکید بر مدیریت یکپارچه شهری در نظر بگیرند Purcell, 2014)). به طور کلی شهرهای خلاق علاوه بر هماهنگی با قانون و احترام به آن، به صورت مشارکت مدنی نیز می بایست فعالیت داشته باشد. از فعالیت های مهم تحقق پذیری شهر خلاق می توان به پروژه حیاط زندگی (وونرف هلندی در سال 1976) که تحت هدایت شهروندان شکل گرفت و منجر به ترافیک روان معابر و اولویت بندی خیابان ها برای استفاده از عابر پیاده گردید اشاره کرد.

امروزه ادبیات برنامه ریزی شهری اغلب در مورد آرمان های تحقق پذیری شهر خلاق بحث می کند (Chase et al, 2008). هریسون فکرر ویژگی های این رویکرد را شکل گرفتن فضای روزمره برای فعالیت عمومی عنوان می کند و اینکه این ویژگی فعالیت روزمره شهری نتیجه محصول اجتماعی و مشارکت مردم است (Nello-Deakin, 2022). چنین رویکردهایی در فضاهای شهری باعث می شود شهروندان حس کنند هر روزه در شهری خلاق هستند، چرا که آنها برنامه ریزی انعطاف پذیری در استفاده از فضاهای شهری را دنبال می کنند و خواستار مشارکت فعال در شکل دادن به فضای شهری و ارتقای کیفیت محیطی آنها هستند Ibid, 12)). می توان نتیجه گرفت مشارکت شهروندان اولین عامل در تحقق برنامه ریزی و شهر خلاق در ارتقای کیفیت محیطی فضاهای شهری است. به این صورت که عدم توجه و مشارکت شهروندان سبب عدم نتیجه مطلوب آن خواهد شد (Chase et al, 2008).

23 Activating Parks with Tactical Urbanism ideas | tactical, public space, urban intervention

شکل (1): نمونه ای از فعالیت ها و بهسازی های خیابان خلاقانه با رویکرد ارتقای کیفیت زندگی در فضاهای شهری منبع: دیوید وب، 2017

شعار یا خلاق باش یا بمیر، ضرورت جدید شهری است. در این راستا شهرها باید (طبقه ی خلاق جدید) با واحدهای همسایگی شیک، حس هنری و یک جو صمیمی انسانی را جذب کند ، در غیر اینصورت راه دیترویت را در پیش خواهند گرفت (Peck, 2005: 740). ایده شهر خلاق یک نظریه کاملا" مثبت گراست و بر این موضوع تاکید دارد که هر نوع رابطه ای بین شهروندان با سازمانها و ... بایستی کاملا دو جانبه ی مبتنی بر رفع مشکلات شهری و ارتقای کیفیت زندگی است. نظریه شهر خلاق سعی دارد تا کیفیاتی را که تصویر ذهنی از یک شهر را برای شهروندان زیباتر می سازد تقویت نماید(غریب و حسین پور،1391 :11). حركت به سمت ايجاد و تحقق شهر خلّاق به دلايل جايگاه شهر به عنوان محل شكل گيري بسترهاي جامعه دانايي، اهميت و محور بودن شهرها در توسعه اقتصادي (اقتصاد دانايي)، جايگاه و اهميت شهر به عنوان يكي از الزامات اساسي تشكيل خوشه هاي علم و فناوري و نقش و جايگاه شهرها در جذب، استفاده و حفظ سرمايه هاي انساني خلاق (طبقه ی خلاق) بسیار ضروری و مهم می نماید(ربانی و همکاران،1390:160).

شاخصه های شهر خلاق عبارت است از:

1- کیفیت محیط زیست: محیط زیست سالم، آب و هوای تمیز،آب سالم و بهداشتی و حفاظت از محیط زیست، دسترسی به فضاهای سبز و نواحی تفریحی و کالاهای خدماتی که فاقد آلایندگی وگازهای گلخانه ای هستند).

2- وجود الگوهای اقتصادی: پویایی فضای محلی برای سرمایه گذاری در سطح محلی و با هدف صدور در بازارهای هدف، گویای اقتصاد پویا هستند.

3- استقرار سیاست عمومی: نقش قوانین در توسعه، اجرا و نگهداری یک شهر خلاق، باید باز و اجرایی باشد. شفافیت و مشارکت دهی برای حمایت از تعادل بین عناصر زندگی یکی از اساسی ترین لازمه های استقرار سیاست عمومی یکپارچه است (رضائیان و همکاران،1391 : 45).

