بازشناسی و تحلیل نابرابری های اجتماعی – فضایی اسکان در جامعه شهری تهران

الموضوعات : مطالعات جامعه شناختی شهری

صلاح الدین قادری ¹ , نگار رمضی ² , نورالدین فراش ³

1 - دانشیار گروه جامعه شناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری گروه جامعه شناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران
3 - دانشجوی دکتری گروه جمعیت شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران

تاريخ الإرسال : 26 الإثنين , صفر, 1445 تاريخ التأكيد : 02 الجمعة , جمادى الثانية, 1445 تاريخ الإصدار : 01 الأحد , شعبان, 1445

الکلمات المفتاحية: نابرابری اجتماعی, دو قطبی شدن, فضا, کلانشهر تهران.,

ملخص المقالة :

در شهر تهران، نابرابری های اجتماعی- فضایی به دلیل تعاملات پیچیده بازارهای زمین و مسکن از یک سو و ارتباط آنها با اشتغال، توزیع و کیفیت خدمات از سوی دیگر، یک موضوع جدی است. پژوهش حاضر از نظر هدف در حوزه پژوهش‌های کاربردی، از نظر جامعه آماری کل محدوده آماری شهر تهران در سطح مناطق 22 گانه و روش بررسی تحلیل ثانویه است. جهت نیل به هدف تحقیق در این مطالعه از "داده های آمارنامه شهر تهران (سال های 1400 و 1396) و اطلاعات مربوط به وضعیت اشتغال و گروه های شغلی از طرح گونه شناسی فرهنگی، اجتماعی و هویتی محلات شهر تهران و شناسایی الگوهای همسایگی و اجتماعات محلی (1396)"، استفاده شد. داده های مورد نیاز در قالب نقشه با استفاده از GIS و GeoDa مورد تجزیه‌و تحلیل قرار گرفتند. بر اساس شاخص مورانز آی و لیسا نتایج نشان داد، نواحی شمالی و جنوبی شهر تهران از نظر وضعیت شاخص های اجتماعی شرایط نامتوازن و ناهمگونی را تجربه می کند. الگوی توزیع فضایی متغیرها در مناطق 22 گانه بیانگر این است که شهر تهران گرایش به دو قطبی شدن بخش شمال – جنوب دارد. نتایج دلالت بر آن دارد که فضای شهری تهران به صورت خوشه‌ای سرشار از عدم تعادل‌های اجتماعی و در حال تجربه‌ی نابرابری‌های اجتماعی- فضایی چشم گیری میان قشرهای مختلف جتماعی است و آنچه که در واقعیت وجود دارد روز به روز بر نابرابری فضایی افزوده می‌شود.

المصادر:

امیری، نادر و رضاپور، آرش(1391)، هنری لفور و تولید فضای اجتماعی، جامعه، فرهنگ و رسانه، شماره 4، 17-1.
راغفر حسین، محمدی فرد زهرا، سنگری مهذب کبری(1392). اندازه¬گیری فقر چند بعدی در شهر تهران، پژوهش¬های اقتصادی (رشد و توسعه پايدار)، شماره 13، 16-1.
رفیعیان، مجتبی و زاهد، نفیسه (1399)، سنجش جدایی گزینی فضایی شهر قم و ارتباط آن با ساختار فضایی شهر، مجله آمایش جغرافیایی فضا، سال 10، شماره 35، 238-217.
ساوج، مایک و آلن وارد(1396)، جامعه¬شناسی شـهري، ترجمه: ابوالقاسم پوررضا، تهران: سمت.
شفیعی، امیر، عبدی دانشپور، زهره (1398). ارزیابی سیاست‌گذاری مسکونی در شهر تهران در رویارویی با نابرابری فضایی، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 11، 132-73.
عبدی دانشپور، زهره. (1385). تحلیل نابرابری فضایی در محیط‌های پیراشهری؛ کوششی در استفاده از رهیافت برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی در تهران، فصلنامه هنرهای زیبا، شماره 36، 14-15.
عبدی، محمدعلی، مهدی¬زادگان، سیما و کردی، فرزانه(1390). شش دهه برنامه¬ریزی مسکن در ایران(1487-1327)، انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.
غفاری گیلانده، عطا، نظم فر، حسین، محمدی، علیرضا، ده ده زاده سیلابی، پروین. (1399). تحلیلی بر نابرابری‌های فضایی با تأکید بر شاخص‌های کیفیت مسکن (نمونه موردی: مناطق شهری اردبیل)، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 22، 264-251.
فکری، محمد(1392). پرونده ویژه بررسی کتاب حق به شهر: ریشه¬های شهری، بحران¬های مالی، شماره 66، 76-74.
فکوهی، ناصر(1383). انسان‌شناسی شهری، تهران، نی.
قادری، صلاح الدین (1396)، طرح پژوهشی گونه شناسی محلات تهران، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، کتابخانه مرکز.
قلعه نویی، محمود، ثابت، سارا. (1398). تحلیل عوامل جدایی‎گزینی اجتماعی-فضایی در شهر اصفهان، جغرافیا و توسعه فضای شهری، شماره 6، 88-71.
لطیفی، غلامرضا و باباگلی، مژده (1393). بررسی فضاهای نابرابر شهری در تهران، برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه¬ای، شماره 1، 126-102.
مباشر امینی، مسعود. (1396). مطالعه جدایی گزینی فضایی و تمرکز فقر در محله‌های مسکونی محلات 13 گانه شهرداری منطقه 12، پژوهش اجتماعی، شماره 37، 80-63.
مدنی‌پور، علی(1381). تهران ظهور یک کلانشهر، ترجمه: حمید زرآزوند. انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.
مشکینی، ابوالفضل و رحیمی، حجت اله(1391)، جدایی گزینی در مادرشهرها: تحلیلی بر جغرافیای اجتماعی مادرشهر تهران، برنامه ریزی و آمایش فضا، شماره4، 107-86.
موسوی، سید یعقوب و صمدی، علی(1397). تحلیل نابرابری اجتماعی و اقتصادی در دسترسی و استفاده از فضاهای عمومی شهری(نمونه موردی شهر تهران)، مطالعات جامعه شناختی شهری، شماره 8، 62-31.
موسوی، یعقوب(1387). بازسازي محله‌هاي شهري در چارچوب برنامه¬ريزي توسعه اجتماعي محله¬اي، مجله مطالعات اجتماعي ايران، شماره 2، 123-99.
هاروی، دیوید (1387). شهری شدن سرمایه: چرخه دوم انباشت سرمایه در تولید محیط مصنوع، ترجمه: عارفاقوامی مقدم، تهران: اختران.

