Recognition and analysis of social-spatial housing inequalities in the urban society of Tehran
Subject Areas : Urban Sociological StudiesSalahedin Ghaderi 1 , Negar Ramzi 2 , Noredin Farash 3
1 - Associate Professor at Department of SociologyFaculty of Human and Social SciencesKharazmi University (Former name: Tarbiat Moallem University)Tehran (Karaj), Iran
2 - Doctoral student of Department of Sociology, Kharazmi University, Tehran, Iran
3 - PhD student, Department of Demography, University of Tehran, Tehran, Iran
Keywords: Social inequality, polarization, space, Tehran metropolis.,
Abstract :
In the city of Tehran, socio-spatial inequalities are a serious issue due to the complex interactions of land and housing markets on the one hand and their relationship with employment, distribution and service quality on the other hand. In terms of the purpose of the present research, in the field of applied research, in terms of the statistical population, the entire statistical area of the city of Tehran is at the level of 22 regions and the method of secondary analysis. In order to achieve the purpose of research in this study, the data of Tehran city statistics (years 1400 and 1396) and information related to the employment status and occupational groups from the plan of cultural, social and identity typology of the neighborhoods of Tehran and identifying patterns of neighborhoods and communities Local (2016)", was used. The required data were analyzed in map format using GIS and GeoDa. Based on Moran's Eye and Lisa index, the results showed that the northern and southern areas of Tehran experience unbalanced and heterogeneous conditions in terms of social indicators. The pattern of spatial distribution of variables in 22 regions shows that Tehran has a tendency to polarize north-south. The results indicate that the urban space of Tehran is a cluster full of social imbalances and is experiencing significant social-spatial inequalities between different social strata and what exists in reality day by day. It adds to the spatial inequality.
امیری، نادر و رضاپور، آرش(1391)، هنری لفور و تولید فضای اجتماعی، جامعه، فرهنگ و رسانه، شماره 4، 17-1.
راغفر حسین، محمدی فرد زهرا، سنگری مهذب کبری(1392). اندازه¬گیری فقر چند بعدی در شهر تهران، پژوهش¬های اقتصادی (رشد و توسعه پايدار)، شماره 13، 16-1.
رفیعیان، مجتبی و زاهد، نفیسه (1399)، سنجش جدایی گزینی فضایی شهر قم و ارتباط آن با ساختار فضایی شهر، مجله آمایش جغرافیایی فضا، سال 10، شماره 35، 238-217.
ساوج، مایک و آلن وارد(1396)، جامعه¬شناسی شـهري، ترجمه: ابوالقاسم پوررضا، تهران: سمت.
شفیعی، امیر، عبدی دانشپور، زهره (1398). ارزیابی سیاست‌گذاری مسکونی در شهر تهران در رویارویی با نابرابری فضایی، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 11، 132-73.
عبدی دانشپور، زهره. (1385). تحلیل نابرابری فضایی در محیطهای پیراشهری؛ کوششی در استفاده از رهیافت برنامهریزی و مدیریت راهبردی در تهران، فصلنامه هنرهای زیبا، شماره 36، 14-15.
عبدی، محمدعلی، مهدی¬زادگان، سیما و کردی، فرزانه(1390). شش دهه برنامه¬ریزی مسکن در ایران(1487-1327)، انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
غفاری گیلانده، عطا، نظم فر، حسین، محمدی، علیرضا، ده ده زاده سیلابی، پروین. (1399). تحلیلی بر نابرابریهای فضایی با تأکید بر شاخصهای کیفیت مسکن (نمونه موردی: مناطق شهری اردبیل)، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 22، 264-251.
فکری، محمد(1392). پرونده ویژه بررسی کتاب حق به شهر: ریشه¬های شهری، بحران¬های مالی، شماره 66، 76-74.
فکوهی، ناصر(1383). انسان‌شناسی شهری، تهران، نی.
قادری، صلاح الدین (1396)، طرح پژوهشی گونه شناسی محلات تهران، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، کتابخانه مرکز.
قلعه نویی، محمود، ثابت، سارا. (1398). تحلیل عوامل جداییگزینی اجتماعی-فضایی در شهر اصفهان، جغرافیا و توسعه فضای شهری، شماره 6، 88-71.
لطیفی، غلامرضا و باباگلی، مژده (1393). بررسی فضاهای نابرابر شهری در تهران، برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه¬ای، شماره 1، 126-102.
مباشر امینی، مسعود. (1396). مطالعه جدایی گزینی فضایی و تمرکز فقر در محلههای مسکونی محلات 13 گانه شهرداری منطقه 12، پژوهش اجتماعی، شماره 37، 80-63.
مدنی‌پور، علی(1381). تهران ظهور یک کلانشهر، ترجمه: حمید زرآزوند. انتشارات شرکت پردازش و برنامهریزی شهری.
مشکینی، ابوالفضل و رحیمی، حجت اله(1391)، جدایی گزینی در مادرشهرها: تحلیلی بر جغرافیای اجتماعی مادرشهر تهران، برنامه ریزی و آمایش فضا، شماره4، 107-86.
موسوی، سید یعقوب و صمدی، علی(1397). تحلیل نابرابری اجتماعی و اقتصادی در دسترسی و استفاده از فضاهای عمومی شهری(نمونه موردی شهر تهران)، مطالعات جامعه شناختی شهری، شماره 8، 62-31.
موسوی، یعقوب(1387). بازسازي محلههاي شهري در چارچوب برنامه¬ريزي توسعه اجتماعي محله¬اي، مجله مطالعات اجتماعي ايران، شماره 2، 123-99.
هاروی، دیوید (1387). شهری شدن سرمایه: چرخه دوم انباشت سرمایه در تولید محیط مصنوع، ترجمه: عارفاقوامی مقدم، تهران: اختران.
Afroogh, E. (1997). Space and Social Inequalities: The Study of Spatial Segregation and Poverty Concentration in Residential Neighborhoods of Tehran, Phd Thesis in Sociology, TarbiatModares University, Faculty of Humanities
Anderson, E. (1999), Code of the street: Decency, violence, and the moral life of the inner city, New York.
Bharathi N, Malghan, D, Mishra S and Rahman A. (2022) Residential segregation and public services in urban India. Urban Studies. doi:10.1177/00420980211072855
Blumen, Orna; Zamir, Iris (2001). Two Social Environments in a Working Day: Occupation and Spatial Segregation in Metropolitan Tel Aviv. Environment and Planning A, 33(10), 1765–1784.
Bourdieu, Pierre (2000). Acts of Resistance: Against the New Myths of Our Time Cambridge: Polity Press.
Cassiers, T and Kesteloot, C. (2012). Socio-spatial Inequalities and Social Cohesion in European Cities. Urban Studies, 49(9), 1909-1924
Clark, W.A.V. (1991) Residential preferences and neighborhood racial segregation - a test of the Schelling segregation model, Demography, 28(15), 1-19
Feitosa, F, (2010), Global and Local Spatial Indices of Urban Segregation. Forthcoming in the International Journal of Geographical Information Science. 21(3), 299-323.
Felipe G. Operti, André A. Moreira, Andrea Gabrielli, Hernan Makse, José S. Andrade Jr(2022) Dynamics of racial segregation and gentrification in New York City, The Physics of Cities, https://doi.org/10.3389/fphy.2021.777761
Gabriel Otero, Beate Volker & Jesper Rozer (2021) Space and social capital: social contacts in a segregated city, Urban Geography, DOI: 10.1080/02723638.2021.1950982
Gerometta, Julia, Hartmut Haussermann, and Giulia Longo (2005). “Social Innovation and Civil Society in Urban Governance: Strategies for an Inclusive City, Urban Studies, 42(11), 200- 221.
Glynn, S. (2010), “Playing the Ethnic Card: Politics and Segregation in London’s East End”, Urban Studies,10(5), 991-1013.
Goyal, S., and Ghiglino, C. (2010), “Keeping up with the neighbors: social interaction in a market economy”, European Economic Association, 5(1),90-119.
Greenstein, R., Sabatini, F., & Smolka, M. (2000). Urban Spatial Segregation: Forces, Consequences, and Policy, Responses. Land Lines, 12(6), 7-9
Gurb, E. (2007). Some Principles of Stratifcation, American Sociological Review, 10 (2), 242-249
Gursky, D. (1994). Social Stratifcation Class, Race and Gender in Sociological Perspective. Westview Press 1994
Han, S. (2022). Spatial stratification and socio-spatial inequalities: the case of Seoul and Busan in South Korea. Humanit Soc Sci Commun, 9(22), 192-220
Huggins, R, and Piers Th (2015). Culture and Place-based Development: A Socioeconomic Analysis. Regional Studies 49(1),130–59.
Lefebvre, H (2003), "The Urban Revolution", translated by: Robert Bononno, University of Minnesota Press.
Lefebvre, H. (1991), "The Production of Space", translated by: Donald Nicholson Smith, Oxford, Blackwell.
Lobao, L (2004). Continuity and Change in Place Stratification: Spatial Inequality and Middle Range Territorial Units, Rural Sociological Society 69(1),1–30.
Maffini, L and Maraschin, C. (2018). Urban Segregation and Socio-Spatial Interactions: A Configurational Approach. Urban Science. 2(3),55-316
Manderscheid, K (2009). Integrating Space and Mobilities into the Analysis of Social
Inequality, Distinktion: Scandinavian Journal of Social Theory 10(1), 7–27.
Massey, D.S. (1981). Social Class and Ethnic Segregation: A Reconsideration of Methods and Conclusions, American Sociological Review, 46(5), 641-650.
Massey, D.S., and Denton, N.A. (2001), “American Apartheid: Segregation and the Making of the Underclass”, Massachusetts, Harvard University Press.
Nightingale, C., (2012), "Segregation: A Global History of Divided Cities", New York: The University of Chicago Press.
Pereira, P. (2021). Spatial Segregation: The Persistent and Structural Features of Exclusionary Policies. In: Leal Filho, W., Marisa Azul, A., Brandli, L., Lange Salvia, A., Özuyar, P.G., Wall, T. (eds) Peace, Justice and Strong Institutions. Encyclopedia of the UN Sustainable Development Goals. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-95960-3_21
Piekut, A. (2021). Re-Theorising Spatial Segregation: A European Perspective. In: Pryce, G., Wang, Y.P., Chen, Y., Shan, J., Wei, H. (eds) Urban Inequality and Segregation in Europe and China. The Urban Book Series. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-74544-8_2
Pløger, J (2008). Foucault’s Dispositif and the City. Plan. Theory, 7 (12), 51–70.
Préteceille, E. (2021). Has EthnoRacial Segregation Increased In The Greater Paris Metropolitan Area. Revue Française De Sociologie, 23 (52), 31–62.
Roberto, E., Korver-Glenn, E. The Spatial Structure and Local Experience of Residential Segregation. Spat Demogr9, 277–307
Sampson, Robert. (2009). “Disparity and Diversity in the Contemporary City: Social (Dis)Order Revisited.” British Journal of Sociology, 60(1), 1–31. DOI: 10.1111/j.1468-4446.2009. 01211.x
Sampson, Robert. (2012). Great American City: Chicago and the Enduring Neighborhood Effect. Chicago, IL: University of Chicago Press.
Schelling, T.C. (1971), “Dynamic models of segregation”, Mathematical Sociology, 2(1): 143-186.
Sonn J. W. (2010) Contesting state rescaling: an analysis of the South Korean state’s discursive strategy against devolution, Antipode, 42 (43): 1200–1224.
Van Ham M. and Feijten P.M. (2008) Who wants to leave the neighbourhood? The effect of being different from the neighbourhood population on wishes to move. Environment and Planning A 40(5), 1151-1170.