شکل (2): سلسله مراتب عوامل، معیارها و شاخصهاي مورد استفاده در مدل شناسایی پهنه هاي زمینه ساز توسعه خلاق بافت فرسوده ماخذ: رفیعیان و همکاران؛ 1389؛28

استفاده از مولفه های شهر خلاق بر پایه ساختارهای سازمانی(اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و دیگر) قوی است و دارای روابط دو طرفه با محیط فیزیکی هستند به گونه ای که آنها هم محیط را ایجاد می کنند و هم از طریق آن ساخته می شوند (Merker, 2011). با توجه به این مفهوم، عناصر شهرهای خلاق نقش زیادی در بهبود فضاهای شهری و محیط های سکونتی دارند. شهرهای خلاق دارای رویکرد متنوعی هستند و سبب ابتکارات در زمینه ایجاد محیطی فعال به صورت موقت و یا در محیط های باز یا فضاهای ساخته شده می شوند. چنین ابتکاراتی با توجه به ذینفعان محلی، توسط سازمان های اجتماعی، گروه های خلاق، کارآفرینان کوچک، علاقه مندان، صنایع کوچک و صاحبان ملک خالی برای اهداف مشترک ایجاد می شود، تا ساکنین محلات شهری را گرد هم آورد. این شرکت کنندگان در تلاشند تا پویایی و سرزندگی را در سطح محلی و در مقیاس کوچک برای مردم ایجادکنند و به نوعی به ارتقای کیفیت زندگی ساکنین کمک نمایند (Lydon., 2012).

این رویکرد اغلب فاقد برنامه ریزی رسمی است و مشارکت عموم را می طلبد و از پروسه مدیریت شهری کمی فاصله دارد. بنابراین یکی از اهداف اصلی شهرهای خلاق تلاش برای تقویت خیابان های شهری به عنوان فضاهای شهری مهم است. مفهوم "تپش و جنبش شهری" که توسط توسط سازمان آرت پلیس تو آمریکا مطرح شد به جذب مردم، فعالیت ها و ارزش برای یک مکان وافزایش تمایل و فرصت اقتصادی در فضاهای شهری، بهبود تعاملات اجتماعی در فضاهای شهری و ایجاد فضاهای شهری هویت ساز و شکل گیری خاطره جمعی اشاره دارد که همگی در ارتقای کیفیت زندگی ساکنین در فضاهای شهری نقش موثری دارند (Corijn & Groth, 2005).

بنابراین در نظر گرفتن نقش مشارکت شهروندان در ایجاد فضاهای شهری، کوتاه کردن زمان اجرای پروژه های طراحی فضاهای شهری، کم کردن هزینه اجرای پروژه های فضاهای شهری، خلاقیت و نوآوری در طراحی فضاهای شهری و انعطاف پذیری فضاهای شهری را می توان اقدام مؤثری در جهت رفع مشکلاتی همچون کمبود و ناکارآمدی خدمات شهری، بهبود امنیت اجتماعی، رونق اقتصادی فضاهای شهری و ارتقای کیفیت زندگی ساکنین عنوان کرد (Chase et al, 2008).

مقوله کیفیت زندگی شهری ازنخستین محورهای مطالعاتی در زمینه رشد شهری است که از دهه 1930کانون توجه متخصصان شهری قرارگرفته است و به طورفزاینده ای موضوع تحقیقات علمی در زمینه ها و نظام های مختلف تبدیل شده است. مطالعه این مفهوم بر پایه این فرضیه بنیادین است که محیط اجتماعی و فیزیکی می تواند بر روی خوشبختی و رفاه مردم ساکن در یک محل تاثیرگذار باشد (Limber, 2006). مفهوم کیفیت زندگی به عنوان بازتاب همه جانبه احساس شخصی ازسلامتی شامل همه عواملی که درآن رضایتمندی انسان نقش دارند فرض شده است و تا حد زیادی تحت تاثیرکیفیت اجتماعی، اقتصادی و محیطی شهر می باشد (Van poll,1997). کیفیت زندگی یک مفهوم جامع است که برای ارزیابی استانداردز ندگی جامعه در تمام ابعاد زندگی استفاده می شود (Chen, et al, 2016).