Afroogh, E. (1997). Space and Social Inequalities: The Study of Spatial Segregation and Poverty Concentration in Residential Neighborhoods of Tehran, Phd Thesis in Sociology, TarbiatModares University, Faculty of Humanities
Anderson, E. (1999), Code of the street: Decency, violence, and the moral life of the inner city, New York.
Bharathi N, Malghan, D, Mishra S and Rahman A. (2022) Residential segregation and public services in urban India. Urban Studies. doi:10.1177/00420980211072855
Blumen, Orna; Zamir, Iris (2001). Two Social Environments in a Working Day: Occupation and Spatial Segregation in Metropolitan Tel Aviv. Environment and Planning A, 33(10), 1765–1784.
Bourdieu, Pierre (2000). Acts of Resistance: Against the New Myths of Our Time Cambridge: Polity Press.
Cassiers, T and Kesteloot, C. (2012). Socio-spatial Inequalities and Social Cohesion in European Cities. Urban Studies, 49(9), 1909-1924
Clark, W.A.V. (1991) Residential preferences and neighborhood racial segregation - a test of the Schelling segregation model, Demography, 28(15), 1-19
Feitosa, F, (2010), Global and Local Spatial Indices of Urban Segregation. Forthcoming in the International Journal of Geographical Information Science. 21(3), 299-323.
Felipe G. Operti, André A. Moreira, Andrea Gabrielli, Hernan Makse, José S. Andrade Jr(2022) Dynamics of racial segregation and gentrification in New York City, The Physics of Cities, https://doi.org/10.3389/fphy.2021.777761
Gabriel Otero, Beate Volker & Jesper Rozer (2021) Space and social capital: social contacts in a segregated city, Urban Geography, DOI: 10.1080/02723638.2021.1950982
Gerometta, Julia, Hartmut Haussermann, and Giulia Longo (2005). “Social Innovation and Civil Society in Urban Governance: Strategies for an Inclusive City, Urban Studies, 42(11), 200- 221.
Glynn, S. (2010), “Playing the Ethnic Card: Politics and Segregation in London’s East End”, Urban Studies,10(5), 991-1013.
Goyal, S., and Ghiglino, C. (2010), “Keeping up with the neighbors: social interaction in a market economy”, European Economic Association, 5(1),90-119.
Greenstein, R., Sabatini, F., & Smolka, M. (2000). Urban Spatial Segregation: Forces, Consequences, and Policy, Responses. Land Lines, 12(6), 7-9
Gurb, E. (2007). Some Principles of Stratifcation, American Sociological Review, 10 (2), 242-249
Gursky, D. (1994). Social Stratifcation Class, Race and Gender in Sociological Perspective. Westview Press 1994
Han, S. (2022). Spatial stratification and socio-spatial inequalities: the case of Seoul and Busan in South Korea. Humanit Soc Sci Commun, 9(22), 192-220
Huggins, R, and Piers Th (2015). Culture and Place-based Development: A Socioeconomic Analysis. Regional Studies 49(1),130–59.
Lefebvre, H (2003), "The Urban Revolution", translated by: Robert Bononno, University of Minnesota Press.
Lefebvre, H. (1991), "The Production of Space", translated by: Donald Nicholson Smith, Oxford, Blackwell.
Lobao, L (2004). Continuity and Change in Place Stratification: Spatial Inequality and Middle Range Territorial Units, Rural Sociological Society 69(1),1–30.
Maffini, L and Maraschin, C. (2018). Urban Segregation and Socio-Spatial Interactions: A Configurational Approach. Urban Science. 2(3),55-316
Manderscheid, K (2009). Integrating Space and Mobilities into the Analysis of Social
Inequality, Distinktion: Scandinavian Journal of Social Theory 10(1), 7–27.
Massey, D.S. (1981). Social Class and Ethnic Segregation: A Reconsideration of Methods and Conclusions, American Sociological Review, 46(5), 641-650.
Massey, D.S., and Denton, N.A. (2001), “American Apartheid: Segregation and the Making of the Underclass”, Massachusetts, Harvard University Press.
Nightingale, C., (2012), "Segregation: A Global History of Divided Cities", New York: The University of Chicago Press.
Pereira, P. (2021). Spatial Segregation: The Persistent and Structural Features of Exclusionary Policies. In: Leal Filho, W., Marisa Azul, A., Brandli, L., Lange Salvia, A., Özuyar, P.G., Wall, T. (eds) Peace, Justice and Strong Institutions. Encyclopedia of the UN Sustainable Development Goals. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-95960-3_21
Piekut, A. (2021). Re-Theorising Spatial Segregation: A European Perspective. In: Pryce, G., Wang, Y.P., Chen, Y., Shan, J., Wei, H. (eds) Urban Inequality and Segregation in Europe and China. The Urban Book Series. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-74544-8_2
Pløger, J (2008). Foucault’s Dispositif and the City. Plan. Theory, 7 (12), 51–70.
Préteceille, E. (2021). Has EthnoRacial Segregation Increased In The Greater Paris Metropolitan Area. Revue Française De Sociologie, 23 (52), 31–62.
Roberto, E., Korver-Glenn, E. The Spatial Structure and Local Experience of Residential Segregation. Spat Demogr9, 277–307
Sampson, Robert. (2009). “Disparity and Diversity in the Contemporary City: Social (Dis)Order Revisited.” British Journal of Sociology, 60(1), 1–31. DOI: 10.1111/j.1468-4446.2009. 01211.x
Sampson, Robert. (2012). Great American City: Chicago and the Enduring Neighborhood Effect. Chicago, IL: University of Chicago Press.
Schelling, T.C. (1971), “Dynamic models of segregation”, Mathematical Sociology, 2(1): 143-186.
Sonn J. W. (2010) Contesting state rescaling: an analysis of the South Korean state’s discursive strategy against devolution, Antipode, 42 (43): 1200–1224.
Van Ham M. and Feijten P.M. (2008) Who wants to leave the neighbourhood? The effect of being different from the neighbourhood population on wishes to move. Environment and Planning A 40(5), 1151-1170.
Van Ham M. and Tammaru T. (2016) New perspectives on ethnic segregation over time and space. adomains approach. Urban Geography.
Van Kempen, R., and Muriethe, A. (2009). New Divided City: ChangingPatterns in European Citiestesg, Royal Dutch Geographical Society Knag, Blackwell Publishing Ltd, 100 (4), 377-398.
Van Kempen, R., and Wissink, B. (2014). Between places and flows: Towards a new agenda for neighbourhood research in an age of mobility. GeografiskaAnnaler: Series b, Human Geography, 96(2), 95–108.
Wilson, George (2008). The Sociology of Spatial Inequality. Annals of the Association of American Geographers, 98(2), 500–522
Wixe, S.and Pettersson, L (2020). Segregation and individual employment: a longitudinal study of neighborhood effects. Ann Reg Sci 64 (7), 9–36.

نص كامل:



 

سال سیزدهم ـ شماره­ی چهل و نهم ـ زمستان  1402

صص 35-1

بازشناسی و تحلیل نابرابری­های اجتماعی – فضایی اسکان در جامعه شهری تهران

صلاح­الدین قادری¹، نگار رمضی²، نورالدین فراش³

10.71547/urb.2024.1015722

چکیده

در شهر تهران، نابرابری­های اجتماعی- فضایی به دلیل تعاملات پیچیده بازارهای زمین و مسکن از یک سو و ارتباط آن­ها با اشتغال، توزیع و کیفیت خدمات از سوی دیگر، یک موضوع جدی است. پژوهش حاضر از نظر هدف در حوزه پژوهش­های کاربردی، از نظر جامعه آماری کل محدوده آماری شهر تهران در سطح مناطق 22 گانه و روش بررسي تحلیل ثانویه است. جهت نیل به هدف تحقیق در این مطالعه از "داده­های آمارنامه شهر تهران (سال­های 1400 و 1396) و اطلاعات مربوط به وضعیت اشتغال و گروه­های شغلی از طرح گونه­شناسی فرهنگی، اجتماعی و هویتی محلات شهر تهران و شناسایی الگوهای همسایگی و اجتماعات محلی (1396)"، استفاده شد. داده­های مورد نیاز در قالب نقشه با استفاده از GIS و GeoDa مورد تجزیه‌وتحلیل قرار گرفتند. بر اساس شاخص مورانز آی و لیسا نتایج نشان داد، نواحی شمالی و جنوبی شهر تهران از نظر وضعیت شاخص­های میزان باسوادی، قیمت زمین، پسماند شهری، نسبت اشتغال، افراد خانه­دار، متخصصان، صنعتگران، گروه شغلی کارگران ساده، میزان بافت فرسوده و نسبت آپارتمان­نشینی شرایط نامتوازن و ناهمگونی را تجربه می­کند. الگوی توزیع فضایی متغیرها در مناطق 22 گانه بیانگر این است که شهر تهران گرایش به دو قطبی شدن بخش شمال – جنوب دارد. در مجموع می­توان گفت اگرچه نسبت اشتغال و خانه­داری، متخصصان، صنعتگران، کارگران ساده و متغیرهای میزان باسوادی، نسبت آپارتمان­نشینی، میزان بافت فرسوده و میزان پسماند و قیمت زمین در سال­های 1396 و 1400 با شدت و ضعف متفاوت حالت خوشه­ای دارند اما گروه‌های تحصیلی باسواد، نسبت اشتغال، نسبت آپارتمان نشینی، قیمت زمین و گروه­ شغلی کارگران ساده بیش­ترین تراکم فضایی با گروه­های مشابه و جدایی‌گزینی فضایی را دارند. نتایج دلالت بر آن دارد که فضاي شهری تهران به صورت خوشه­ای سرشار از عدم تعادل­هاي اجتماعی و در حال تجربه­ی نابرابری­های اجتماعی- فضایی چشم گیری میان قشرهای مختلف اجتماعی است و آنچه که در واقعیت وجود دارد روز به روز بر نابرابری فضایی افزوده می­شود.