Van Ham M. and Tammaru T. (2016) New perspectives on ethnic segregation over time and space. adomains approach. Urban Geography.
Van Kempen, R., and Muriethe, A. (2009). New Divided City: ChangingPatterns in European Citiestesg, Royal Dutch Geographical Society Knag, Blackwell Publishing Ltd, 100 (4), 377-398.
Van Kempen, R., and Wissink, B. (2014). Between places and flows: Towards a new agenda for neighbourhood research in an age of mobility. GeografiskaAnnaler: Series b, Human Geography, 96(2), 95–108.
Wilson, George (2008). The Sociology of Spatial Inequality. Annals of the Association of American Geographers, 98(2), 500–522
Wixe, S.and Pettersson, L (2020). Segregation and individual employment: a longitudinal study of neighborhood effects. Ann Reg Sci 64 (7), 9–36.
سال سیزدهم ـ شمارهی چهل و نهم ـ زمستان 1402
صص 35-1
بازشناسی و تحلیل نابرابریهای اجتماعی – فضایی اسکان در جامعه شهری تهران
صلاحالدین قادری1، نگار رمضی2، نورالدین فراش3
10.71547/urb.2024.1015722
چکیده
در شهر تهران، نابرابریهای اجتماعی- فضایی به دلیل تعاملات پیچیده بازارهای زمین و مسکن از یک سو و ارتباط آنها با اشتغال، توزیع و کیفیت خدمات از سوی دیگر، یک موضوع جدی است. پژوهش حاضر از نظر هدف در حوزه پژوهشهای کاربردی، از نظر جامعه آماری کل محدوده آماری شهر تهران در سطح مناطق 22 گانه و روش بررسي تحلیل ثانویه است. جهت نیل به هدف تحقیق در این مطالعه از "دادههای آمارنامه شهر تهران (سالهای 1400 و 1396) و اطلاعات مربوط به وضعیت اشتغال و گروههای شغلی از طرح گونهشناسی فرهنگی، اجتماعی و هویتی محلات شهر تهران و شناسایی الگوهای همسایگی و اجتماعات محلی (1396)"، استفاده شد. دادههای مورد نیاز در قالب نقشه با استفاده از GIS و GeoDa مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. بر اساس شاخص مورانز آی و لیسا نتایج نشان داد، نواحی شمالی و جنوبی شهر تهران از نظر وضعیت شاخصهای میزان باسوادی، قیمت زمین، پسماند شهری، نسبت اشتغال، افراد خانهدار، متخصصان، صنعتگران، گروه شغلی کارگران ساده، میزان بافت فرسوده و نسبت آپارتماننشینی شرایط نامتوازن و ناهمگونی را تجربه میکند. الگوی توزیع فضایی متغیرها در مناطق 22 گانه بیانگر این است که شهر تهران گرایش به دو قطبی شدن بخش شمال – جنوب دارد. در مجموع میتوان گفت اگرچه نسبت اشتغال و خانهداری، متخصصان، صنعتگران، کارگران ساده و متغیرهای میزان باسوادی، نسبت آپارتماننشینی، میزان بافت فرسوده و میزان پسماند و قیمت زمین در سالهای 1396 و 1400 با شدت و ضعف متفاوت حالت خوشهای دارند اما گروههای تحصیلی باسواد، نسبت اشتغال، نسبت آپارتمان نشینی، قیمت زمین و گروه شغلی کارگران ساده بیشترین تراکم فضایی با گروههای مشابه و جداییگزینی فضایی را دارند. نتایج دلالت بر آن دارد که فضاي شهری تهران به صورت خوشهای سرشار از عدم تعادلهاي اجتماعی و در حال تجربهی نابرابریهای اجتماعی- فضایی چشم گیری میان قشرهای مختلف اجتماعی است و آنچه که در واقعیت وجود دارد روز به روز بر نابرابری فضایی افزوده میشود.
واژگان کلیدی: نابرابری اجتماعی، دو قطبی شدن، فضا، کلانشهر تهران.
مقدمه و بیان مسئله
از زمان تلاشهای اولیه مکتب شیکاگو، نابرابری اجتماعی- فضایی موضوع مهم مطالعات شهری و جامعهشناسی بوده است (ونکمپن و ویسینک4، 2014). مسی5 (1994) فضا را به عنوان روابط اجتماعی تعریف میکند که در داخل جغرافیا ساخته و شکل میگیرد. فضاها متشکل از منابع انسانی و طبیعی هستند که با تعامل یا محدود کردن روابط اجتماعی فضاهای اجتماعی منحصر به فردی را ایجاد میکنند. این روابط اجتماعی-فضایی سیستم‌های نابرابری را در بر میگیرد (بوردیو6، 2000 و مندرشاید7، 2009). علاوه بر این، روابط اجتماعی- فضایی در طول زمان تغییر میکند، همانطور که مرزها و ویژگی فضاها تغییر میکند. روابط اجتماعی در مکانهای مختلف بهطور متفاوتی برهم‌کنش دارند (هاگینز و تامپسون 2015؛ لوبائو 2004). فضا را میتوان بخشی از مجموعه‌ای ناهمگون (به تعبیر فوکو) متشکل از گفتمان‌ها، نهادها، قوانین و گزاره‌های فلسفی و اخلاقی با هدف تنظیم و نظم بخشیدن به اعمال و شکل‌دهی روابط دانست. اگرچه فضا تعینکننده اعمال نیست، اما کنشهای خاصی را ایجاد یا تحریک میکند و میتوان آن را نوعی قدرت در حوزه اجتماعی تعامل دانست (پلاگر، 2008). از این نظر، مناطق همگن نیستند، بلکه نتیجه فرآیندی هستند که طی آن گروههای اجتماعی خاص(خانوارهای فقیر، مهاجران، انواع اقلیت‌ها)، زیرساختها یا امکانات (مدارس، پارک‌ها، فروشگاه‌ها، صنایع و غیره) خوشهبندی میشوند (سامپسون8، 2012).
وجود نابرابری و عدم تعادل فضایی بین مناطق یک شهر، پدیدهای جدید در جهان نیست. اما در کشورهای در حال توسعه به دلیل فاحش بودن شکاف اجتماعی و نابرابری در توزیع خدمات شهری، تفاوتهای فضایی شهرها تشدید شده است (عبدیدانشپور، 1385). نابرابری پدیدهای چند وجهی با ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فضایی، زیست محیطی و سیاسی است. نابرابری اجتماعی به حالتی اطلاق میشود که در آن عوامل مؤثر بر فعالیتهای انسانی در زمینههای مختلف مانند فرصتها، منابع و قدرت به طور ناعادلانه توزیع میشوند. نابرابری فضایی یکی از ابعادی است که به ویژه در توسعه شهری اهمیت یافته است. نابرابری فضایی افق زندگی شهری را شکل میدهد. بر تحرک، ارزش داراییها، زیرساختها، مسکن و همچنین دسترسی به بهداشت و آموزش تأثیر میگذارد. روایت‌های «مرکز» و «پیرامون» را تعیین میکند و بینشهایی را در زمینهی توزیع منابع و چالشهای مرتبط با آنها نمایان میسازد و سیاستهای شهری را به شدت تحت تأثیر قرار میدهد(سوون، 2010). بنابراین نابرابری اجتماعی - فضایی به حالتی اطلاق میشود که در آن نابرابریهای قابل توجهی ایجاد میشود. زیرا خدمات و منابع به طور مساوی در فضاهای مختلف توزیع نشدهاند، بدین صورت نابرابریهای اجتماعی در الگوهای فضایی تجلی مییابند (هان، 2022).
نابرابریهای اجتماعی از نظر ساختاری بازتولید میشود و در نهایت به صورت جداییگزینی فضایی خود را نشان میدهد که باگذشت قرن‌ها از پیدایش شهرنشینی، یکی از مهمترین انگیزه‌ها در روند شکلگیری و جدا کردن گروههای مختلف اجتماعی در شهرها میباشد (پیکوت، 2021 و نایتینگل9، 2013). جداییگزینی پدیدهای است که به انواع و درجات مختلف وجود دارد. به‌ندرت یک گروه کاملاً جداشده را می‌یابیم (یعنی وضعیتی که در آن افراد متعلق به یک گروه اجتماعی مشابه، بدون حضور گروههای دیگر در یک منطقه از شهر زندگی کنند). در عوض، افرادی که دارای ویژگی مشترک هستند، تمایل دارند در مناطق خاصی از شهر جمع شوند، بدون اینکه لزوماً تنها افرادی باشند که در آنجا زندگی میکنند. به‌عبارت‌دیگر محلههای مختلفی وجود دارد که گروه خاصی در آنها حضور دارند و کم‌وبیش از دیگری تفکیک‌شده است.
جداییگزینی میتواند مثبت نیز باشد و لزوماً یک مسئله منفی نیست. به‌ویژه اگر نتیجه انتخاب آزاد باشد (ونهام و تامارو، 2016). زندگی در میان افراد مشابه میتواند مزایای عمدهای داشته باشد، زیرا میتواند تعارض را کاهش و به مردم احساس امنیت دهد و شبکههای اجتماعی را تقویت کند. مردم با زندگی در مناطقی با افراد دارای ترجیحات، نیازها و سبک زندگی مشابه نیز میتوانند از مزایای خدمات و امکانات مشترک (مانند مغازهها، امکانات فرهنگی و مذهبی) برخوردار باشند. نکته مهم دیگری که باید بیان کرد این است که نابرابری لزوماً یک مشکل نیست. همیشه سطحی از نابرابری در شهرها وجود دارد. نابرابری زمانی مشکل است که گروه قابلتوجهی از مردم در پایینترین سطح توزیع قرار دارند که ابزار کافی برای تحمل هزینههای زندگی روزمره ندارند (ون نام و فیجتمن10، 2009؛ کلارک11، 1991). سطوح شدیدتر جداییگزینی اجتماعی-فضایی اغلب توسط دولتها نامطلوب تلقی میشوند، حتی زمانی که جداییگزینی غیرارادی باشد. زیرا این خطر وجود دارد که وقتی افراد مرفه و فقیرتر زندگی جداگانه‌تری داشته باشند، ممکن است منجر به بیگانگی و ترس برای دیگران شود. به‌ویژه زمانی که مرزهای فضایی بسیار واضحی در داخل شهرها وجود دارد، صادق است (ونهان، 2016).