مفهوم کیفیت زندگی شهری باعواملی چون ذهنیت، عزت نفس، ادراک فردی، رضایت، عملکرد،کنترل خود، روابط بین فردی، شادی، رفاه، توسعه و بهبود زندگی، ارزیابی عینی، توانمندسازی، استقلال، دستیابی به اهداف و آرزوها و ظرفیت ها نقش و معنا می گیرد (Pinto et al, 2017). دراین میان سلامت اجتماعی شهروندان از مولفه های کلیدی و مهمترین حوزه های سطح کیفیت زندگی جوامع می باشد. این جنبه ازسلامت به عنوان یک شاخص برای نشان دادن میزان سلامت روانی شهروندان و معیاری برای رضایت یاعدم رضایت گروه ها ازکیفیت زندگی اجتماعی است.کیفیت محیط نیز با تاکید ساخت شهر عناصری از قبیل هویت الگوی خیابانها و.... را به عنوان عوامل تاثیرگذار در تعیین سطح کیفیت زندگی مطرح است. از سویی امروزه بهبودکیفیت زندگی در جوامع نتیجه بهبود عوامل اقتصادی از قبیل توزیع درآمد، دسترسی به خدمات عمومی ، رشد اقتصادی و میزان پس اندازها می باشد. در جدول 1 مولفه ها و شاخص های مربوط به کیفیت زندگی شهری آمده است (Ulengin, 2001).

شاخص	مولفه	ردیف
هزینه زندگی، اشتغال و نرخ بیکاری، رضایتمندی از هزینه های زندگی، رضایت مندی از فرصت های شغلی، توازن دهک های اجتماعی، درآمدسرانه	کیفیت اقتصادی	1
کیفیت مسکن، تنوع مسکن، تطابق با اقلیم، نواحی سبز، زیرساخت ها و خدمات، مقررات ساخت وساز، توانایی حمل و نقل عمومی، جریان ترافیک	کیفیت کالبدی	2
مشارکت، ایمنی و امنیت، سطح تحصیلات، میزان و نرخ خدمات آموزشی، میزان و نرخ خدمات سلامتی، میزان فعالیت های فرهنگی وتفریحی	کیفیت جامعه -فرهنگ	3
سطح آلودگی های محیطی، میزان پوشش گیاهی، حمل ونقل عمومی	کیفیت محیط زیست	4

جدول (1): مولفه های و شاخص ها مربوط به کیفیت زندگی شهری

ماخذ: نگارندگان، 1401

روش پژوهش

پژوهش حاضر، تحقیقی کاربردی در محدوده جغرافیایی شهر بندرعباس و روش بررسی آن توصیفی - تحلیلی است. روش گردآوری اطلاعات ترکیبی از مطالعات اسنادی یا کتابخانه‌ای و همچنین مطالعه میدانی (پرسشنامه) است. جامعة ی آماری 100 هزار نفر جمعیت در سن فعالیت که محل کار یا سکونت آنها در شهر بندرعباس است، می باشد. حجم نمونه بر اساس جدول مورگان 384 نفر می باشد که پرسشنامه در بین آنها توزیع شد. دراین پژوهش جامعه مورد پژوهش در بخش کیفی صاحب نظران، اساتید حوزه برنامه ریزی شهری ومنطقه ای، مسئولین و مدیران شهری مرتبط با شهرخلاق وکیفیت زندگی است. حجم نمونه کارشناسان ومدیران ازطریق نمونه گیری گلوله برفی انتخاب و تعداد 35 نفرپرسشنامه توسط آنها تکمیل گردید. درتجزیه و تحلیل داده ها واثبات رابطه‌ی متغیرها و همچنین تدوین استراتژیها سیاستها و برنامههای نهایی از روش‌ها و مدل‌های آمارهای استنباطی مانند ضرایب رگرسیون، تحلیل واریانس، تحلیل مسیر و برای اولویت بندی عناصر تاثیرگذار شهر خلاق بر روی کیفیت زندگی از روش تحلیل شبکه و برای تدوین راهبردها از مدل swot بهره گرفته شد.