واژگان کلیدی: نابرابری اجتماعی، دو قطبی شدن، فضا، کلانشهر تهران.

 

مقدمه و بیان مسئله

از زمان تلاش‌های اولیه مکتب شیکاگو، نابرابری اجتماعی- فضایی موضوع مهم مطالعات شهری و جامعه‌شناسی بوده است (ون­کمپن و ویسینک⁴، 2014). مسی⁵ (1994) فضا را به عنوان روابط اجتماعی تعریف می­کند که در داخل جغرافیا ساخته و شکل می­گیرد. فضاها متشکل از منابع انسانی و طبیعی هستند که با تعامل یا محدود کردن روابط اجتماعی فضاهای اجتماعی منحصر به فردی را ایجاد می­کنند. این روابط اجتماعی-فضایی سیستم‌های نابرابری را در بر می‌گیرد (بوردیو⁶، 2000 و مندرشاید⁷، 2009). علاوه بر این، روابط اجتماعی- فضایی در طول زمان تغییر می­کند، همانطور که مرزها و ویژگی فضاها تغییر می­کند. روابط اجتماعی در مکان‌های مختلف به‌طور متفاوتی برهم‌کنش دارند (هاگینز و تامپسون 2015؛ لوبائو 2004). فضا را می‌توان بخشی از مجموعه‌ای ناهمگون (به تعبیر فوکو) متشکل از گفتمان‌ها، نهادها، قوانین و گزاره‌های فلسفی و اخلاقی با هدف تنظیم و نظم بخشیدن به اعمال و شکل‌دهی روابط دانست. اگرچه فضا تعین­کننده اعمال نیست، اما کنش­های خاصی را ایجاد یا تحریک می­کند و می­توان آن را نوعی قدرت در حوزه اجتماعی تعامل دانست (پلاگر، 2008). از این نظر، مناطق همگن نیستند، بلکه نتیجه فرآیندی هستند که طی آن گروه‌های اجتماعی خاص(خانوارهای فقیر، مهاجران، انواع اقلیت‌ها)، زیرساخت‌ها یا امکانات (مدارس، پارک‌ها، فروشگاه‌ها، صنایع و غیره) خوشه‌بندی می‌شوند (سامپسون⁸، 2012).

وجود نابرابری و عدم تعادل فضایی بین مناطق یک شهر، پدیده­ای جدید در جهان نیست. اما در کشورهای در حال توسعه به دلیل فاحش بودن شکاف اجتماعی و نابرابری در توزیع خدمات شهری، تفاوت­های فضایی شهرها تشدید شده است (عبدی­دانشپور، 1385). نابرابری پدیده­ای چند وجهی با ابعاد اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی، فضایی، زیست محیطی و سیاسی است. نابرابری اجتماعی به حالتی اطلاق می­شود که در آن عوامل مؤثر بر فعالیت­های انسانی در زمینه­های مختلف مانند فرصت­ها، منابع و قدرت به طور ناعادلانه توزیع می­شوند. نابرابری فضایی یکی از ابعادی است که به ویژه در توسعه شهری اهمیت یافته است. نابرابری فضایی افق زندگی شهری را شکل می­دهد. بر تحرک، ارزش دارایی­ها، زیرساخت­ها، مسکن و همچنین دسترسی به بهداشت و آموزش تأثیر می­گذارد. روایت‌های «مرکز» و «پیرامون» را تعیین می‌کند و بینش­هایی را در زمینه­ی توزیع منابع و چالش­های مرتبط با آنها نمایان می­سازد و سیاست‌های شهری را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد(سوون، 2010). بنابراین نابرابری اجتماعی - فضایی به حالتی اطلاق می­شود که در آن نابرابری­های قابل توجهی ایجاد می­شود. زیرا خدمات و منابع به طور مساوی در فضاهای مختلف توزیع نشده­اند، بدین صورت نابرابری­های اجتماعی در الگوهای فضایی تجلی می­یابند (هان، 2022).

نابرابری­های اجتماعی از نظر ساختاری بازتولید می­شود و در نهایت به صورت جدایی­گزینی فضایی خود را نشان می­دهد که باگذشت قرن‌ها از پیدایش شهرنشینی، یکی از مهم‌ترین انگیزه­‌ها در روند شکل‌گیری و جدا کردن گروه‌های مختلف اجتماعی در شهرها می‌باشد (پیکوت، 2021 و نایتینگل⁹، 2013). جدایی­گزینی پدیده­ای است که به انواع و درجات مختلف وجود دارد. به‌ندرت یک گروه کاملاً جداشده را می‌یابیم (یعنی وضعیتی که در آن‌ افراد متعلق به یک گروه اجتماعی مشابه، بدون حضور گروه­های دیگر در یک منطقه از شهر زندگی کنند). در عوض، افرادی که دارای ویژگی مشترک هستند، تمایل دارند در مناطق خاصی از شهر جمع شوند، بدون اینکه لزوماً تنها افرادی باشند که در آنجا زندگی می­کنند. به‌عبارت‌دیگر محله­های مختلفی وجود دارد که گروه خاصی در آن‌ها حضور دارند و کم‌وبیش از دیگری تفکیک‌شده است.

جدایی­گزینی می­تواند مثبت نیز باشد و لزوماً یک مسئله منفی نیست. به‌ویژه اگر نتیجه انتخاب آزاد باشد (ون­هام و تامارو، 2016). زندگی در میان افراد مشابه می­تواند مزایای عمده­ای داشته باشد، زیرا می­تواند تعارض را کاهش و به مردم احساس امنیت دهد و شبکه­های اجتماعی را تقویت کند. مردم با زندگی در مناطقی با افراد دارای ترجیحات، نیازها و سبک زندگی مشابه نیز می­توانند از مزایای خدمات و امکانات مشترک (مانند مغازه­ها، امکانات فرهنگی و مذهبی) برخوردار باشند. نکته مهم دیگری که باید بیان کرد این است که نابرابری لزوماً یک مشکل نیست. همیشه سطحی از نابرابری در شهرها وجود دارد. نابرابری زمانی مشکل است که گروه قابل‌توجهی از مردم در پایین­ترین سطح توزیع قرار دارند که ابزار کافی برای تحمل هزینه­های زندگی روزمره ندارند (ون نام و فیجتمن¹⁰، 2009؛ کلارک¹¹، 1991). سطوح شدیدتر جدایی­گزینی اجتماعی-فضایی اغلب توسط دولت­ها نامطلوب تلقی می‌شوند، حتی زمانی که جدایی­گزینی غیرارادی باشد. زیرا این خطر وجود دارد که وقتی افراد مرفه و فقیرتر زندگی جداگانه‌تری داشته باشند، ممکن است منجر به بیگانگی و ترس برای دیگران شود. به‌ویژه زمانی که مرزهای فضایی بسیار واضحی در داخل شهرها وجود دارد، صادق است (ون­هان، 2016).