نابرابریهای اجتماعی و اقتصادی از جمله نابرابری در دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری همچون؛ حمل و نقل عمومی، آموزش، خدمات بهداشتی – درمانی، درآمدی و ... ازجمله مواردی هستند که به پدیده جداییگزینی در شهر فرصت پیدایش، رشد و نمو داده و همچنین به شکل چرخه‌ای معیوب بهعنوان عوامل ایجادکننده و یا تشدیدکننده جداییگزینی عمل میکنند. نتایج و عواقب چنین پدیدهای را میتوان در ابعاد مختلف از جمله رشد و توسعه سریع و بی‌برنامه حومه‌های شهری (بدون استانداردهای لازم جهت زندگی)، پراکنده رویی، تنزل و از بین رفتن پویایی، سرزندگی عمومی و اجتماعی در شهر، فقر و بیکاری، بالا رفتن مشکلات روانی – اجتماعی و میزان وقوع جرم، جنایت، فرسودگی کالبدی و به مخاطره اندازی همه‌جانبه آینده شهر و ... مشاهده کرد. میتوان گفت که رشد سریع شهرنشینی در کشورهای درحال‌توسعه هم‌زمان باسیاست‌های شهری گمراه‌کننده، یک نظم انحصاری شهری را ایجاد کرده است که بیعدالتی و نابرابری اجتماعی را بازتاب و تکثیر میکند. معمولاً شدت نابرابریها در شهرهای بزرگ(همچون تهران) بیش از شهرهای کوچک است و نابرابریهای عمده (ناشی از علل اقتصادی- سیاستی)، جلوه فضايی يافتهاند و منجر به شکلگیری «فضاهای نابرابر شهری» شدهاند(یوسفی و ورشوئی، 1389: 177 به نقل از لطیفی و باباگلی، 1393). جداسازی جنبه اجتماعی قوی نیز دارد، زیرا افراد با پیشینه‌های مختلف معمولاً در مناطقی با وضعیت اجتماعی-اقتصادی متفاوت زندگی میکنند و در معرض انواع مختلف فرصتها قرار میگیرند. به عنوان مثال محلهها و مناطق پایینتر فرصتهای کمتری را برای مشارکت در برخی مشاغل، بدون توجه به درجه جداییگزینی، فراهم میکنند. از این رو، به نظر میرسد اقامت در محلههای ضعیف اجتماعی-اقتصادی موانعی برای ادغام ایجاد میکند، که ممکن است چالش برانگیز باشد. همچنین محلهها و مناطق جداییگزین شده، فرصتها و محدودیتهایی را در زمینه برخی مشاغل ایجاد کند(ویکس و پترسون، 2020). اشتغال افراد ممکن است تحت تأثیر تجربیات دوران کودکی آنها قرار گیرد که شامل ویژگیهای محله یا محلههایی باشد که در آن بزرگ شدهاند.
با توجه به تغییرات شرایط زیستی، نوع مشاغل و سبک زندگی شهروندان 80 درصد از مردم شهر تهران آپارتمان‌نشین و 66 درصد از آپارتمانها زیر 100 مترمربع هستند (مرکز آمار ایران، 1396). تهران از لحاظ کالبدی دارای نواحی و مناطق متفاوت و گوناگون است، به این دلیل، افزایش فاصله اجتماعی، اقتصادی و توزیع نابرابر امکانات و خدمات آن را به شهری ناهمگن در محیط اجتماعی تبدیل کرده است(موسوی، 1387: 102).
نابرابری اجتماعی- فضایی در شهر تهران به عنوان بزرگترین کلانشهر ایران، بهصورت شدید و گسترده وجود دارد که با پراکنده روی، حاشیهنشینی، قطبی شدن درآمدی و تغییرات مخرب محیط پیرامون و به‌ویژه نابرابری فضایی گسترده در سیستم مسکونی شهر تهران همراه بوده و قابل‌شناسایی است(عبدی و همکاران، 1390؛ عبدیدانشپور و شفیعی، 1398؛ راغفر و همکاران، 1392 و مدنی پور، 1381). مشکل مسکن در تهران، که باید آن را از یکسو، پارهاي از یک مشکل فراگیر در سطح ملی و از سوي دیگر پارهاي از مجموعۀ مشکلات شهري این شهر شمرد، ابعاد گوناگونی دارد که در افزایش بهاي مسکن، کمبود مسکن مناسب گروههاي اجتماعی- اقتصادي فرودست، فرسودگی مسکن و یورش سوداگران ملکی به مسکن فرسوده و غیر فرسوده نمایان شده و در نابرابري فضایی، تجلی مییابد. حضور ناکامل و ناکافی بخش عمومی در عرضۀ مسکن، بازار مسکن این شهر را میدان هم آورد بخش خصوصی ساخته است (عبدیدانشپور و شفیعی، 1397: 283). همچنین دسترسی، استفاده، تولید، توزیع و مصرف فضاهای عمومی شهری و تأثیرات اجتماعی آن بر روی شهروندان امروزه به موضوعی مهم در جامعهشناسی شهری تبدیل‌شده است.
بدون شک جمعیت شهرنشین نیازمند فضاهایی برای برقراری تعامل اجتماعی هستند که متناسب با نیازها و خواستههای متنوع شهروندان باشد. به‌موازات توسعه جغرافیایی و کالبدی، فقر فضایی و توزیع نابرابر آن در مناطق مختلف شهر نیز خود را نشان داد(موسوی و صمدی، 1392: 33). در شهرها، جدایی گزینی فیزیکی بین افراد و یا بین فعالیتها ارتباطی مستقیم با ویژگیهای فضایی دارد، حقیقتی که مسئله نابرابریهای اجتماعی- فضایی را برای برنامهریزان و طراحان شهری به یک نگرانی تبدیل ساخته است. اکنون با توجه به رشد سریع جمعیت، تمایل و سوق به شهرنشینی و افزایش ناگهانی و روند فزاینده رشد جمعیت شهرنشین، لزوم ساخت و حفظ محیطهای شهری سالم و متعادل، که دربردارنده طیف گسترده‌ای از گروهها و طبقات اجتماعی در کنار هم میباشد، به‌وضوح احساس و درک میشود. ایجاد و حفظ تعادل و برابری به معنای هم‌زیستی مناسب افراد از ریشه‌ها، تاریخچه، فرهنگ‌ها، آداب‌ورسوم و سبک‌های متفاوت زندگی در محیط شهری در قالب یک کل منسجم از لزوم شهرهای امروزی و آینده محسوب می‌گردد. نابرابری و جداییگزینی فضایی ازجمله موانع عمده و اساسی در رسیدن به چنین شهرهایی محسوب میشود و ضروری است تا با دقت و سرعت هرچه بیشتر از سر راه برداشته شود و جای خود را به حفظ تنوع در عین انسجام و پیوستگی اجتماعی دهد. همچنین اگر چه مفاهیم فضایی و فاصله اجتماعی از دیرباز برای تبیین محیط اجتماعی مورد استفاده قرار گرفته است، اما اهمیت اجتماعی شغل، به ندرت به صورت مکانی و فضایی اعمال شده است و درک اینکه چگونه نابرابری اجتماعی- فضایی با قطبی شدن رفتارهای اجتماعی مرتبط است، بسیار مهم است. براین اساس پژوهش حاضر به دنبال بازشناسی و تحلیل نابرابریهای اجتماعی – فضایی اسکان در جامعه شهری تهران در سطح مناطق 22 گانه است.
پیشینه پژوهش
مطالعات مختلفی در زمینه نابرابریهای اجتماعی- فضایی، دسترسی به خدمات شهری و سنجش آن صورت گرفته است. به عنوان مثال غفاری و همکاران(1399) در پژوهش خود بیان کردند که بلوکهای شهر اردبیل به لحاظ شاخصهای کیفیت مسکن در وضعیت نابرابر قرار دارند به‌گونه‌ای که، محلات و مناطق واقع در بخشهای شمالی و شمال غربی به لحاظ برخورداری از شاخصهای کیفیت مسکن در وضعیت نامطلوبی میباشند و محلات مرکزی و جنوبی شهر از این نظر از وضعیت بهتری برخوردار میباشند. الگوی توزیع نابرابری شاخصهای کیفیت مسکن در شهر اردبیل بهصورت خوشهای بوده و همچنین بین کیفیت مسکن و طبقات اجتماعی در شهر اردبیل رابطه معناداری وجود دارد. قلعهنویی و ثابت(1398) در پژوهش خود نشان دادند که پارامترهایی چون بی‌سوادی، بیکاری و مهاجرت از عوامل جداییگزینی در برخی محلات (همچون طوقچی، خیابان لاله، زینبیه و عاشق اصفهانی) است و همچنین ساکنان ده ساله و بیشتر در مرکز شهر و محلات ثروتمندتر مستقر هستند. قادری(1397) در پژوهشی تحت عنوان «ساختار قشربندی اجتماعی و خوشه بندی فرهنگی- اجتماعی محله های شهر تهران» نشان داد که توزیع قشربندی اجتماعی در بین ساکنان شهر تهران بر مبنای مناطق بالاشهر و پایین شهر است، و سه شاخص قدرت اقتصادی، پایگاه اجتماعی و تعلق محلی، بیانگر ثروت، منزلت و رضایت از محل زندگی هستند. موسوی و صمدی(1397) در پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر در استفاده از فضاهای عمومی در شهر تهران» نشان دادند که متغیرهای پایگاه اجتماعی و اقتصادی، دارایی و توان اقتصادی، مشارکت، اعتماد و شبکه روابط اجتماعی- در مجموع نزدیک به 4/68 درصد از تغییرات متغیر استفاده از فضاهای عمومی شهری -را تحت تأثیر قرار میدهند. مباشرامینی(1396) در پژوهشی با عنوان «مطالعه جدایی گزینی فضایی و تمرکز فقر در محلههای مسکونی محلات 13 گانه شهرداری منطقه 12» بیان کردند در شرایطی که جدایی گزینی فضایی به سوی جدایی کامل اقتصاد و گروههای مختلف اجتماعی باشد محلههای مسکونی به زمینه‌هایی برای تعاملات و تماس‌های درون طبقاتی تبدیل خواهند شد. افزایش تماس‌های درون طبقه‌ای و کاهش تماس‌های بین طبقاتی منجر به کاهش نقش طبقات متوسط که به مثابه گروههای مرجع در محلههای فقیرنشین میباشند، میشود و در نتیجه تمرکز فقر به شکل خرده فرهنگ جرم زا در این محلهها نمود پیدا میکند.
هان(2022) در پژوهشی با رویکرد قشربندی اجتماعی شهر سئول را به 4 خوشه تقسیمبندی کرده است. نتایج پژوهش نشان میدهد نابرابری اجتماعی – فضایی در بین خوشههای مختلف شهری وجود دارد و خوشه یک سئول نسبت به سایر خوشهها در تمام بخشهای تسهیلات اقتصادی و خدماتی برتری دارد. در نتیجه ساکنان این گروه میتوانند از خدمات حمل و نقل عمومی، ایمنی، درمانی، فرهنگی، آموزشی و فرصتها و مزایای اقتصادی در مقایسه با سایر مناطق برخوردارتر شوند. در نتیجه فضای شکل گرفته از این طریق بر جامعه و زندگی افراد به شیوههای ناعادلانه تأثیر میگذارد. فلیپ و همکاران(2022) جداییگزینی نژادی مسکونی با پدیدههایی مانند نابرابری درآمد، نابرابری ارزش دارایی و تفاوت در دسترسی به بهداشت و آموزش مرتبط است. علاوه بر این، مطالعات اخیر پدیده اعیانی‌سازی را به عنوان عاملی برای تداوم یا افزایش جداییگزینی مسکونی نژادی در برخی از شهرهای آمریکا نشان میدهند. بهاراتی و همکاران(2022) در پژوهشی با عنوان تفکیک مسکونی و خدمات عمومی در شهری هند بیان کردند در نواحی مشخصی از شهر که توسط افراد کمدرآمدتر اشغال شده، تجمع مشکلات و آسیبهای شهری صورت میگیرد، که تدریجا موجب به وجود آمدن اقلیتهای اجتماعی در آن مکان میشود. هند شهری با درجه بالایی از نابرابری فضایی درون‌شهری در دسترسی به خدمات عمومی مانند آب لوله‌کشی و فاضلاب مشخص میشود. روبرتو و کاورگلن (2021) در پژوهش خود بیان کردند که جاده‌ها و موانع فیزیکی - مانند بزرگراه‌ها، خطوط راه‌آهن و آبراه‌ها - الگوهای فضایی جداییگزینی مسکونی نژادی و قومی را تشکیل میدهند و نحوه تجربه جداییگزینی محلی توسط ساکنان را شکل میدهند. نتایج نشان میدهد که موانع فیزیکی با سطوح افزایش‌یافته جداییگزینی قومی مرتبط است و اگرچه موانعی مانند بزرگراه‌ها، خطوط راه‌آهن ذاتاً فینفسه به جداییگزینی قومی منجر نمیشوند، ولی میتوانند زیرساخت مرزهای اجتماعی را فراهم کنند و تقسیمبندیهای نژادی محله‌ای را تسهیل کنند. نتایج اوترو و همکاران(2020) نشان داد که ساختار فضایی منابع شبکه را حتی پس از در نظر گرفتن طبقه اجتماعی تعیین میکند. به طور خاص، زندگی در مناطق ممتاز با شبکههای بسیار پرمحتوا همراه است، در حالی که زندگی در مناطق حاشیه‌ای با فقر شبکه و ارتباطات با وضعیت پایین همراه است.