شهرستان بندرعباس درشمال تنگه هرمز قرار دارد. وسعت آن 27316 کیلومترمربع است. این شهرستان ازشمال به شهرستان حاجی آباد و از سمت شرق به شهرستان های میناب و رودان و از غرب به شهرستان بندرلنگه و ازجنوب به خلیج فارس و جزیره قشم محدودمی باشد. شهر بندرعباس مرکز شهرستان بندرعباس است (شکل 3). وسعت این شهرکه در ساحل خلیج فارس واقع شده است حدود 45 کیلومترمربع و ارتفاع آن ازسطح دریا 10متر می باشد. نزدیکترین شهر به بندرعباس شهر قشم با حدود 28 کیلومتر می باشد. فاصله بندرعباس تا تهران 1333کیلومتر می باشد.آب و هوای این شهر بیابانی کرانه ای است و رطوبت درآن بالاست. در بندرعباس میزان بارندگی کم تراز150میلی متراست. بدلیل شرایط خاص جغرافیایی و استراتژیکی منطقه ای موجب بروزمهاجرت های گسترده طی دهه های قبل شده است. به طوری که جمعیت شهر بندرعباس در سال 1335 از17710 نفر به 526648 در سال 1395رسیده است (مرکز آمار ایران، 1395). این شهر جدای از روند تاریخی خود به دلیل توسعه شتابان اقتصاد ملی (حجم واردات) جایگاه والایی را در اقتصاد کشور به خود اختصاص داده و به نظر می رسد این روند توسعه هم چنان در دهه های آتی نیز تجربه شود.گسترش ساختارکالبدی شهر به صورت خطی در امتداد ساحل بوده و از سمت شمال توسط ارتفاعات و مناطق نامناسب محدود شده است.

شکل (3): موقعیت جغرافیایی شهر بندرعباس در استان و کشور

ماخذ: مرکز امار ایران، 1395

یافته های پژوهش

تحولات جمعیتی در شهر بندرعباس

تحولات جمعیتی شهر بندرعباس جمعیت شهر بندرعباس در سال 1335 ،17710 نفر بوده و بر اساس آخرین آمار قابل استفاده، سرشماری 1390 ، جمعیت شهر بندر عباس برابر 435751 هزار نفر می باشند. افزایش مطلق جمعیت شهر با 56450 نفر و رشد نسبی 8/14 نسبت به دوره قبل (سال 1385) برآورد گردیده است. این بدان معناست که جمعیت شهر طی 55 سال گذشته بنا متوسط نرخ رشد 57/5 درصد، به طور تقریب 25 برابر شده است (جدول 2). نرخ رشد بندرعباس تا سال 1365 ، رو به ازدیاد و سپس کاهش نشان می دهد (اداره کل ثبت احوال استان هرمزگان، 1394). افزایش سریع و بدون برنامه جمعیت شهر بندرعباس به دلیل مهاجرت و رشد طبیعی جمعیت به تبعیت از روند حاکم بر کشور طی چند دهه متوالی است. این رشد سریع جمعیت عاملی برای عدم تناسب برنامه ریزی مدیران شهری و نیازهای جمعیت شهری است که سبب عدم توفیق برنامه ریزان در توسعه کیفی به تناسب توسعه کمی آن بوده است.

جدول (2): تحولات جمعیت شهر بندرعباس طی سرشماری های 1395-1335

سال	1335	1345	1355	1365	1375	1385	1390	1395
جمعیت	17710	34627	87981	201642	273578	379301	435751	526648

پیامــدهای افــزایش جمعیــت و رشــد ســریع شهرنشــینی بــر کیفیــت زنــدگی در شــهر بندرعباس

ناپایداری مساکن و نیمه پایداری آنها در شهر بندرعباس خود بخود سبب ایجاد و گسترش بافت های فرسوده در محلات غیررسمی شده است که بنا بر تحقیقات مرسوم در مطالعات بافت های فرسوده نیازمند بازسازی و نوسازی هستند. این بافت ها در مقابل زلزله، سیل و سایر بلایای طبیعی و انسانی از قبیل جنگ و ...، بسیار ضعیف عمل نموده و جان و مال ساکنین را به مخاطره می اندازند (نوحه گر و همکاران، 1390: 77).

بررسی ساختار شغلی مردان در مناطق حاشیه نشین بندرعباس نشان می دهد که کارگری و دستفروشی شغل اکثر آنهاست. مشاغل دیگری همچون سیگار فروشی، بنزین فروشی و دلالی از جمله مشاغل مردان در مناطق حاشیه نشین شهر بندرعباس میباشند. با توجه به این که اغلب افراد جویای کنار فاقد تحصیلات یا توانمندی های حرفه ای و مهارت شغلی لازم برای کسب فرصتهای شغلی مناسب هستند که این موضوع کیفیت زندگی مردم را تحت تأثیر قرار داده و حتی عدهای از افراد بیکار هستند و بیکاری در این مناطق به وفور دیده می شود.