نابرابری‌های اجتماعی و اقتصادی از جمله نابرابری در دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری همچون؛ حمل و نقل عمومی، آموزش، خدمات بهداشتی – درمانی، درآمدی و ... ازجمله مواردی هستند که به پدیده جدایی­گزینی در شهر فرصت پیدایش، رشد و نمو داده و همچنین به شکل چرخه‌ای معیوب به‌عنوان عوامل ایجادکننده و یا تشدیدکننده جدایی­گزینی عمل می­کنند. نتایج و عواقب چنین پدیده‌ای را می‌توان در ابعاد مختلف از جمله رشد و توسعه سریع و بی‌برنامه حومه‌های شهری (بدون استانداردهای لازم جهت زندگی)، پراکنده رویی، تنزل و از بین رفتن پویایی، سرزندگی عمومی و اجتماعی در شهر، فقر و بیکاری، بالا رفتن مشکلات روانی – اجتماعی و میزان وقوع جرم، جنایت، فرسودگی کالبدی و به مخاطره اندازی همه‌جانبه آینده شهر و ... مشاهده کرد. می­توان گفت که رشد سریع شهرنشینی در کشورهای درحال‌توسعه هم‌زمان باسیاست‌های شهری گمراه‌کننده، یک نظم انحصاری شهری را ایجاد کرده است که بی­عدالتی و نابرابری اجتماعی را بازتاب و تکثیر می­کند. معمولاً شدت نابرابری­ها در شهرهای بزرگ(همچون تهران) بیش از شهرهای کوچک است و نابرابری­های عمده (ناشی از علل اقتصادی- سیاستی)، جلوه فضايی يافته­اند و منجر به شکل­گیری «فضاهای نابرابر شهری» شده­اند(یوسفی و ورشوئی، 1389: 177 به نقل از لطیفی و باباگلی، 1393). جداسازی جنبه اجتماعی قوی نیز دارد، زیرا افراد با پیشینه‌های مختلف معمولاً در مناطقی با وضعیت اجتماعی-اقتصادی متفاوت زندگی می‌کنند و در معرض انواع مختلف فرصت‌ها قرار می‌گیرند. به عنوان مثال محله­ها و مناطق پایین­تر فرصت‌های کمتری را برای مشارکت در برخی مشاغل، بدون توجه به درجه جدایی­گزینی، فراهم می‌کنند. از این رو، به نظر می‌رسد اقامت در محله‌های ضعیف اجتماعی-اقتصادی موانعی برای ادغام ایجاد می‌کند، که ممکن است چالش‌ برانگیز باشد. همچنین محله­ها و مناطق جدایی­گزین شده، فرصت‌ها و محدودیت­هایی را در زمینه برخی مشاغل ایجاد کند(ویکس و پترسون، 2020). اشتغال افراد ممکن است تحت تأثیر تجربیات دوران کودکی آنها قرار گیرد که شامل ویژگی­های محله یا محله­هایی باشد که در آن بزرگ شده­اند. 

با توجه به تغییرات شرایط زیستی، نوع مشاغل و سبک زندگی شهروندان 80 درصد از مردم شهر تهران آپارتمان‌نشین و 66 درصد از آپارتمان­ها زیر 100 مترمربع هستند (مرکز آمار ایران، 1396). تهران از لحاظ کالبدی دارای نواحی و مناطق متفاوت و گوناگون است، به این دلیل، افزایش فاصله اجتماعی، اقتصادی و توزیع نابرابر امکانات و خدمات آن را به شهری ناهمگن در محیط اجتماعی تبدیل کرده است(موسوی، 1387: 102).

نابرابری اجتماعی- فضایی در شهر تهران به عنوان بزرگترین کلانشهر ایران، به‌صورت شدید و گسترده وجود دارد که با پراکنده روی، حاشیه­نشینی، قطبی شدن درآمدی و تغییرات مخرب محیط پیرامون و به‌ویژه نابرابری فضایی گسترده در سیستم مسکونی شهر تهران همراه بوده و قابل‌شناسایی است(عبدی و همکاران، 1390؛ عبدی­دانشپور و شفیعی، 1398؛ راغفر و همکاران، 1392 و مدنی پور، 1381). مشکل مسکن در تهران، که باید آن را از یکسو، پاره­اي از یک مشکل فراگیر در سطح ملی و از سوي دیگر پاره­ا­­ي از مجموعۀ مشکلات شهري این شهر شمرد، ابعاد گوناگونی دارد که در افزایش بهاي مسکن، کمبود مسکن مناسب گروه­هاي اجتماعی- اقتصادي فرودست، فرسودگی مسکن و یورش سوداگران ملکی به مسکن فرسوده و غیر فرسوده نمایان شده و در نابرابري فضایی، تجلی می­یابد. حضور ناکامل و ناکافی بخش عمومی در عرضۀ مسکن، بازار مسکن این شهر را میدان هم آورد بخش خصوصی ساخته است (عبدی­دانشپور و شفیعی، 1397: 283). همچنین دسترسی، استفاده، تولید، توزیع و مصرف فضاهای عمومی شهری و تأثیرات اجتماعی آن بر روی شهروندان امروزه به موضوعی مهم در جامعه­شناسی شهری تبدیل‌شده است.

بدون شک جمعیت شهرنشین نیازمند فضاهایی برای برقراری تعامل اجتماعی هستند که متناسب با نیازها و خواسته­های متنوع شهروندان باشد. به‌موازات توسعه جغرافیایی و کالبدی، فقر فضایی و توزیع نابرابر آن در مناطق مختلف شهر نیز خود را نشان داد(موسوی و صمدی، 1392: 33). در شهرها، جدایی گزینی فیزیکی بین افراد و یا بین فعالیت­ها ارتباطی مستقیم با ویژگی­های فضایی دارد، حقیقتی که مسئله نابرابری­های اجتماعی- فضایی را برای برنامه­ریزان و طراحان شهری به یک نگرانی تبدیل ساخته است. اکنون با توجه به رشد سریع جمعیت، تمایل و سوق به شهرنشینی و افزایش ناگهانی و روند فزاینده رشد جمعیت شهرنشین، لزوم ساخت و حفظ محیط‌های شهری سالم و متعادل، که دربردارنده طیف گسترده‌ای از گروه‌ها و طبقات اجتماعی در کنار هم می‌باشد، به‌وضوح احساس و درک می‌شود. ایجاد و حفظ تعادل و برابری به معنای هم‌زیستی مناسب افراد از ریشه‌ها، تاریخچه، فرهنگ‌ها، آداب‌ورسوم و سبک‌های متفاوت زندگی در محیط شهری در قالب یک کل منسجم از لزوم شهرهای امروزی و آینده محسوب می‌گردد. نابرابری و جدایی­گزینی فضایی ازجمله موانع عمده و اساسی در رسیدن به چنین شهرهایی محسوب می‌شود و ضروری است تا با دقت و سرعت هرچه بیش‌تر از سر راه برداشته شود و جای خود را به حفظ تنوع در عین انسجام و پیوستگی اجتماعی دهد. همچنین اگر چه مفاهیم فضایی و فاصله اجتماعی از دیرباز برای تبیین محیط اجتماعی مورد استفاده قرار گرفته است، اما اهمیت اجتماعی شغل، به ندرت به صورت مکانی و فضایی اعمال شده است و درک اینکه چگونه نابرابری اجتماعی- فضایی با قطبی شدن رفتارهای اجتماعی مرتبط است، بسیار مهم است. براین اساس پژوهش حاضر به دنبال بازشناسی و تحلیل نابرابری­های اجتماعی – فضایی اسکان در جامعه شهری تهران در سطح مناطق 22 گانه است.