میتوان گفت بسیاری از نیروهای متضاد تمرکز شهری بر پویایی شهرها تاثیر منفی دارند. در این زمینه مدیریت شهری غیرمتخصص و ناکارآمد، الگوهای رسمی و غیررسمی نامتوازن توسعه شهری در نتیجه مدیریت ناکارآمد، برنامهریزی ضعیف کاربری زمین، بیعدالتی، عدم تخصیص خدمات و امکانات به صورت متناسب در شهر، فرصتهای اقتصادی و تقسیمات اجتماعی نابرابر، عدم دسترسی به امکانات و تسهیلات شهری، امکانات رفاهی، سلامت و... بر شکلگیری و تشدید جداییگزینی فضایی موثر هستند. نتایج پژوهشها نشان میدهد که جداییگزینی فضایی هم متاثر از نابرابریها و هم تشدیدکننده آن است زیرا منابع اجتماعی متفاوت را در بین طبقات تقویت میکند. همچنین شکل، محتوا و نحوهی توسعه مناطق، و در عین حال استفاده و دسترسی به فضاهای عمومی و شهری متناسب با نیازها، مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اکثریت شهروندان و ساکنان مناطق مختلف نابرابر است. در عین حال مرور پیشینه پژوهشهای صورت گرفته در این زمینه نشانگر آن است که تاکنون پژوهشی اختصاصی در خصوص جداییگزینی فضایی - اجتماعی از نگاه جامعهشناسی مرتبط با این موضوع در نمونه مورد مطالعه به انجام نرسیده است و اکثر مطالعات جداییگزینی فضایی را معادل با جدایی مسکونی در نظر گرفتند. بنابراین مطالعه آسیبشناختی جداییگزینی فضایی - اجتماعی در شهر تهران ضروری به نظر میرسد.
ادبیات نظری و تجربی پژوهش
فرم و شکل شهری را نمیتوان به عنوان پس زمینهای خنثی برای فعالیتهای انسانی دانست، بلکه به عنوان جنبهای ذاتی از هر کاری که انجام میدهیم تلقی می شود. رویکردهای مختلف بر چگونگی تأثیر نابرابری اجتماعی -فضایی بر زندگی اجتماعی افراد، نحوه تعامل ما با دیگران، فرصتها و منابع کمتر یا بیشتر تمرکز میکنند(مافینی و مارچین، 2018). در ادامه به برخی از رویکردهای مرتبط با نابابری فضایی و مسائل اجتماعی پرداخته میشوند.
از نظر وبر نابرابری اجتماعی در رابطهی اجتماعی انعکاس مییابد. نابرابری را به زبان وبری باید نوعی از محتوای رابطهی اجتماعی تعریف کرد که عبارت از این احتمال دارد که افراد به طریقی قابل تعین و معنادار بر مبنای درک تطیبقی منزلتهای درون فهمی شده به صورتی متفاوت و تبعضی رفتار خواهند کرد. وبر منزلتها را مبنی بر سه عامل قدرت، ثروت و حیثیت میداند دیدگاه او از قشربندی اجتماعی این استدلال را مطرح میکند که نابرابری اجتماعی بر اساس موقعیت طبقه اجتماعی، پایگاه و میزان قدرت (و اقتدار) گروههای مختلف مردم شانسهای زندگی نابرابر را دارند و معتقد است طبقات در نظم اقتصادي میتوانند بر پایه نوع دارایي نیز تقسیماتي داشته باشند. بدین ترتیب با لحاظ نظریههاي فضاي شهري، نابرابري اجتماعي و جدایيگزیني طبقاتي، در برنامهریزی فضایي میسر میشود. از نظر او طبقات شامل کساني است که در بازار مبادله منابع ارزشمند، جایگاه یکساني دارند. این منابع شامل: منابع اقتصادي، قدرت، منزلت، تحصیلات و نیروي بدني (و یا کنترل نیروي بدني) میباشد؛ که البته مالکیت کنترل منابع اقتصادي را امکانپذیر میکند (گورسکی12، 1994).
وبر انسداد اجتماعي را فرآیندي میداند که در آن مجموعههای اجتماعي با ایجاد مانع در برابر دسترسي دیگران به منابع و فرصتها، در پي افزایش پاداشهایشان میباشند. انسداد اجتماعي میتواند براساس: 1- ویژگیهای اجتماعي یا فیزیکي (رنگي پوست)؛ 2- ویژگیهای گروهي و 3- نژاد، زبان، اصالت اجتماعي، مذهب باشد، که موجب هدایت به فرصتهای اقتصادي خاص شده و مانع رقابت آزاد در جامعه میشود. این بهرغم وجود شخصیتهای مثبت و منفي در گروهها یا افراد و شایستگی‌های فردي است(گورب13، 2007). او، محل اقامت را بهعنوان یکی از نمادهای منزلتی گروههای منزلت در نظام اجتماعی برمیشمارد. از نظر او شهر توسط گروههای منزلتی و طبقات به فضاهای متمایز و نابرابر تقسیم میشود. این فضای نابرابر توسط نظام حقوقی و مذهبی نیز مورد حمایت قرار میگیرد. وجود گروهبندیهای توزیعی با ایجاد امکان جداییگزینی، تقسیمبندیهای طبقاتی را تقویت کرده و جداییگزینی فضایی گروههای منزلت را با وجود تفاوت صریح در عقاید و شیوه زندگی تقویت کرده است. رویکرد نئووبری نیز جداییگزینی فضایی را برآیندی از دسترسی گروهها به بازار مسکن میداند (مشکینی و رحیمی، ۱۳۹۱: ۸۷).
داگلاس مسی14 (1981) بیان میکند که در مورد اثر موقعیت اجتماعی و طبقه اجتماعی بر جداییگزینی و فرآیند انتخاب محلات جداگانه توسط گروههای متفاوت برای زندگی، دو فرضیه متفاوت مطرح میشود: اول فرضیه جذب است که بیان میکند هرچه طبقه اجتماعی و پایگاه اقتصادی اجتماعی بالاتر رود، ادغام فضایی گروه اقلیت در اکثریت بیشتر میشود؛ فرضیه دوم که فرضیه فاصله اجتماعی است، معتقد است که فاصله فیزیکی در فضای شهری ارتباط مستقیمی با فاصله اجتماعی گروههای قومی دارد که به معنای جداییگزینی گروههای قومی به دلایل فاصله اجتماعی و نه پایگاه اجتماعی - اقتصادی متفاوت آنها میباشد(مسی، 1981 و پرتسیل15، 2011).
رویکردهای مطالعه رفتارهای گروههای اجتماعی در هنگام انتخاب محل سکونتشان حداقل بر چهار ساز و کار متفاوت، اما وابسته متمرکز است: الف) ترجیحات شخصی؛ ب) بازار کار؛ ج) بازارهای زمین و املاک؛ و د) سیاستهای دولتی و سرمایه‌گذاری‌ها. در رویکرد اول(رویکرد ترجیحات شخصی) میبینیم که جداییگزینی با توجه به علاقه مردم به داشتن همسایگانی شبیه به خودشان افزایش مییابد(شلینگ16، ۱۹۷۱: ۱۴۳-۱۸۶ و فيتوسا، ۲۰۱۱)؛ برای مثال با توجه به شواهد، اگر افراد بیکار در کنار کسانی که بیکار هستند زندگی کنند، کمتر احساس ناراحتی میکنند(گویال و گیلینو17 ، ۲۰۱۰: ۹۰-۱۱۹).
رویکرد دوم(رویکرد بازار کار) نشان میدهد که بازار کار و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن، مانند محرومیت و نابرابری اجتماعی مسئول جداییگزینی و شرایط زندگی پر مخاطره خانواده‌های فقیر است (جرومتا18 و همکاران، ۲۰۰۵: ۲۰۲۱ - ۲۰۰۷). در رویکرد سوم(رویکرد بازارهای زمین و املاک) بر بازار زمین و املاک تمرکز دارد و تأکید میکند که چگونه توسعه‌دهندگان و کارگزاران آنها رقابت را برای مسکن شبیه‌سازی میکنند؛ امری که جداییگزینی گروههای مرفه را تقویت، و خانواده‌های فقیر را مستثنا میکند.
در چهارمین رویکرد(رویکرد سیاستهای دولتی و سرمایهگذاری) بر این نکته تأکید میشود که چگونه دولت به دلیل اقدام نامناسب، توزیع نابرابر سرمایه، طرحهای عظیم مسکن عمومی و ابزارهای تنظیمکننده مانند منطقهبندی انحصاری، زمینه‌ساز بروز پدیده جداییگزینی و تقویت آن میشود. مجموعه این عوامل در کنار یکدیگر جداییگزینیهای کالبدی و اجتماعی را در شهرها رقم میزند که افزایش روابط درون‌گروهی، کاهش روابط برونگروهی، طرد اجتماعی، توزیع نابرابر منابع، خدمات، تبعیض، بدنام سازی، بیکاری، کمبود سرمایه اجتماعی، کمبود منابع مالی، انزوای سیاسی، فرسودگی شهری، وجود جمعیت در حال گذار، شیوع ساختمانهای رها شده و مشکلات جسمی و روانی تنها تعدادی از پیامدهای آنهاست، که در بلندمدت و کوتاه مدت بر شهر و ساکنان آن به شدت تاثیر میگذارند (آندرسون19، ۱۹۹۹؛ گلین20، ۲۰۱۰؛ مسی و دنتون21، ۲۰۰۱).