شرایط زندگی در مناطق حاشیه نشین به صورتی است که سبب به وجود آمدن شرایط فرهنگی خاص برای آنان میشود به طوری که از یک سنو فقر فرهنگی و مشکلات مالی و از سوی دیگر دیدن زندگی شهرنشینان که از امکانات امروزی بهره مند هستند، سبب ایجاد نارضایتی عمیق و گسترش محرومیت نسبی در میان این اقشار جامعه می شود و از این طریق میزان رضایتمندی و کیفیت زندگی آنان را تحت تأثیر قرار میدهند. این امر گناهی منیتوانند بنرای ایجناد آشنوبهنای اجتماعی عمل کند (برآبادی، 1381: 49). به طنوری کنه اعتقناد بنه پیشرفت و داشتن یک زندگی بهتر در میان حاشیه نشینان و دستیابی به موقعیت گروه های مرجع )گروه هایی که افراد خود را با آنها مقایسه می کنند و از وضعیت بهتری برخوردارند) باعث میشود که افراد به سوی اهدافی که دستیابی به آنها ساده تر ولی نامشروع میباشند، سوق پیدا میکند و این موضوع باعث گسترش رفتارهای ناهنجار اجتماعی در میان این قشر از جامعه میگردد. بنابراین وضعیت امنیت (به عنوان یکی از مهمترین شاخص های کیفیت زندگی) در شهر را تحت تأثیر قرار میدهند.

از مهمترین مشکلات زیرساختی در مناطق حاشیه نشین بندرعباس می توان به مواردی نظیر نبود سیستم دفع فاضلاب، مشکل آب شهری، کمبود امکانات رفاهی، فرهنگی و آموزشی، آسفالت نبودن کوچه ها، بالا بودن میزان انشعابات غیرقانونی آب و برق، شبکه بسیار نامناسب تردد و حمل و نقل درون محله ای و ... اشاره کرد. این مسائل و مشکلات سطح کیفیت زندگی در مناطق حاشیه نشین بندرعباس را تحت تأثیر قرار داده است. از مهمترین پیامدهای رشد شتابان شهرنشینی و توسعه فیزیکی شهر در دهه های گذشته، پاشیدگی نظام توزیع مراکز خدمات شهری بوده که زمینه ساز نابرابری در میزان برخورداری از کاربری های خدمات شهری در سطح شهر شده است. رشد شتابان جمعیت شهری و ناتوانی در پاسخگویی به نیاز این جمعیت که ناشی از آمادگی نداشتن برای رویارویی با این وضعیت بود، نقطه شروعی برای پیدایش نابرابری های مختلف شد. نابرابری های اجتماعی قبل از هر چیز در معیارهای زندگی بازتاب می شود و به نوبه ی خود با مفهوم فرصت ها و کیفیت زندگی ارتباط دارد (حاتمی نژاد و دیگران، 1391: 42). بنابراین توسعه نامنظم و رشد بی رویه شهر بندرعباس در چند دهه اخیر با توزیع اتفاقی کاربری ها و سرانه های شهری همراه بوده است که این امر منجر به عدم تعادل در تخصیص سرانه های شهری شده است که این امر منجر به عدم تعادل در تخصیص سرانه های شهری شده است. مساحت کاربری های مختلف، ضمن بیان تمرکز و پراکندگی کاربری ها و فعالیت ها در بین مناطق شهری بندرعباس، بیان کننده میزان برخورداری جمعیت ساکن از خدمات شهری نیز می باشند.

بررسی شاخص های کیفیت زندگی و شهر خلاق در شهر بندرعباس

بر مبنای دادههای مستخرج از پرسشنامه، نتایج 5 شاخص شهر خلاق شان می دهد شاخص کیفیت زندگی وضعیت بهتری پیدا خواهند کردند زمانی که مولفه های شهر خلاق به یک سوم وضعیت مطلوب خود در شاخص ها مطلوبیت فضاهای شهری، استفاده از سرمایه های انسانی، بهره گیری و بها دادن به نوآوری ها و فراهم کردن زمینه های تحقق شهر هوشمند در این شهر دست پیدا کند (جدول 3).