 

پیشینه پژوهش

مطالعات مختلفی در زمینه نابرابری­های اجتماعی- فضایی، دسترسی به خدمات شهری و سنجش آن صورت گرفته­ است. به عنوان مثال غفاری و همکاران(1399) در پژوهش خود بیان کردند که بلوک­های شهر اردبیل به لحاظ شاخص‌های کیفیت مسکن در وضعیت نا­برابر قرار دارند به‌گونه‌ای که، محلات و مناطق واقع در بخش­های شمالی و شمال غربی به لحاظ برخورداری از شاخص‌های کیفیت مسکن در وضعیت نا­مطلوبی می­باشند و محلات مرکزی و جنوبی شهر از این نظر از وضعیت بهتری برخوردار می­باشند. الگوی توزیع نا­برابری شاخص‌های کیفیت مسکن در شهر اردبیل به­صورت خوشه­ای بوده و همچنین بین کیفیت مسکن و طبقات اجتماعی در شهر اردبیل رابطه معنا­داری وجود دارد. قلعه­نویی و ثابت(1398) در پژوهش خود نشان دادند که پارامترهایی چون بی‌سوادی، بیکاری و مهاجرت از عوامل جدایی‎گزینی در برخی محلات (همچون طوقچی، خیابان لاله، زینبیه و عاشق اصفهانی) است و همچنین ساکنان ده ساله و بیشتر در مرکز شهر و محلات ثروتمندتر مستقر هستند. قادری(1397) در پژوهشی تحت عنوان «ساختار قشربندی اجتماعی و خوشه بندی فرهنگی- اجتماعی محله های شهر تهران» نشان داد که توزیع قشربندی اجتماعی در بین ساکنان شهر تهران بر مبنای مناطق بالاشهر و پایین شهر است، و سه شاخص قدرت اقتصادی، پایگاه اجتماعی و تعلق محلی، بیانگر ثروت، منزلت و رضایت از محل زندگی هستند.  موسوی و صمدی(1397) در پژوهشی با عنوان «بررسی عوامل اجتماعی و اقتصادی مؤثر در استفاده از فضاهای عمومی در شهر تهران» نشان دادند که متغیرهای پایگاه اجتماعی و اقتصادی، دارایی و توان اقتصادی، مشارکت، اعتماد و شبکه روابط اجتماعی- در مجموع نزدیک به 4/68 درصد از تغییرات متغیر استفاده از فضاهای عمومی شهری -را تحت تأثیر قرار می‌دهند. مباشرامینی(1396) در پژوهشی با عنوان «مطالعه جدایی گزینی فضایی و تمرکز فقر در محله‌های مسکونی محلات 13 گانه شهرداری منطقه 12» بیان کردند در شرایطی که جدایی گزینی فضایی به سوی جدایی کامل اقتصاد و گرو­ه­های مختلف اجتماعی باشد محله‌های مسکونی به زمینه‌هایی برای تعاملات و تماس‌های  درون طبقاتی تبدیل خواهند شد. افزایش تماس‌های درون طبقه‌ای و کاهش تماس‌های بین طبقاتی منجر به کاهش نقش طبقات متوسط که به مثابه گروه­های مرجع در محله‌های فقیرنشین می‌باشند، می‌شود و در نتیجه تمرکز فقر به شکل خرده فرهنگ جرم زا در این محله‌ها نمود پیدا می‌کند.

هان(2022) در پژوهشی با رویکرد قشربندی اجتماعی شهر سئول را به 4 خوشه تقسیم­بندی کرده است. نتایج پژوهش نشان می­دهد نابرابری اجتماعی – فضایی در بین خوشه­های مختلف شهری وجود دارد و خوشه یک سئول نسبت به سایر خوشه­ها در تمام بخش­های تسهیلات اقتصادی و خدماتی برتری دارد. در نتیجه ساکنان این گروه می­توانند از خدمات حمل و نقل عمومی، ایمنی، درمانی، فرهنگی، آموزشی و فرصت­ها و مزایای اقتصادی در مقایسه با سایر مناطق برخوردارتر شوند. در نتیجه فضای شکل گرفته از این طریق بر جامعه و زندگی افراد به شیوه­های ناعادلانه تأثیر می­گذارد. فلیپ و همکاران(2022) جدایی­گزینی نژادی مسکونی با پدیده­هایی مانند نابرابری درآمد، نابرابری ارزش دارایی و تفاوت در دسترسی به بهداشت و آموزش مرتبط است. علاوه بر این، مطالعات اخیر پدیده اعیانی‌سازی را به عنوان عاملی برای تداوم یا افزایش جدایی­گزینی مسکونی نژادی در برخی از شهرهای آمریکا نشان می­دهند. بهاراتی و همکاران(2022) در پژوهشی با عنوان تفکیک مسکونی و خدمات عمومی در شهری هند بیان کردند در نواحی مشخصی از شهر که توسط افراد کم­درآمدتر اشغال شده، تجمع مشکلات و آسیب­های شهری صورت می­گیرد، که تدریجا موجب به وجود آمدن اقلیت­های اجتماعی در آن مکان می­شود. هند شهری با درجه بالایی از نابرابری فضایی درون‌شهری در دسترسی به خدمات عمومی مانند آب لوله‌کشی و فاضلاب مشخص می‌شود. روبرتو و کاورگلن (2021) در پژوهش خود بیان کردند که جاده‌ها و موانع فیزیکی - مانند بزرگراه‌ها، خطوط راه‌آهن و آبراه‌ها - الگوهای فضایی جدایی­گزینی مسکونی نژادی و قومی را تشکیل می‌دهند و نحوه تجربه جدایی­گزینی محلی توسط ساکنان را شکل می‌دهند. نتایج نشان می‌دهد که موانع فیزیکی با سطوح افزایش‌یافته جدایی­گزینی قومی مرتبط است و اگرچه موانعی مانند بزرگراه‌ها، خطوط راه‌آهن ذاتاً فی­نفسه به جدایی­گزینی قومی منجر نمی­شوند، ولی می‌توانند زیرساخت‌ مرزهای اجتماعی را فراهم کنند و تقسیم‌بندی‌های نژادی محله‌ای را تسهیل کنند. نتایج اوترو و همکاران(2020) نشان داد که ساختار فضایی منابع شبکه را حتی پس از در نظر گرفتن طبقه اجتماعی تعیین می‌کند. به طور خاص، زندگی در مناطق ممتاز با شبکه‌های بسیار پرمحتوا همراه است، در حالی که زندگی در مناطق حاشیه‌ای با فقر شبکه و ارتباطات با وضعیت پایین همراه است.

می­توان گفت بسیاری از نیروهای متضاد تمرکز شهری بر پویایی شهرها تاثیر منفی دارند. در این زمینه مدیریت شهری غیرمتخصص و ناکارآمد، الگوهای رسمی و غیررسمی نامتوازن توسعه شهری در نتیجه مدیریت ناکارآمد، برنامه­ریزی ضعیف کاربری زمین، بی­عدالتی، عدم تخصیص خدمات و امکانات به صورت متناسب در شهر، فرصت­های اقتصادی و تقسیمات اجتماعی نابرابر، عدم دسترسی به امکانات و تسهیلات شهری، امکانات رفاهی، سلامت و... بر شکل­گیری و تشدید جدایی­گزینی فضایی موثر هستند. نتایج پژوهش­ها نشان می‌دهد که جدایی­گزینی فضایی هم متاثر از نابرابری­ها و هم تشدیدکننده آن است زیرا منابع اجتماعی متفاوت را در بین طبقات تقویت می‌کند. همچنین شکل، محتوا و نحوه­ی توسعه مناطق، و در عین حال استفاده و دسترسی به فضاهای عمومی و شهری متناسب با نیازها، مسائل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی اکثریت شهروندان و ساکنان مناطق مختلف نابرابر است. در عین حال مرور پیشینه پژوهش­های صورت گرفته در این زمینه نشانگر آن است که تاکنون پژوهشی اختصاصی در خصوص جدایی­گزینی فضایی - اجتماعی از نگاه جامعه­شناسی مرتبط با این موضوع در نمونه مورد مطالعه به انجام نرسیده است و اکثر مطالعات جدایی­گزینی فضایی را معادل با جدایی مسکونی در نظر گرفتند. بنابراین مطالعه آسیب­شناختی جدایی­گزینی فضایی - اجتماعی در شهر تهران ضروری به نظر می­رسد.