مشهورترین نظریهپرداز رویکرد اقتصاد سیاسی فضا دیوید هاروی، معتقد است، جداییگزینی فضايی و مسکونی در شهر سرمايهداری به معنای دسترسی متفاوت به منابع کمیاب جهت تصرف ظرفیت بازار است. طرح اولیهی هاروی، تحلیل مارکس از انباشت سرمایه و استنتاج آثار آن در ساختار شهری بود. این امر به طور اساسی با تحلیل دارایی ملکی و نقش آن در انباشت سرمایه مرتبط و از موضوعهایی بود که مارکس کمتر دربارهی آن بحث کرده بود. هاروی ماهیت مشخص و متمایز زمین را کالایی در جامعه سرمایهداری ذکر کرد. هر چند زمین مانند کالاهای دیگر قابل خرید و فروش است، اما چند ویژگی دارد. مهمترین ویژگیاش ثابت بودن از لحاظ فضایی است، زیرا نمیتوان آن را جابجا کرد؛ زمین برای حیات انسان ضروری است، زیرا همهی ما به جایی برای زندگی کردن نیاز داریم. زمین امکان نگهداری دارایی و بالا رفتن ارزش آن را فراهم میکند؛ و نهایتا به طور نسبی جاودانه است؛ زیرا شکل بهسازی شدهی آن (مثلا ساختمان) مدت زمان مدیدی دوام میآورد، بسیار بیش از لباسی که کهنه یا غذایی که صرف میشود. قسمت اعظم تلاشهای هاروری تفحص دربارهی تاثیرات ویژگی خاص سرمایهگذاری کلان بر روی زمین است تا در دیگر حوزهها. او بر این نکته تاکید داشت که این سرمایهگذاری به این دلیل که باعث میشود بخش عظیمی از سرمایه معمولا برای محیط مصنوع صرف میشود، هم در عملکرد اقتصاد سرمایهداری بسیار موثر است و هم میراث نسبتا بادوام فیزیکی یا مادی برجای میگذارد. اگر محیط مصنوع راه سودمندی برای سرمایهگذاری باشد، ممکن است به انباشت سرمایه کمک کند؛ اگر ویژگی پایداری آن به نحوی باشد که در مدت زمانی کوتاه، کهنه و منسوخ شود، ممکن است به صورت مانعی برای سرمایهگذاری درآید(ساوج و همکاران، 1396). هاوری جدايی گزينی را برحسب بازتولید مناسبات اجتماعی تبیین میکند و معتقد است که نواحی مسکونی (محیطهای همسايگی، محلات) محیطهای متمايزی را برای تعاملات اجتماعی فراهم میآورد که افراد با تکیه بر آنها بصورت قابلتوجهی موازين ارزشی، انتظارات، عادتهای مصرفی، ظرفیتهای بازار و حالتهای آگاهی را استخراج میکنند. هاروی اذعان میدارد که الگوهای جدايی گزينی مسکونی بسیاری از تعارضات جامعه سرمايهداری را بازتاب میدهند و درونی میسازند. البته خوشبین است که فرآيندهايی که تعارضات مذکور را به وجود میآورند و حفظ میکنند، نتیجه کانونهای بیثباتی و تعارض واقع میشوند(هاروی، 1387 و ساوج و همکاران، 1396).
بهطور کلی عوامل عمده موثر بر نابرابری اجتماعی- فضایی در شهرها شامل عوامل اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، سیاسی، مدیریت شهری و مانند آن هستند که با یکدیگر پیوند داشته و بر هم تاثیر میگذارند. بررسی نظریههای مطرحشده نشان میدهد که علاوه بر عوامل اجتماعی- اقتصادی ایجادکننده نابرابری اجتماعی- فضایی، عوامل کالبدی و مدیریت شهری تاثیر بسزایی در جداییگزینی فضایی- اجتماعی دارد. عوامل اجتماعی فرهنگی(مانند قومیت و نژادهای مختلف، نحوه قشربندی اجتماعی، پایگاه طبقاتی، هویت، فاصله اجتماعی)، عوامل سیاسی (مانند رویکرد دولت به مفهوم جداییگزینی، نحوه دخالت دولت در توزیع درآمد، نحوه توزیع منابع و فرصتها)، عوامل اقتصادی (نظام بازار، درآمد، موقعیتهای شغلی، بیکاری و مانند آن) و نظام مدیریت شهری (نظام مسکن، اجرای پروژههای شهری، نحوه توزیع خدمات و کاربریهای اراضی شهری، نحوه محلهبندی و نظیر آن) و عوامل کالبدی(عوامل طبیعی مثل رودخانه و کوه و غیره و عوامل مصنوعی مثل بزرگراه، راه‌آهن و مانند آن) همه این عوامل میتوانند بر نابرابری اجتماعی- فضایی، جداییگزینی و نحوه شکلگیری آن تاثیر داشته باشند.
روش تحقیق و دادهها
پژوهش حاضر از نظر هدف در حوزه پژوهشهای کاربردی و از نظر ماهیت و روش تحقیق در زمره تحقیقات توصیفی- تحلیلی و از نوع تحلیل ثانویه میباشد. جامعه آماری کل محدوده آماری شهر تهران در سطح مناطق 22 گانه است. جهت نیل به اهدف تحقیق "در حوزه خدمات شهری و مسکن از دادههای آمارنامه شهر تهران در سال 1396 و 1400 (در سطح مناطق 22 گانه) و اطلاعات مربوط به وضعیت اشتغال و گروههای شغلی از طرح گونهشناسی فرهنگی، اجتماعی و هویتی محلات شهر تهران و شناسایی الگوهای همسایگی و اجتماعات محلی در سال 1396 (با 12000 نمونه به تفکیک مناطق 22گانه)" استفاده شد. شهر تهران براساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، 8737510 نفر و با 22 منطقه به ۱۲۲ ناحیه شهری تقسیم شده‌است، پرجمعیت‌ترین شهر ایران است. وسعت تقریبی تهران 800 کیلومتر مربع است. در نهایت دادههای مورد نیاز در قالب نقشه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی22 و GeoDa مورد تجزیه و تحلیل قرار میگیرند.
جدول1. شاخصهای مورد استفاده در پژوهش
ردیف | شاخصها | ارزش عددی |
1 | شاخص جداییگزینی23 | بین 0 و 1، مقدار 0 توزیع عادلانه و برابری را نشان میدهد و مقدار 1 جداییگزینی کامل است |
2 | شاخص موران24 | ارزش مثبت بیانگر ویژگیهای مشابه و وجود خوشههای معنادار، ارزش منفی نشان‌دهندۀ ناهمگنی خصوصیات و 0 بیانگر ناپیوستگی و تصادفی بودن پدیده مورد بررسی |
3 | شاخص لیسا25 | نشان میدهد که آیا مناطق با ارزش بالا به‌وسیلۀ مناطق با ارزش بالا (بالا- بالا) و مناطق با ارزش پایین، توسط مناطق مشابه (پایین- پایین) محصور شده است یا نه. مقدار منفی نیز نشان‌دهندۀ احاطۀ مناطق با ارزش پایین توسط مناطق با ارزش بالا (پایین- بالا) و یا مناطق با ارزش بالا به‌وسیلۀ مناطق با ارزش پایین (بالا- پایین)است |
یافتهها
در بخش یافتههای پژوهش ابتدا وضعیت متغیرهای اجتماعی و خدمات شهری در مناطق 22 گانه شهر تهران مورد بررسی قرارگرفته، سپس به الگوی پراکنش پراکنش فضایی-اجتماعی شاخصها و متغیرها در مناطق 22 گانه پرداخته میشود. برای شناسایی الگوهای توزیع فضایی متغیرهای پژوهش از روش خودهمبستگی فضایی موران جهانی محیط نرمافزار ArcGISو شاخص لیسا (LISA) در محیط GeoDa استفاده شده است. شاخص موران یکی از بهترین شاخصها برای تشخیص خوشهبندی است. این شاخص تشخیص میدهد که آیا نواحی مجاور بهطورکلی دارای ارزش مشابه یا غیرمشابه میباشند. ارزش موران بین 1+ و -1 است. ارزش نزدیک به 1 به معنای توزیع بهصورت خوشهای و ارزش نزدیک به 1- نشانگر توزیع تصادفی عناصر میباشد میتوان مدل را برحسب فیلدهای مختلف اجرا نمود و نتیجه به صورت خوشهای26، تصادفی27 و یا پراکنده28 روی شکل خروجی مدل نشان داده میشود.
بررسی وضعیت میزان باسوادی در مناطق مختلف شهر تهران براساس شکل شماره 2، بیانگر این است که میزان باسوادی از 6/89 در منطقه 17 تا 1/98 درصد در مناطق 3 و 6 در نوسان است. براین اساس مناطق 6، 3، 2، 1 و 5 از بیشترین میزان باسوادی و مناطق 17 و 19 از کمترین میزان باسوادی برخوردارند. توزیع فضایی نسبت اشتغال در مناطق 22 گانه شهر تهران نشاندهندهی این است که نسبت اشتغال از توزیع نابرابر و نامتوازنی برخوردار است. به طوری که مناطق جنوبی و بعد از آن مناطق شمال شرق تهران از نسبت اشتغال بالاتری در مقایسه با مناطق غرب و شمال غرب تهران برخوردارند و مناطق 21، 2، 22 و 5 دارای کمترین نسبت اشتغال در مقایسه با سایر مناطق هستند. در زمینه طبقهبندی مشاغل مناطق 2، 3، 5 و 6 کمترین درصد افراد خانهدار و مناطق 4، 8، 9، 10، 14، 15، 16، 17، 18، 20 و 22 بیشترین نسبت افراد خانهدار را به خود اختصاص دادند. از نظر حرفه قانونگذاران منطقه(39/5 درصد) دارای بیشترین و مناطق 4، 5، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 18، 19، 20 و 21 (کمتر از 5/2 درصد) کمترین نسبت را دارند. نسبت گروه شغلی مختصصان در مناطق 22 گانه شهر تهران با نوساناتی همراه بوده است. این نسبت از کمتر از 5 درصد در مناطق 8، 10، 12، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20 و 21 تا بیشتر از 15 درصد در مناطق 1، 2 و 3 متغیر بوده است. همچنین بیشتر نسبت افراد حرفه شغلی تکنسین در مناطق 4 و 12 و کمترین درصد کارمندان را منطقه 18 (کمتر از 20 درصد) به خود اختصاص داده است. براساس شکل شماره 3، از نظر نسبت کارمندان خدماتی، گرایش به سمت جنوب و جنوب شرق بوده است. به طوری که مناطق 7، 13، 16 و 20 بیشترین نسبت کارمندان بخش خدماتی را دارا میباشند. مناطق 10، 11، 17 و 18 بیشترین درصد صنعتگران و همچنین مناطق 15، 16 و 18 بیشترین نسبت را در زمینه گروه شغلی کارگران ساده به خود اختصاص دادند. در نهایت مناطق 3 و 9 بیشترین نسبت افراد بازنشسته را دارند.
|
|
توزیع فضایی میزان باسوادی | توزیع فضایی نسبت اشتغال |
|
|
توزیع فضایی نسبت افراد خانهدار | توزیع فضایی نسبت قانونگذاران |
|
|
توزیع فضایی نسبت مختصصان | توزیع فضایی نسبت تکنسینها |
شکل 1: توزیع فضایی نسبت متغیرهای باسوادی، اشتغال، افراد خانهدار، قانونگذاران، مختصصان و تکنسینها در مناطق 22 گانه شهر تهران
|
|
توزیع فضایی نسبت کارکنان خدماتی | توزیع فضایی نسبت صنعتگران |
|
|
توزیع فضایی نسبت کارگران ساده | توزیع فضایی نسبت بازنشستهها |
شکل 2: توزیع فضایی نسبت متغیرهای کارکنان خدماتی، اشتغال، صنعتگران، کارگران ساده و نسبت بازنشستهها در مناطق 22 گانه شهر تهران
شکل شماره 3، توزیع فضایی قیمت زمین و خدمات شهری را براساس مناطق 22گانه شهر تهران نشان میدهد. توزیع فضایی قیمت زمین در مناطق 22 گانه شهر تهران در سالهای 1396 و 1400 بیانگر این است که قیمت مسکن در تهران به شکل آشکار با دوقطبی همراه است. در سال 1396، مناطق 1، 2، 3 و 6 دارای بالاترین قیمت مسکن و مناطق جنوبی همچون 9، 10، 11، 12، 14، 15، 16، 17، 18، 19 و 20 قیمت پایینتری داشتند. در سال 1400، سه منطقه 1، 2 و 3 در شمال شهر، بالاترین میزان قیمت و به‌جز مناطق 4، 5، 6، 7، 8 و 13 سایر مناطق قیمت پایینتری در مقایسه با همه مناطق داشتند. از نظر وضعیت آپارتماننشینی در مناطق 22 گانه شهر تهران نتایج نشاندهندهی این است که وضعیت آپارتماننشینی از توزیع ناهمگون و نامتوازنی برخوردار است. به طوری که نسبت آپارتماننشینی از 6/70 درصد در منطقه 16 تا 7/96 درصد در منطقه 7 در نوسان است. میتوان گفت که وضعیت آپارتماننشینی در شهر تهران به صورت کمربند شمالی و جنوبی تقسیم‌شده است. توزیع بافتهای فرسوده نشانگر آن است که تمرکز بافتهای فرسوده شهر تهران در مرکز و نیمه جنوبی شهر است و بر مبنای نسبت بافتهای فرسوده، شهر تهران به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم‌شده است به عبارتی مناطق شمالی با کمترین میزان بافت فرسوده و مناطق جنوبی با بیشترین میزان بافتهای فرسوده میباشد. بر مبنای نسبت پسماند شهری، شهر تهران به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم‌شده است. همچنین براساس سالنامه شهرداری تهران در سال 1396، در مناطق شمالی شهر تهران میزان پسماند خشک بیشتر است و هرچه از سمت مناطق شمال به جنوب شهر حرکت می‌کنیم، میزان پسماند خشک نسبت به پسماند تر کمتر میشود. دسترسي مردم به تسهيلات ورزشي شانس فعاليت جسماني را بيشتر مي کند. براین اساس، توزیع فضایی متراژ امكانات و فضاهای ورزشی به تفکیک مناطق 22 گانه شهر تهران در سال 1396 به صورت پراکنده در تمام مناطق شهری توزیع شده است. به عبارتی میتوان گفت که از توزیع برابری برخوردار است.