جدول (3): محاسبه درصد مولفه های کیفیت زندگی و شهر خلاق در شهر بندرعباس

ردیف	مولفه ها	شهر بندرعباس	میانگین
مولفه های شهر خلاق	فضای شهری بسترسازخلاقیت	2/21	18/26
	سرمایه انسانی	7/24
	نوع آوری وبدعت	5/31
	سرمایه اجتماعی	4/36
	شهرهوشمند	1/17
مولفه های کیفیت زندگی	کیفیت اقتصاد	3/16	25/28
	کیفیت محیط زیست	4/25
	کیفیت جامعه -فرهنگ	7/39
	کیفیت کالبدی	6/31

منبع: برداشت میدانی، 1401

نباید این گفته را که با توجه به این که وضعیت مولفه های کیفیت زندگی در شهر بندرعباس در وضعیت فعلی مطلوب نمی باشد را دلیل عدم بهره گیری از مولفه های شهر خلاق در مدیریت شهری دانست بلکه با توجه به اهمیت این شاخص ها در حوزه مدیریت شهری، عدم دست یابی به منابع پایدار درآمدی برای شهرداری این شهر منجر به عدم تحقق برنامه های پیشنهادی مدیریت شهری برای دستیابی به کیفیت زندگی بالا در این شهر شده است. مدیریت شهری بندرعباس در سال های اخیر در حوزه حرکت به سمت شهر خلاق بیشترین برنامه های خود را در حوزه سرمایه اجتماعی قرار داده است. این امر به منزله اهمیت دادن به بحث مشارکت مردم در تحقق برنامه های عمرانی و اجتماعی مدیریت شهری است چرا که اعتمادسازی بین مدیریت شهری و مردم زمینه ساز تحقق کامل برنامه های عمرانی و اجتماعی مدیریت شهری در این شهر است.

شناسایی و تعیین معیارهای تصمیم گیری در عوامل و مولفه های اثرگذار شهر خلاق بر ارتقای کیفیت زندگی در شهر بندرعباس

به منظور بررسی میزان اثرگذاری عوامل و مولفه های شهر خلاق بر ارتقای کیفیت زندگی در شهر بندرعباس از مدل ساختاری – تفسیری ISM بهره گرفته شده است. به این منظور ابتدا مولفه های اثرگذار شهر خلاق شناسایی گردید. این مولفه ها عبارت اند از:

A- میزان برخورداری از سرمایه اجتماعی قوی

B- نوآوری در ابعاد فناوری های نوین در حوزه صنایع خلاق

C- برخورداری از سرمایه های انسانی قوی (طبقه خلاق)

D- بهره مندی از فضاهای بالقوه ایجاد فضاهای شهری خلاق

E- برخورداری از ابزارهای تحقق شهر هوشمند

F- وجود زمینه های قوی برای رونق کارآفرینی در شهر بندرعباس

G- قابلیت زندگی و برخورداری از امکانات در شهر بندرعباس

H- برند بودن شهر در حوزه های مختلف خلاقیت

I- وجود قابلیت هایی در شهر برای ایجاد اشتغال پایدار و خلاق

K- وجود فضاهای فرهنگی و گردشگری خلاق در شهر

L-باز بودن و تحمل پذیری شهر در شکل گیری جریان های خلاقانه توسعه

ابتدا جهت تشکیل ماتریس تعامل ساختاری یک ماتریس ده در ده شامل شاخص‌ها تشکیل و در اختیار خبرگان قرار داده شد. خبرگان بر اساس اصول زیر ماتریس‌ها را تکمیل نمودند. ماتریس دریافتی از تبدیل ماتریس خودتعاملی ساختاری به یک ماتریس دو ارزشی صفر و یک می شود. بدین معنا که اگر A منجر به B شود و B منجر به C شود در این صورت باید A منجر به C شود. یعنی اگر بر اساس روابط ثانویه باید اثرات مستقیم لحاظ شده باشد اما در عمل این اتفاق نیفتاده باشد باید جدول تصحیح شود و رابطه ثانویه را نیز نشان دهد. بنابراین ماتریس دریافتی از بررسی عوامل موثر بر ارتقای کیفیت زندگی در شهر بندرعباس به صورت زیر خواهد بود (جدول 4).