 

ادبیات نظری و تجربی پژوهش

فرم و شکل شهری را نمی­توان به عنوان پس زمینه­ای خنثی برای فعالیت­های انسانی دانست، بلکه به عنوان جنبه­ای ذاتی از هر کاری که انجام می­دهیم تلقی می شود. رویکردهای مختلف بر چگونگی تأثیر نابرابری اجتماعی -فضایی بر زندگی اجتماعی افراد، نحوه تعامل ما با دیگران، فرصت‌ها و منابع کمتر یا بیشتر تمرکز می‌کنند(مافینی و مارچین، 2018). در ادامه به برخی از رویکردهای مرتبط با نابابری فضایی و مسائل اجتماعی پرداخته می­شوند.

از نظر وبر نابرابری اجتماعی در رابطه­ی اجتماعی انعکاس می­یابد. نابرابری را به زبان وبری باید نوعی از محتوای رابطه­ی اجتماعی تعریف کرد که عبارت از این احتمال دارد که افراد به طریقی قابل تعین و معنادار بر مبنای درک تطیبقی منزلت­های درون فهمی شده به صورتی متفاوت و تبعضی رفتار خواهند کرد. وبر منزلت­ها را مبنی بر سه عامل قدرت، ثروت و حیثیت می­داند دیدگاه او از قشربندی اجتماعی این استدلال را مطرح می­کند که نابرابری اجتماعی بر اساس موقعیت طبقه اجتماعی، پایگاه و میزان قدرت (و اقتدار) گروه­های مختلف مردم شانس­های زندگی نابرابر را دارند و معتقد است طبقات در نظم اقتصادي می­توانند بر پایه نوع دارایي نیز تقسیماتي داشته باشند. بدین ترتیب با لحاظ نظریه­هاي فضاي شهري، نابرابري اجتماعي و جدایي­گزیني طبقاتي، در برنامه­ریزی فضایي میسر می­شود. از نظر او طبقات شامل کساني است که در بازار مبادله منابع ارزشمند، جایگاه یکساني دارند. این منابع شامل: منابع اقتصادي، قدرت، منزلت، تحصیلات و نیروي بدني (و یا کنترل نیروي بدني) می­باشد؛ که البته مالکیت کنترل منابع اقتصادي را امکان­پذیر می­کند (گورسکی¹²، 1994).

وبر انسداد اجتماعي را فرآیندي می­داند که در آن مجموعه­های اجتماعي با ایجاد مانع در برابر دسترسي دیگران به منابع و فرصت­ها، در پي افزایش پاداش­هایشان می­باشند. انسداد اجتماعي می­تواند براساس: 1- ویژگی­های اجتماعي یا فیزیکي (رنگي پوست)؛ 2- ویژگی­های گروهي و 3- نژاد، زبان، اصالت اجتماعي، مذهب باشد، که موجب هدایت به فرصت­های اقتصادي خاص شده و مانع رقابت آزاد در جامعه می­شود. این به­رغم وجود شخصیت­های مثبت و منفي در گروه­ها یا افراد و شایستگی‌های فردي است(گورب¹³، 2007). او، محل اقامت را به­عنوان یکی از نمادهای منزلتی گروه­های منزلت در نظام اجتماعی برمی­شمارد. از نظر او شهر توسط گروه­های منزلتی و طبقات به فضاهای متمایز و نابرابر تقسیم می­شود. این فضای نابرابر توسط نظام حقوقی و مذهبی نیز مورد حمایت قرار می­گیرد. وجود گروه­بندی­های توزیعی با ایجاد امکان جدایی­گزینی، تقسیم­بندی­های طبقاتی را تقویت کرده و جدایی­گزینی فضایی گروه­های منزلت را با وجود تفاوت صریح در عقاید و شیوه زندگی تقویت کرده است. رویکرد نئووبری نیز جدایی­گزینی فضایی را برآیندی از دسترسی گروه­ها به بازار مسکن می­داند (مشکینی و رحیمی، ۱۳۹۱: ۸۷). 

داگلاس مسی¹⁴ (1981) بیان می­کند که در مورد اثر موقعیت اجتماعی و طبقه اجتماعی بر جدایی­گزینی و فرآیند انتخاب محلات جداگانه توسط گروه­های متفاوت برای زندگی، دو فرضیه متفاوت مطرح می­شود: اول فرضیه جذب است که بیان می­کند هرچه طبقه اجتماعی و پایگاه اقتصادی اجتماعی بالاتر رود، ادغام فضایی گروه اقلیت در اکثریت بیشتر می­شود؛ فرضیه دوم که فرضیه فاصله اجتماعی است، معتقد است که فاصله فیزیکی در فضای شهری ارتباط مستقیمی با فاصله اجتماعی گرو­ه­های قومی دارد که به معنای جدایی­گزینی گروه­های قومی به دلایل فاصله اجتماعی و نه پایگاه اجتماعی - اقتصادی متفاوت آن‌ها می­باشد(مسی، 1981 و پرتسیل¹⁵، 2011). 

رویکردهای مطالعه رفتارهای گروه­های اجتماعی در هنگام انتخاب محل سکونتشان حداقل بر چهار ساز و کار متفاوت، اما وابسته متمرکز است: الف) ترجیحات شخصی؛ ب) بازار کار؛ ج) بازارهای زمین و املاک؛  و د) سیاست‌های دولتی و سرمایه‌گذاری‌ها. در رویکرد اول(رویکرد ترجیحات شخصی) می­بینیم که جدایی­گزینی با توجه به علاقه مردم به داشتن همسایگانی شبیه به خودشان افزایش می­یابد(شلینگ¹⁶، ۱۹۷۱: ۱۴۳-۱۸۶ و فيتوسا، ۲۰۱۱)؛ برای مثال با توجه به شواهد، اگر افراد بیکار در کنار کسانی که بیکار هستند زندگی کنند، کمتر احساس ناراحتی می­کنند(گویال و گیلینو¹⁷ ، ۲۰۱۰: ۹۰-۱۱۹).

رویکرد دوم(رویکرد بازار کار) نشان می­دهد که بازار کار و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن، مانند محرومیت و نابرابری اجتماعی مسئول جدایی­گزینی و شرایط زندگی پر مخاطره خانواده‌های فقیر است (جرومتا¹⁸ و همکاران، ۲۰۰۵: ۲۰۲۱ - ۲۰۰۷). در رویکرد سوم(رویکرد بازارهای زمین و املاک) بر بازار زمین و املاک تمرکز دارد و تأکید می­کند که چگونه توسعه‌دهندگان و کارگزاران آن‌ها رقابت را برای مسکن شبیه‌سازی می­کنند؛ امری که جدایی­گزینی گروه­های مرفه را تقویت، و خانواده‌های فقیر را مستثنا می­کند.

در چهارمین رویکرد(رویکرد سیاست­های دولتی و سرمایه­گذاری) بر این نکته تأکید می­شود که چگونه دولت به دلیل اقدام نامناسب، توزیع نابرابر سرمایه، طرح­های عظیم مسکن عمومی و ابزارهای تنظیم­کننده مانند منطقه­بندی انحصاری، زمینه‌ساز بروز پدیده جدایی­گزینی و تقویت آن می­شود. مجموعه این عوامل در کنار یکدیگر جدایی­گزینی­های کالبدی و اجتماعی را در شهرها رقم می­زند که افزایش روابط درون‌گروهی، کاهش روابط برون­گروهی، طرد اجتماعی، توزیع نابرابر منابع، خدمات، تبعیض، بدنام سازی، بیکاری، کمبود سرمایه اجتماعی، کمبود منابع مالی، انزوای سیاسی، فرسودگی شهری، وجود جمعیت در حال گذار، شیوع ساختمان­های رها شده و مشکلات جسمی و روانی تنها تعدادی از پیامدهای آن­هاست، که در بلندمدت و کوتاه مدت بر شهر و ساکنان آن به شدت تاثیر می­گذارند (آندرسون¹⁹، ۱۹۹۹؛ گلین²⁰، ۲۰۱۰؛ مسی و دنتون²¹، ۲۰۰۱).