|
|
توزیع فضایی قیمت مسکن در سال 1400 | توزیع فضایی قیمت مسکن در سال 1396 |
|
|
توزیع فضایی نسبت آپارتمان نشینی | توزیع فضایی میزان بافتهای فرسوده |
|
|
توزیع فضایی متراژ امكانات و فضاهای ورزشی |
شکل 3: توزیع فضایی قیمت مسکن، نسبت آپارتماننشینی، بافتهای فرسوده و متراژ فضاهای ورزشی در مناطق 22 گانه شهر تهران
جدول 2. مقادیر شاخص جداییگزینی تک گروهی و مورانز آی برای متغیرهای پژوهش
ردیف | طبقه‌ها | شاخص جدایی گزینی | مقادیر شاخص مورانز آی | ||
مقدار آزمون مورانز آی | واریانس | سطح معناداری | |||
1 | میزان باسوادی | 480/0 | 549671/0 | 033025/0 | 001014/0 |
2 | نسبت اشتغال | 451/0 | 405682/0 | 032903/0 | 012453/0 |
3 | درصد خانه داری | 309/0 | 395867/0 | 031922/0 | 013058/0 |
4 | قانون گذاران | 087/0 | 132476/0 | 029933/0 | 297906/0 |
5 | متخصصان | 386/0 | 354556/0 | 028458/0 | 017123/0 |
6 | تکنسینها | 099/0 | 030847/0 | 030375/0 | 652553/0 |
7 | کارمندان | 0564/0 | 207312/0 | 031426/0 | 150416/0 |
8 | کارکنان خدماتی | 092/0 | 140743/0 | 031890/0 | 291517/0 |
9 | صنعتگران | 408/0 | 387474/0 | 031000/0 | 013468/0 |
10 | کارگران ساده | 512/0 | 400746/0 | 028098/0 | 033527/0 |
11 | بازنشستهها | 047/0 | 028677/0- | 030943/0 | 914247/0 |
12 | نسبت آپارتماننشینی | 213/0 | 436217/0 | 032314/0 | 007112/0 |
13 | میزان بافت فرسوده | 378/0 | 178496/0 | 032308/0 | 008401/0 |
14 | میزان پسماند | 512/0 | 285737/0 | 029612/0 | 012721/0 |
15 | متراژ امکانات و فضاهای ورزشی | 026/0 | 038391/0- | 029928/0 | 067461/0 |
16 | قیمت زمین 1400 | 447/0 | 463370/0 | 030874/0 | 003636/0 |
17 | قیمت زمین 1396 | 422/0 | 512093/0 | 031808/0 | 001699/0 |
جدول شماره 2، مقادیر شاخصهای جداییگزینی تک‌گروهی متغیرهای تحقیق را نشان میدهد. شاخص جداییگزینی توزیع میزان باسوادی، نسبت اشتغال، نسبت افراد خانهدار، گروههای شغلی متخصصان، صنعتگران، کارگان ساده و همچنین نسبت آپارتمان نشینی، میزان باقت فرسوده، پسماند و قیمت زمین در سالهای 1396 و 1400 را در سطح شهر تهران تقریباً نابرابر نشان میدهد و مناطق مختلف تهران تفاوت معناداری با هم دارند. همچنین شاخص جداییگزینی توزیع نسبت قانونگذاران، تکنسینها، کارمندان، کارکنان خدماتی، بازنشستهها و متراژ امکانات و فضاهای ورزشی را در سطح شهر تهران تقریباً توزیع عادلانه و برابر نشان میدهد.
براساس جدول شماره 2، میزان شاخص مورانز آی 55/0 است. الگوی پراکنش فضایی میزان باسوادی در مناطق 22گانه کلانشهر تهران، خوشهای است. این الگوی توزیع در سطح مناطق مورد مطالعه بازگوکننده الگوی نابرابر است. بنابراین الگوی پراکنش شاخص مورد مطالعه بهصورت خوشهای است. بر اساس شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) تراکم الگوی فضایی به صورت شمال – جنوب است. براساس توزیع نسبت باسوادی، 6 منطقه شمال تهران افراد دارای تحصیلات بالا با همسایگان مشابه خود سکونت دارند و 6 منطقه در جنوب تهران افراد دارای تحصیلات پایین در کنار همسایگان مشابه خود سکونت دارند. با توجه به شاخص خودهمبستگی فضایی موران، الگوی پراکنش فضایی نسبت اشتغال در مناطق 22گانه کلانشهر تهران، خوشهای است. این الگوی توزیع در سطح مناطق مورد مطالعه بازگوکننده الگوی نابرابر است. بنابراین الگوی پراکنش شاخص نسبت اشتغال بهصورت خوشهای (جنوب/شمال شرق – شمال غرب) تهران میباشد. بر اساس شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) ناهمگونی فضایی بین مناطق مختلف تهران مشهود است و 5 منطقه در جنوب تهران، در مجاورت مناطق دارای نسبت اشتغال بالا قرار گرفتهاند. منطقه 2 از هیچ الگویی پیروی نمیکند.
در زمینه نسبت خانه داری با توجه به شاخص مورانز آی، الگوی توزیع فضایی در مناطق 22 گانه تهران متفاوت است و این تفاوت معنادار است. براساس شاخص پیوند محلی (لیسا)، دو منطقه که دارای بالای افراد خانهدار هستند و در چهار منطقه که دارای نسبت پایین افراد خانهدار(شمال تهران) هستد، افراد در کنار همسایگان مشابه خود سکونت میکنند. از نظر نسبت افراد متخصص با توجه به شاخض مورانز آی، الگوی توزیع فضایی در مناطق 22 گانه تهران خوشهای است و تفاوت معنادار است. بر اساس شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) تراکم الگوی فضایی به صورت شمال – جنوب است. براساس توزیع نسبت متخصصان، 4 منطقه شمال تهران افراد دارای حرفه متخصصی بالا با همسایگان مشابه خود سکونت دارند و 6 منطقه در جنوب تهران افراد متخصص (سطح پایین) در کنار همسایگان مشابه خود سکونت دارند. در زمینه نسبت توزیع صنعتگران الگوی نظم فضایی با توجه به مقدار آزمون، بهصورت خوشهای است و بر اساس شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) تراکم الگویی برای افراد بیشتر در جنوب شهر تهران قرار دارد. این الگوی در زمینه کارگران ساده نیز صدق میکند به طوری 6 منطقه که کمترین نسبت کارگران ساده را دارند در شمال تهران، توسط مناطق مشابه خودشان محصور شدهاند. دارند و 3 منطقه در جنوب تهران که بیشترین نسبت کارگران ساده را دارند در کنار مناطق مشابه خود قرار دارند.
|
|
| |
میزان باسوادی | نسبت اشتغال | نسبت افراد خانهدار | |
|
|
| |
نسبت قانونگذاران | نسبت مختصصان | نسبت تکنسینها | |
|
|
| |
نسبت کارمندان | نسبت کارکنان خدماتی | نسبت صنعتگران | |
|
|
| |
نسبت کارگران ساده | نسبت بازنشستهها | نسبت آپارتمان نشینی | |
|
|
| |
میزان بافت فرسوده | نسبت پسماند | متراژ امکانات و فضاهای ورزشی | |
| |||
میزان قیمت مسکن | |||
با توجه شاخص خودهمبستگی فضایی مورانز آی، الگوی پراکنش فضایی قیمت مسکن (هم در سال 1396 و هم در سال 1400) در مناطق 22گانه کلانشهر تهران، خوشهای است. این الگوی توزیع در سطح مناطق مورد مطالعه بازگوکننده الگوی نابرابر است. بنابراین الگوی پراکنش شاخص قیمت مسکن بهصورت خوشهای (شمال – جنوب) تهران میباشد. 6 منطقه شمال تهران که بالاترین میزان قیمت را دارند به صورت خوشهای در کنار مناطق با قیمت مشابه به خود قرار گرفتند(High-High) و 6 منطقه هم در جنوب تهران در کنار همسایگان مشابه به خود از نظر قیمت قرار گرفتند.(Low-Low). به طوری که در زمینه آپارتمان نشینی نیز الگوی پراکنش فضایی خوشهای(شمال -جنوب) میباشد. همچنین از نظر شاخص خودهمبستگی مورانز آی الگوی پراکنش فضایی نسبت بافت فرسوده در مناطق شهری تهران به صورت الگوی خوشهای میباشد. مناطق 1، 2، 3، 4، 6 و 7 با کمترین نسبت بافت فرسود در کنار مناطق مشابه خود قرار دارند(Low-Low). در مقابل 6 منطقه(15، 16، 17، 18، 19 و 20) با بیشترین نسبت بافت فرسود در کنار مناطق همانند خود قرار دارند(High-High) که این تفاوت معنادار است. از نظر شاخص خودهمبستگی فضایی مورانز الگوی پراکنش فضایی نسبت پسماند شهری در مناطق شهری تهران به صورت الگوی خوشهای میباشد. منطقه 1 تهران از نظر شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) با بیشترین میزان پسماند در کنار یک منطقهی مشابه به خود قرار گرفته است(High-High) و دو منطقه در تهران با نسبت پسماند پایین در مجاورت مناطق مشابه به خود قرار گرفتهاند(Low-Low). همچنین گروههای شغلی قانونگذاران، تکنسین ها، کارمندان، کارگران ساده، بازنشسته ها و متراژ امکانات و فضاهای ورزشی براساس شاخص مورانز آی، الگوی توزیع فضایی تصادفی را در شهر تهران نشان میدهد.