جدول(4): ماتريس خود تعاملی ساختاری متغیرهای تحقیق

نفوذ	L	K	I	H	G	F	E	D	C	B	A	j i
10	1	1	1	1	1	0	1	1	1	1	1	A
6	0	1	0	1	1	1	1	0	0	1	0	B
7	1	0	1	0	1	0	0	1	1	1	1	C
7	1	0	0	1	0	1	1	1	0	1	1	D
5	0	0	0	1	1	0	1	0	1	1	0	E
9	1	1	1	0	1	1	1	1	1	1	0	F
6	0	0	0	1	1	1	1	1	0	0	1	G
4	0	1	0	1	1	0	0	0	0	1	0	H
3	0	0	1	1	0	0	1	0	0	0	0	I
9	1	1	1	1	0	1	1	0	1	1	1	K
8	1	1	1	1	1	0	1	1	1	0	0	L
	6	6	6	9	8	5	9	6	6	8	5	وابستگی

منبع: نگارندگان، 1401

با بدست آمدن ماتریس دستیابی برای تعیین معیارها دو مجموعه قابل دستیابی ومجموعه مقدم را تعریف کرده و سپس اشتراک آنها را به‌دست آورده بدین ترتیب که مجموعه قابل دستیابی، مجموعه‌ای است که در آن سطر‌ها عدد معیارها بصورت یک ظاهر شده باشند و مجموعه مقدم مجموعه‌ای است که در آن ستون‌ها، عدد معیار‌ها به صورت یک ظاهر شده باشد.

ماتريس به دست آمده به روش زير به سطوح مختلفي تقسيم مي‌شود و مجموعه قابل دستيابي و مجموعه مقدم براي هر معيار به دست مي‌آيد. با بدست آمدن ماتریس دستیابی برای تعیین معیارها دو مجموعه قابل دستیابی و مجموعه مقدم را تعریف کرده و سپس اشتراک آنها رابدست آورده بدین ترتیب که مجموعه قابل دستیابی، مجموعه‌ای است که در آن سطر‌ها، عدد معیارها به صورت یک ظاهر شده باشند و مجموعه مقدم مجموعه‌ای است که در آن ستون‌ها، عدد معیار‌ها به صورت یک ظاهر شده باشند. با به دست آوردن اشتراک این دو مجموعه ستون بعدی جدول (اشتراک) تکمیل خواهد شد (جدول 5).

جدول(5): مجموعه ورودی ها و خروجی ها برای

تعیین سطح عوامل و مولفه های شهر خلاق موثر درارتقای کیفیت زندگی در شهر بندرعباس

ورودی: اثرپذیر	خروجی: اثرگذار
A,B,C,D,E,F,H,I,K,L	A, B, C, D, E, F, H, I, K, L	A
A,B,C,D,F,G,I,K	A,B,E,F,G,H,I,L	B
A,C,E,F,I,K,L	A,B,C,E,H,K	C
A,D,E,F,I,K,L	A,B,D,E,F,G.I	D
A,B,C,D,E,G,H,L	A,C,D,E,G,H,I	E
A,B,D,F,G,L	A,B,C,D, F,G,K,L	F
B,D,E,F,G,I,K	B,E,F,G,H,I,K	G
A,B,C,D,E,G,H,L	A,C,E,H,I,L	H
A,B,D,E,G,H,I,K,L	A,B,D,G,I,K	I
A,C,F,G,I,K,L	A,D,G,I,K,L	K
A,B,F,H,K,L	A,D,E,F,H,I,K,L	L

منبع: نگارندگان، 1401

اولین سطری که اشتراک دو مجموعه برابر با مجموعه قابل دستیابی باشد، سطح اول اولویت مشخص خواهد شد. در این گام متغیرهـايي كه مجموعه خروجي و مشترک آنها كاملا مشابه باشند، در بالاترين سطح از سلسله مراتب مدل ساختاری تفسیری قرار مي گیرند. به منظور يافتن اجزای تشكیل دهنده سطح بعدی سیستم، اجزای بلاترين سطح آن در محاسبات رياضي جدول مربوط حذف مي شوند و عملیات مربوط به تعیـین اجزای سطح بعدی، مانند روش تعیین اجزای بالاترين سطح انجام مي شود. اين عملیات تا جـايي تكرار مي شود كه اجزای تشكیل دهنده همه سطوح سیستم مشخص شوند.

جدول (6): مرحله اول تعیین سطح اول در سلسله مراتب ISM