مشهورترین نظریه­پرداز رویکرد اقتصاد سیاسی فضا دیوید هاروی، معتقد است، جدایی­گزینی فضايی و مسکونی در شهر سرمايه­داری به معنای دسترسی متفاوت به منابع کمیاب جهت تصرف ظرفیت بازار است. طرح اولیه­ی هاروی، تحلیل مارکس از انباشت سرمایه و استنتاج آثار آن در ساختار شهری بود. این امر به طور اساسی با تحلیل دارایی ملکی و نقش آن در انباشت سرمایه مرتبط و از موضوع­هایی بود که مارکس کمتر درباره­ی آن بحث کرده بود. هاروی ماهیت مشخص و متمایز زمین را کالایی در جامعه سرمایه­داری ذکر کرد. هر چند زمین مانند کالاهای دیگر قابل خرید و فروش است، اما چند ویژگی دارد. مهم­ترین ویژگی­اش ثابت بودن از لحاظ فضایی است، زیرا نمی­توان آن را جابجا کرد؛ زمین برای حیات انسان ضروری است، زیرا همه­ی ما به جایی برای زندگی کردن نیاز داریم. زمین امکان نگهداری دارایی و بالا رفتن ارزش آن را فراهم می­کند؛ و نهایتا به طور نسبی جاودانه است؛ زیرا شکل بهسازی شده­ی آن (مثلا ساختمان) مدت زمان مدیدی دوام می­آورد، بسیار بیش از لباسی که کهنه یا غذایی که صرف می­شود. قسمت اعظم تلاش­های هاروری تفحص درباره­ی تاثیرات ویژگی خاص سرمایه­گذاری کلان بر روی زمین است تا در دیگر حوزه­ها. او بر این نکته تاکید داشت که این سرمایه­گذاری به این دلیل که باعث می­شود بخش عظیمی از سرمایه معمولا برای محیط مصنوع صرف می­شود، هم در عملکرد اقتصاد سرمایه­داری بسیار موثر است و هم میراث نسبتا بادوام فیزیکی یا مادی برجای می­گذارد. اگر محیط مصنوع راه سودمندی برای سرمایه­گذاری باشد، ممکن است به انباشت سرمایه کمک کند؛ اگر ویژگی پایداری آن به نحوی باشد که در مدت زمانی کوتاه، کهنه و منسوخ شود، ممکن است به صورت مانعی برای سرمایه­گذاری درآید(ساوج و همکاران، 1396). هاوری جدايی گزينی را برحسب بازتولید مناسبات اجتماعی تبیین می­کند و معتقد است که نواحی مسکونی (محیط­های همسايگی، محلات) محیط­های متمايزی را برای تعاملات اجتماعی فراهم می­آورد که افراد با تکیه بر آن­ها بصورت قابل­توجهی موازين ارزشی، انتظارات، عادت­های مصرفی، ظرفیت­های بازار و حالت­های آگاهی را استخراج می­کنند. هاروی اذعان می­دارد که الگوهای جدايی گزينی مسکونی بسیاری از تعارضات جامعه سرمايه­داری را بازتاب می­دهند و درونی می­سازند. البته خوشبین است که فرآيندهايی که تعارضات مذکور را به وجود می­آورند و حفظ می­کنند، نتیجه کانون­های بی­ثباتی و تعارض واقع می­شوند(هاروی، 1387 و ساوج و همکاران، 1396).

به­طور کلی عوامل عمده موثر بر نابرابری اجتماعی- فضایی در شهرها شامل عوامل اقتصادی، اجتماعی، کالبدی، سیاسی، مدیریت شهری و مانند آن هستند که با یکدیگر پیوند داشته و بر هم تاثیر می­گذارند. بررسی نظریه­های مطرح­شده نشان می­دهد که علاوه بر عوامل اجتماعی- اقتصادی ایجادکننده نابرابری اجتماعی- فضایی، عوامل کالبدی و مدیریت شهری تاثیر بسزایی در جدایی­گزینی فضایی- اجتماعی دارد. عوامل اجتماعی فرهنگی(مانند قومیت و نژادهای مختلف، نحوه قشربندی اجتماعی، پایگاه طبقاتی، هویت، فاصله اجتماعی)، عوامل سیاسی (مانند رویکرد دولت به مفهوم جدایی­گزینی، نحوه دخالت دولت در توزیع درآمد، نحوه توزیع منابع و فرصتها)، عوامل اقتصادی (نظام بازار، درآمد، موقعیت­های شغلی، بیکاری و مانند آن) و نظام مدیریت شهری (نظام مسکن، اجرای پروژه­های شهری، نحوه توزیع خدمات و کاربری­های اراضی شهری، نحوه محله­بندی و نظیر آن) و عوامل کالبدی(عوامل طبیعی مثل رودخانه و کوه و غیره و عوامل مصنوعی مثل بزرگراه، راه‌آهن و مانند آن) همه این عوامل می­توانند بر نابرابری اجتماعی- فضایی، جدایی­گزینی و نحوه شکل­گیری آن تاثیر داشته باشند.

 

روش تحقیق و داده­ها

پژوهش حاضر از نظر هدف در حوزه پژوهش­های کاربردی و از نظر ماهیت و روش تحقیق در زمره تحقیقات توصیفی- تحلیلی و از نوع تحلیل ثانویه می­باشد. جامعه آماری کل محدوده آماری شهر تهران در سطح مناطق 22 گانه است. جهت نیل به اهدف تحقیق "در حوزه خدمات شهری و مسکن از داده­های آمارنامه شهر تهران در سال 1396 و 1400 (در سطح مناطق 22 گانه) و اطلاعات مربوط به وضعیت اشتغال و گروه­های شغلی از طرح گونه­شناسی فرهنگی، اجتماعی و هویتی محلات شهر تهران و شناسایی الگوهای همسایگی و اجتماعات محلی در سال 1396 (با 12000 نمونه به تفکیک مناطق 22گانه)" استفاده شد. شهر تهران براساس سرشماری نفوس و مسکن سال 1395، 8737510 نفر و با 22 منطقه به ۱۲۲ ناحیه شهری تقسیم شده‌است، پرجمعیت‌ترین شهر ایران است. وسعت تقریبی تهران 800 کیلومتر مربع است. در نهایت داده­های مورد نیاز در قالب نقشه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی²² و GeoDa مورد تجزیه و تحلیل قرار می­گیرند.

جدول1. شاخص­­های مورد استفاده در پژوهش

ردیف	شاخص­ها	ارزش عددی
1	شاخص جدایی­گزینی23	بین 0 و 1، مقدار 0 توزیع عادلانه و برابری را نشان می‌دهد و مقدار 1 جدایی­گزینی کامل است
2	شاخص موران24	ارزش مثبت بیانگر ویژگی­های مشابه و وجود خوشه­های معنادار، ارزش منفی نشان‌دهندۀ ناهمگنی خصوصیات و 0 بیانگر ناپیوستگی و تصادفی بودن پدیده مورد بررسی
3	شاخص لیسا25	نشان می‌دهد که آیا مناطق با ارزش بالا به‌وسیلۀ مناطق با ارزش بالا (بالا- بالا) و مناطق با ارزش پایین، توسط مناطق مشابه (پایین- پایین) محصور شده است یا نه. مقدار منفی نیز نشان‌دهندۀ احاطۀ مناطق با ارزش پایین توسط مناطق با ارزش بالا (پایین- بالا) و یا مناطق با ارزش بالا به‌وسیلۀ مناطق با ارزش پایین (بالا- پایین)است

 

یافته­ها

در بخش یافته­های پژوهش ابتدا وضعیت متغیرهای اجتماعی و خدمات شهری در مناطق 22 گانه شهر تهران مورد بررسی قرارگرفته، سپس به الگوی پراکنش پراکنش فضایی-اجتماعی شاخص­ها و متغیرها در مناطق 22 گانه پرداخته می­شود. برای شناسایی الگوهای توزیع فضایی متغیرهای پژوهش از روش خودهمبستگی فضایی موران جهانی محیط نرم­افزار  ArcGISو شاخص لیسا (LISA) در محیط GeoDa استفاده شده است. شاخص موران یکی از بهترین شاخص­ها برای تشخیص خوشه­بندی است. این شاخص تشخیص می­دهد که آیا نواحی مجاور به­طورکلی دارای ارزش مشابه یا غیرمشابه می­باشند. ارزش موران بین 1+ و -1 است. ارزش نزدیک به 1 به معنای توزیع به­صورت خوشه­ای و ارزش نزدیک به 1- نشانگر توزیع تصادفی عناصر می­باشد می­توان مدل را برحسب فیلدهای مختلف اجرا نمود و نتیجه به صورت خوشه­ای²⁶، تصادفی²⁷ و یا پراکنده²⁸ روی شکل خروجی مدل نشان داده می­شود.