شکل5. الگوی پراکنش فضایی متغیرهای پژوهش براساس شاخص مورانز آی
|
|
|
توزیع فضایی میزان باسوادی | توزیع فضایی نسبت اشتغال | توزیع فضایی نسبت افراد خانهدار |
|
|
|
توزیع فضایی نسبت قانونگذاران | توزیع فضایی نسبت مختصصان | توزیع فضایی نسبت تکنسینها |
|
|
|
توزیع فضایی نسبت کارمندان | توزیع فضایی نسبت کارکنان خدماتی | توزیع فضایی نسبت صنعتگران |
|
|
|
توزیع فضایی نسبت کارگران ساده | توزیع فضایی نسبت بازنشستهها | توزیع فضایی قیمت مسکن در سال 1400 |
|
|
|
توزیع فضایی قیمت مسکن در سال 1396 | توزیع فضایی نسبت آپارتمان نشینی | توزیع فضایی میزان بافتهای فرسوده |
|
| نکته: در تمام نقشهها: رنگ سفید (مکانهای بدون همبستگی محلی قابل‌ِتوجه)، رنگ قرمز (مکانهای با ارزش بالا و همسایگان مشابه)، رنگ آبی تیره (مکانهای با ارزش پایین و همسایگان مشابه)، رنگ آبی روشن (مکانهای با ارزش پایین و همسایگان با ارزش بالا)، رنگ صورتی (مکانهای با ارزش بالا و همسایگان با ارزش پایین) و رنگ سیاه (عدم پیروی از هیچ الگویی) است. |
توزیع فضایی نسبت پسماند | توزیع فضایی متراژ امكانات و فضاهای ورزشی |
|
شکل 6. توزیع فضایی متغیرهای پژوهش براساس شاخص لیسا (LISA)
نتیجهگیری
شهر تهران به عنوان اولین کلانشهر ایران در طی دهههای اخیر دچار قشربندیهای اجتماعی و جداییگزینیهای شهری شده است. بررسی نابرابری اجتماعی - فضایی در مناطق 22 گانه شهر تهران، تصویری از میزان و شدت نابرابری اجتماعی - فضایی افراد در دسترسی به خدمات بهدست میدهد که میتوان با استفاده از آن نقاط جداییگزین شده را شناسایی کرد و با توجه به شرایط هر محیط برای تعدیل این جداییگزینی، راهکارهایی ارائه داد.
نتایج نشان داد، نواحی شمالی و جنوبی شهر تهران از نظر وضعیت شاخصهای میزان باسوادی، قیمت زمین، پسماند شهری، نسبت اشتغال، افراد خانه دار، متخصصان، صنعتگران، کارگران ساده، میزان بافت فرسوده و نسبت آپارتماننشینی شرایط نامتوازن و ناهمگونی را تجربه میکند. الگوی توزیع فضایی متغیرها در مناطق 22 گانه بیانگر این است که شهر تهران گرایش به دو قطبی شدن بخش شمال – جنوب دارد. از نظر توزیع فضایی نسبت قانون گذاران، تکنسینها، کارمندان، بازنشستهها و متراژ امكانات و فضاهای ورزشی بین مناطق 22 گانه شهر تهران تفاوت معنیداری وجود ندارد و الگوی تصادفی بر آن حاکم بود. در مجموع میتوان گفت اگرچه نسبت اشتغال و گروههای نسبت خانهداری، متخصصان، صنعتگران، کارگران ساده و متغیرهای میزان باسوادی، نسبت آپارتماننشینی، میزان بافت فرسوده و میزان پسماند و قیمت زمین در سالهای 1396 و 1400 با شدت و ضعف متفاوت حالت خوشهای دارند اما گروههای تحصیلی باسواد، نسبت اشتغال، نسبت آپارتمان نشینی، قیمت زمین و گروه شغلی کارگران ساده بیشترین تراکم فضایی با گروههای مشابه و جداییگزینی فضایی را دارند. این یافتهها با نتایج برخی مطالعات پیشین (غفاری و همکاران، 1399؛ قلعهنویی و ثابت، 1398؛ موسوی و صمدی، 1397؛ مباشرامینی، 1396؛ فلیپ و همکاران، 2022؛ بهاراتی و همکاران، 2022؛ روبرتو و کاورگلن، 2021 و اوترو و همکاران، 2020) مطابقت و همخوانی دارد. همانطور که وبر، محل اقامت را بهعنوان یکی از نمادهای منزلتی گروههای منزلت در نظام اجتماعی برمیشمارد. از نظر او شهر توسط گروههای منزلتی و طبقات به فضاهای متمایز و نابرابر تقسیم میشود. گروههای متفاوت یا افرادی که با منافع گوناگون میتوانند پایهی ایجاد تضادها و برخوردهای اجتماعی باشند. پایه روابط متضاد میتواند در تفاوتهای اجتماعی، مادی و ... نهفته باشد. سه عنصر همپوشان قشربندی اجتماعی (قدرت، منزلت و حزب) میتوانند به تعداد زیادی از موقعیتهای ممکن در جامعه منجر شوند. طبقاتی که بنیاد تعریف آنها تملک ثروت است و موقعیت طبقاتی آنها قبل از هر چیز از نظر مالکیت مشخص میشود، طبقاتی که بنیاد تعریف آنها شیوههای دسترسی است و شانسهای افراد در استفاده از اموال و کالاهای موجود قبل از هر چیز موقعیت طبقاتی آنها را تعیین میکند و طبقاتی که بر مجموعه موقعیتهای طبقاتی مبتنی هستند و بین آنها مبادلات است، منجربه دسترسی اجتماعی – فضایی نابرابر به خدمات میشوند. براساس رویکردهای مطالعه رفتارهای گروههای اجتماعی نیز در هنگام انتخاب محل سکونتشان حداقل بر چهار ساز و کار متفاوت، ترجیحات شخصی بازار کار، بازارهای زمین و املاک و سیاستهای دولتی و سرمایه‌گذاری‌ها متمرکز است. هاروی ماهیت مشخص و متمایز زمین را کالایی در جامعه سرمایهداری ذکر کرد. زمین امکان نگهداری دارایی و بالا رفتن ارزش آن را فراهم میکند؛ و نهایتا به طور نسبی جاودانه است؛ زیرا شکل بهسازی شدهی آن (مثلا ساختمان) مدت زمان مدیدی دوام میآورد. او بر این نکته تاکید داشت که این سرمایهگذاری به این دلیل که باعث میشود بخش عظیمی از سرمایه معمولا برای محیط مصنوع صرف میشود، هم در عملکرد اقتصاد سرمایهداری بسیار موثر است و هم میراث نسبتا بادوام فیزیکی یا مادی برجای میگذارد.
بنابراین نابرابری اجتماعی در بین مناطق مختلف، امکان تحرک اکولوژیکی را برای برخی اقشار جامعه غیرممکن می سازد. میتوان گفت جدایی گزینی فضایی شهري مانعی قابل توجه براي دستیابی به شهري فراگیر، همه شمول، منسجم و یکپارچه است، و این عدم انسجام و یکپارچگی شهری پیامدهای منفی و اثرات غیر قابل جبرانی به همراه خواهد داشت که تمام ساکنان شهری را در بر میگیرد. در صورتی که توسعه متعادل و هماهنگ مناطق، یک پیش نیاز بسیار مهم برای حصول پایداری اجتماعی و پیشرفت یکپارچه شهر است. زیرا آنچه مسلم است، اینکه پایداری اجتماعی شهری گونهای از توسعه پایدار است که محیطها و فضاهای شهری را دربرمیگیرد. به عبارت دیگر، توزیع بهینه امکانات و خدمات به گونهای هدایت شود که به نفع همهیقشرها و گروههای اجتماعی باشد و عدالت اجتماعی و فضایی تحقق یابد. پذیرش این اصل که توسعه پایدار و پایداری اجتماعی شهری مستلزم برقراری عدالت اجتماعی و فضایی در شهرهاست، رفع نابرابریها فضایی در حوزههای مختلف و توزیع بهینه خدمات و امکانات، توجه به نیازهای اساسی شهروندان، هر چه بیشتر به اهمیت نگرش به توسعه پایدار و پایداری در شهرها میافزاید. هاروی عدالت اجتماعی و فضایی در شهرها را تخصیص عادلانهی منابع و امکانات شهری میداند که بتواند به گونهای هدایت شود که افراد با حداقل شکاف و اعتراض نسبت به حقوق خود مواجه باشند و نیازهای جمعیتی آن در ابعاد مختلف برآورده شود. همچنین اهمیت اجتماعی شغل در تخصیص متفاوت کار پنهان است. ساختار شغلی نظم و سلسله مراتب اجتماعی را منعکس میکند و شغل نشان دهنده فاصله اجتماعی بین افراد حرفههای مختلف است. شغل نشاندهنده تعاملات بین گروهی و همچنین نشان دهنده فاصله اجتماعی در سراسر فضای مسکونی است. در این فرآیند، فضا هم علت و هم نتیجه جداییگزینی اجتماعی در شهر است. بالاترین گروههای شغلی (همچون متخصصان) و پایینترین گروهها (گروه شغلی کارگران ساده) نماد جداییگزینی فضایی هستند. شغل، مفهوم پارک (1926) از فضای اجتماعی را بهتر از سایر متغیرهای اجتماعی-اقتصادی منعکس میکند (بلومن و ضمیر، 2001).
فضاي شهری تهران سرشار از عدم تعادلهاي اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی شده است. بازتاب این مسئله در جداییگزینی فضایی منعکس گردیده، که به تمرکز فقر و محدودیتها منجر شده است، و در نهایت ساختار اجتماعی، فرهنگی و فضایی شهر را متاثر ساخته است (رفیعیان و زاهد، 1399: 218). تمرکز فقر در مناطق خاص به گتوهای شهری میانجامد، و آنچه که در واقعیت وجود دارد روز به روز بر نابرابری فضایی افزوده شده و این شکاف فضایی عمیقتر میشود.
بنابراین نیاز امروز ما طراحی فضاهایی از شهر است که بتواند به‌خوبی کار کند، براي استفاده‌کنندگان فضا و مردم مطلوب باشد و اثرات محیطی مثبت و غیر مخربی را به همراه داشته باشد ازاین‌رو میبایست محرومیتها و کمبودهاي مناطق مختلف را رفع نمود که این امر سیاستهاي منسجم مدیریتی شهري را میطلبد از جمله: ایجاد مراکز متعدد شهري، توجه به نیازهاي اساسی گروههاي اجتماعی، توزیع مناسب خدمات و مکانهای عمومی و تفریحی، استفاده از سیاستهاي تشویقی در بافتهاي نابسامان شهر، برابري و همگونسازي جمعیت و فعالیت در فضا و در همه نواحی و محلههاي شهر و در کل ایجاد یک شهر منسجم، یکپارچه و همه‌شمول است. یکی از راه حلهای کاربردی برای تحقق یک شهر منسجم، یکپارچه و همه شمول، میتواند گسترش جغرافیایی فرصتها باشد. بنابراین با گسترش جغرافیای فرصتها امکان بهبود دسترسی به منابع و خدمات در مناطق شهری به شکل برابرتر بیشتر امکانپذیر است و به این شیوه میتوان به کاهش نابرابریهای فضایی شهری کمک کرد. با تمرکز بر گسترس جغرافیای فرصتها در برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت شهری، فرصتهای و مزایا به نحوی عالانه توزیع خواهند شد. با اقتصاد سیاسی شهر تهران بازار آزاد مسکن و مستغلات و سرمایه حول تمرکز بر مناطق خاصی متمرکز می‌گردد. لذا مدیریت شهر باید با راهبرهای منسجم تا حد ممکن و از طریق گسترش جغرافیای فرصت منابع عمومی و دولتی اثرات این بازار را به حداقل برساند. در این راستا باید هزینه‌‌ها و بودجه‌های دولتی بیشتر معطوف به ارائه خدمات عمومی و مبتنی بر «مصرف جمعی» در مناطق کمتر برخودار و مناطقی که از نظر سرمایهگذاری جذابیت خاصی برای سرمایه‌گذاران خصوصی ندارد متمرکز باشد.
منابع
امیری، نادر و رضاپور، آرش(1391)، هنری لفور و تولید فضای اجتماعی، جامعه، فرهنگ و رسانه، شماره 4، 17-1.
راغفر حسین، محمدی فرد زهرا، سنگری مهذب کبری(1392). اندازهگیری فقر چند بعدی در شهر تهران، پژوهشهای اقتصادی (رشد و توسعه پايدار)، شماره 13، 16-1.
رفیعیان، مجتبی و زاهد، نفیسه (1399)، سنجش جدایی گزینی فضایی شهر قم و ارتباط آن با ساختار فضایی شهر، مجله آمایش جغرافیایی فضا، سال 10، شماره 35، 238-217.
ساوج، مایک و آلن وارد(1396)، جامعهشناسی شـهري، ترجمه: ابوالقاسم پوررضا، تهران: سمت.
شفیعی، امیر، عبدی دانشپور، زهره (1398). ارزیابی سیاست‌گذاری مسکونی در شهر تهران در رویارویی با نابرابری فضایی، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 11، 132-73.
عبدی دانشپور، زهره. (1385). تحلیل نابرابری فضایی در محیطهای پیراشهری؛ کوششی در استفاده از رهیافت برنامهریزی و مدیریت راهبردی در تهران، فصلنامه هنرهای زیبا، شماره 36، 14-15.
عبدی، محمدعلی، مهدیزادگان، سیما و کردی، فرزانه(1390). شش دهه برنامهریزی مسکن در ایران(1487-1327)، انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
غفاری گیلانده، عطا، نظم فر، حسین، محمدی، علیرضا، ده ده زاده سیلابی، پروین. (1399). تحلیلی بر نابرابریهای فضایی با تأکید بر شاخصهای کیفیت مسکن (نمونه موردی: مناطق شهری اردبیل)، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 22، 264-251.
فکری، محمد(1392). پرونده ویژه بررسی کتاب حق به شهر: ریشههای شهری، بحرانهای مالی، شماره 66، 76-74.
فکوهی، ناصر(1383). انسان‌شناسی شهری، تهران، نی.
قادری، صلاح الدین (1396)، طرح پژوهشی گونه شناسی محلات تهران، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، کتابخانه مرکز.
قلعه نویی، محمود، ثابت، سارا. (1398). تحلیل عوامل جداییگزینی اجتماعی-فضایی در شهر اصفهان، جغرافیا و توسعه فضای شهری، شماره 6، 88-71.
لطیفی، غلامرضا و باباگلی، مژده (1393). بررسی فضاهای نابرابر شهری در تهران، برنامه ریزی توسعه شهری و منطقهای، شماره 1، 126-102.
مباشر امینی، مسعود. (1396). مطالعه جدایی گزینی فضایی و تمرکز فقر در محلههای مسکونی محلات 13 گانه شهرداری منطقه 12، پژوهش اجتماعی، شماره 37، 80-63.
مدنی‌پور، علی(1381). تهران ظهور یک کلانشهر، ترجمه: حمید زرآزوند. انتشارات شرکت پردازش و برنامهریزی شهری.
مشکینی، ابوالفضل و رحیمی، حجت اله(1391)، جدایی گزینی در مادرشهرها: تحلیلی بر جغرافیای اجتماعی مادرشهر تهران، برنامه ریزی و آمایش فضا، شماره4، 107-86.
موسوی، سید یعقوب و صمدی، علی(1397). تحلیل نابرابری اجتماعی و اقتصادی در دسترسی و استفاده از فضاهای عمومی شهری(نمونه موردی شهر تهران)، مطالعات جامعه شناختی شهری، شماره 8، 62-31.
موسوی، یعقوب(1387). بازسازي محلههاي شهري در چارچوب برنامهريزي توسعه اجتماعي محلهاي، مجله مطالعات اجتماعي ايران، شماره 2، 123-99.
هاروی، دیوید (1387). شهری شدن سرمایه: چرخه دوم انباشت سرمایه در تولید محیط مصنوع، ترجمه: عارفاقوامی مقدم، تهران: اختران.
Afroogh, E. (1997). Space and Social Inequalities: The Study of Spatial Segregation and Poverty Concentration in Residential Neighborhoods of Tehran, Phd Thesis in Sociology, TarbiatModares University, Faculty of Humanities
Anderson, E. (1999), Code of the street: Decency, violence, and the moral life of the inner city, New York.
Bharathi N, Malghan, D, Mishra S and Rahman A. (2022) Residential segregation and public services in urban India. Urban Studies. doi:10.1177/00420980211072855
Blumen, Orna; Zamir, Iris (2001). Two Social Environments in a Working Day: Occupation and Spatial Segregation in Metropolitan Tel Aviv. Environment and Planning A, 33(10), 1765–1784.
Bourdieu, Pierre (2000). Acts of Resistance: Against the New Myths of Our Time Cambridge: Polity Press.
Cassiers, T and Kesteloot, C. (2012). Socio-spatial Inequalities and Social Cohesion in European Cities. Urban Studies, 49(9), 1909-1924
Clark, W.A.V. (1991) Residential preferences and neighborhood racial segregation - a test of the Schelling segregation model, Demography, 28(15), 1-19
Feitosa, F, (2010), Global and Local Spatial Indices of Urban Segregation. Forthcoming in the International Journal of Geographical Information Science. 21(3), 299-323.
Felipe G. Operti, André A. Moreira, Andrea Gabrielli, Hernan Makse, José S. Andrade Jr(2022) Dynamics of racial segregation and gentrification in New York City, The Physics of Cities, https://doi.org/10.3389/fphy.2021.777761
Gabriel Otero, Beate Volker & Jesper Rozer (2021) Space and social capital: social contacts in a segregated city, Urban Geography, DOI: 10.1080/02723638.2021.1950982
Gerometta, Julia, Hartmut Haussermann, and Giulia Longo (2005). “Social Innovation and Civil Society in Urban Governance: Strategies for an Inclusive City, Urban Studies, 42(11), 200- 221.
Glynn, S. (2010), “Playing the Ethnic Card: Politics and Segregation in London’s East End”, Urban Studies,10(5), 991-1013.
Goyal, S., and Ghiglino, C. (2010), “Keeping up with the neighbors: social interaction in a market economy”, European Economic Association, 5(1),90-119.
Greenstein, R., Sabatini, F., & Smolka, M. (2000). Urban Spatial Segregation: Forces, Consequences, and Policy, Responses. Land Lines, 12(6), 7-9
Gurb, E. (2007). Some Principles of Stratifcation, American Sociological Review, 10 (2), 242-249
Gursky, D. (1994). Social Stratifcation Class, Race and Gender in Sociological Perspective. Westview Press 1994
Han, S. (2022). Spatial stratification and socio-spatial inequalities: the case of Seoul and Busan in South Korea. Humanit Soc Sci Commun, 9(22), 192-220
Huggins, R, and Piers Th (2015). Culture and Place-based Development: A Socioeconomic Analysis. Regional Studies 49(1),130–59.
Lefebvre, H (2003), "The Urban Revolution", translated by: Robert Bononno, University of Minnesota Press.
Lefebvre, H. (1991), "The Production of Space", translated by: Donald Nicholson Smith, Oxford, Blackwell.
Lobao, L (2004). Continuity and Change in Place Stratification: Spatial Inequality and Middle Range Territorial Units, Rural Sociological Society 69(1),1–30.
Maffini, L and Maraschin, C. (2018). Urban Segregation and Socio-Spatial Interactions: A Configurational Approach. Urban Science. 2(3),55-316
Manderscheid, K (2009). Integrating Space and Mobilities into the Analysis of Social
Inequality, Distinktion: Scandinavian Journal of Social Theory 10(1), 7–27.
Massey, D.S. (1981). Social Class and Ethnic Segregation: A Reconsideration of Methods and Conclusions, American Sociological Review, 46(5), 641-650.
Massey, D.S., and Denton, N.A. (2001), “American Apartheid: Segregation and the Making of the Underclass”, Massachusetts, Harvard University Press.
Nightingale, C., (2012), "Segregation: A Global History of Divided Cities", New York: The University of Chicago Press.
Pereira, P. (2021). Spatial Segregation: The Persistent and Structural Features of Exclusionary Policies. In: Leal Filho, W., Marisa Azul, A., Brandli, L., Lange Salvia, A., Özuyar, P.G., Wall, T. (eds) Peace, Justice and Strong Institutions. Encyclopedia of the UN Sustainable Development Goals. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-95960-3_21
Piekut, A. (2021). Re-Theorising Spatial Segregation: A European Perspective. In: Pryce, G., Wang, Y.P., Chen, Y., Shan, J., Wei, H. (eds) Urban Inequality and Segregation in Europe and China. The Urban Book Series. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-74544-8_2
Pløger, J (2008). Foucault’s Dispositif and the City. Plan. Theory, 7 (12), 51–70.
Préteceille, E. (2021). Has EthnoRacial Segregation Increased In The Greater Paris Metropolitan Area. Revue Française De Sociologie, 23 (52), 31–62.
Roberto, E., Korver-Glenn, E. The Spatial Structure and Local Experience of Residential Segregation. Spat Demogr9, 277–307
Sampson, Robert. (2009). “Disparity and Diversity in the Contemporary City: Social (Dis)Order Revisited.” British Journal of Sociology, 60(1), 1–31. DOI: 10.1111/j.1468-4446.2009. 01211.x
Sampson, Robert. (2012). Great American City: Chicago and the Enduring Neighborhood Effect. Chicago, IL: University of Chicago Press.
Schelling, T.C. (1971), “Dynamic models of segregation”, Mathematical Sociology, 2(1): 143-186.
Sonn J. W. (2010) Contesting state rescaling: an analysis of the South Korean state’s discursive strategy against devolution, Antipode, 42 (43): 1200–1224.
Van Ham M. and Feijten P.M. (2008) Who wants to leave the neighbourhood? The effect of being different from the neighbourhood population on wishes to move. Environment and Planning A 40(5), 1151-1170.
Van Ham M. and Tammaru T. (2016) New perspectives on ethnic segregation over time and space. adomains approach. Urban Geography.
Van Kempen, R., and Muriethe, A. (2009). New Divided City: ChangingPatterns in European Citiestesg, Royal Dutch Geographical Society Knag, Blackwell Publishing Ltd, 100 (4), 377-398.
Van Kempen, R., and Wissink, B. (2014). Between places and flows: Towards a new agenda for neighbourhood research in an age of mobility. GeografiskaAnnaler: Series b, Human Geography, 96(2), 95–108.
Wilson, George (2008). The Sociology of Spatial Inequality. Annals of the Association of American Geographers, 98(2), 500–522
Wixe, S.and Pettersson, L (2020). Segregation and individual employment: a longitudinal study of neighborhood effects. Ann Reg Sci 64 (7), 9–36.
COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).
|
[1] - دانشیار گروه جامعهشناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران salahedin.gh@khu.ac.ir
[2] -دانشجوی دکتری گروه جامعهشناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران ramzi.negar74@gmail.com
[3] 3-دانشجوی دکتری گروه جمعیت شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران n_farrash@ut.ac.ir
تاریخ وصول: 20/6/1402 تاریخ پذیرش: 24/9/1402
[4] - Van Kempen and Wissink
[5] - Massey
[6] - Bourdieu
[7] - Manderscheid
[8] -Sampson
[9] - Nightingale
[10] -Van Ham and Feijten
[11] -Clark
[12] - Gursky
[13] - Gurb
[14] - Massey
[15] - Préteceille
[16] -Schelling
[17] -Goyal and Ghiglino
[18] -Gerometta
[19] - Anderson
[20] - Glynn
[21] -Massey and Denton
[22] - GIS
[23] -Segregation index (IS)
[24] -Moran's I
[25] -Local Indicators of Spatial; Autocorrelation (LISA)
[26] -Clustered
[27] -Random
[28] -Dispersed