بررسی وضعیت میزان باسوادی در مناطق مختلف شهر تهران براساس شکل شماره 2، بیانگر این است که میزان باسوادی از 6/89 در منطقه 17 تا 1/98 درصد در مناطق 3 و 6 در نوسان است. براین اساس مناطق 6، 3، 2، 1 و 5 از بیشترین میزان باسوادی و مناطق 17 و 19 از کمترین میزان باسوادی برخوردارند. توزیع فضایی نسبت اشتغال در مناطق 22 گانه شهر تهران نشان­دهنده­ی این است که نسبت اشتغال از توزیع نابرابر و نامتوازنی برخوردار است. به طوری که مناطق جنوبی و بعد از آن مناطق شمال شرق تهران از نسبت اشتغال بالاتری در مقایسه با مناطق غرب و شمال غرب تهران برخوردارند و مناطق 21، 2، 22 و 5 دارای کمترین نسبت اشتغال در مقایسه با سایر مناطق هستند. در زمینه طبقه­بندی مشاغل مناطق 2، 3، 5 و 6 کمترین درصد افراد خانه­دار و مناطق 4، 8، 9، 10، 14، 15، 16، 17، 18، 20 و 22 بیشترین نسبت افراد خانه­دار را به خود اختصاص دادند. از نظر حرفه قانون­گذاران منطقه(39/5 درصد) دارای بیشترین و مناطق 4، 5، 7، 8، 9، 10، 11، 12، 13، 14، 15، 16، 18، 19، 20 و 21 (کمتر از 5/2 درصد) کمترین نسبت را دارند. نسبت گروه­ شغلی مختصصان در مناطق 22 گانه شهر تهران با نوساناتی همراه بوده است. این نسبت از کمتر از 5 درصد در مناطق 8، 10، 12، 14، 15، 16، 17، 18، 19، 20 و 21 تا بیشتر از 15 درصد در مناطق 1، 2 و 3 متغیر بوده است. همچنین بیشتر نسبت افراد حرفه شغلی تکنسین در مناطق 4 و 12 و کمترین درصد کارمندان را منطقه 18 (کمتر از 20 درصد) به خود اختصاص داده است. براساس شکل شماره 3، از نظر نسبت کارمندان خدماتی، گرایش به سمت جنوب و جنوب شرق بوده است. به طوری که مناطق 7، 13، 16 و 20 بیشترین نسبت کارمندان بخش خدماتی را دارا می­باشند. مناطق 10، 11، 17 و 18 بیشترین درصد صنعتگران و همچنین مناطق 15، 16 و 18 بیشترین نسبت را در زمینه گروه شغلی کارگران ساده به خود اختصاص دادند. در نهایت مناطق 3 و 9 بیشترین نسبت افراد بازنشسته را دارند.

توزیع فضایی میزان باسوادی	توزیع فضایی نسبت اشتغال
توزیع فضایی نسبت افراد خانه­دار	توزیع فضایی نسبت قانون­گذاران
توزیع فضایی نسبت مختصصان	توزیع فضایی نسبت تکنسین­ها

شکل 1: توزیع فضایی نسبت متغیرهای باسوادی، اشتغال، افراد خانه­دار، قانون­گذاران، مختصصان و تکنسین­ها در مناطق 22 گانه شهر تهران

توزیع فضایی نسبت کارکنان خدماتی	توزیع فضایی نسبت صنعتگران
توزیع فضایی نسبت کارگران ساده	توزیع فضایی نسبت بازنشسته­ها

شکل 2: توزیع فضایی نسبت متغیرهای کارکنان خدماتی، اشتغال، صنعت­گران، کارگران ساده و نسبت بازنشسته­ها در مناطق 22 گانه شهر تهران

شکل شماره 3، توزیع فضایی قیمت زمین و خدمات شهری را براساس مناطق 22گانه شهر تهران نشان می­دهد. توزیع فضایی قیمت زمین در مناطق 22 گانه شهر تهران در سال­های 1396 و 1400 بیانگر این است که قیمت مسکن در تهران به شکل آشکار با دوقطبی همراه است. در سال 1396، مناطق 1، 2، 3 و 6 دارای بالاترین قیمت مسکن و مناطق جنوبی همچون 9، 10، 11، 12، 14، 15، 16، 17، 18، 19 و 20 قیمت پایین­تری داشتند. در سال 1400، سه منطقه 1، 2 و 3 در شمال شهر، بالاترین میزان قیمت و به‌جز مناطق 4، 5، 6، 7، 8 و 13 سایر مناطق قیمت­ پایین­تری در مقایسه با همه مناطق داشتند. از نظر وضعیت آپارتما­ن­نشینی در مناطق 22 گانه شهر تهران نتایج نشان­دهنده­ی این است که وضعیت آپارتمان­نشینی از توزیع ناهمگون و نامتوازنی برخوردار است. به طوری که نسبت آپارتمان­نشینی از 6/70 درصد در منطقه 16 تا 7/96 درصد در منطقه 7 در نوسان است. می­توان گفت که وضعیت آپارتمان­نشینی در شهر تهران به صورت کمربند شمالی و جنوبی تقسیم‌شده است. توزیع بافت­های فرسوده نشانگر آن­ است که تمرکز بافت‌های فرسوده شهر تهران در مرکز و نیمه جنوبی شهر است و بر مبنای نسبت بافت­های فرسوده، شهر تهران به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم‌شده است به عبارتی مناطق شمالی با کمترین میزان بافت فرسوده و مناطق جنوبی با بیشترین میزان بافت­های فرسوده ­می­باشد. بر مبنای نسبت پسماند شهری، شهر تهران به دو بخش شمالی و جنوبی تقسیم‌شده است. همچنین براساس سالنامه شهرداری تهران در سال 1396، در مناطق شمالی شهر تهران میزان پسماند خشک بیشتر است و هرچه از سمت مناطق شمال به جنوب شهر حرکت می‌کنیم، میزان پسماند خشک نسبت به پسماند تر کمتر می‌شود. دسترسي مردم به تسهيلات ورزشي شانس فعاليت جسماني را بيشتر مي کند. براین اساس، توزیع فضایی متراژ امكانات و فضاهای ورزشی به تفکیک مناطق 22 گانه شهر تهران در سال 1396 به صورت پراکنده در تمام مناطق شهری توزیع شده است. به عبارتی می­توان گفت که از توزیع برابری برخوردار است.

 

توزیع فضایی قیمت مسکن در سال 1400	توزیع فضایی قیمت مسکن در سال 1396
توزیع فضایی نسبت آپارتمان نشینی	توزیع فضایی میزان بافت­های فرسوده
توزیع فضایی متراژ امكانات و فضاهای ورزشی

شکل 3: توزیع فضایی قیمت مسکن، نسبت آپارتمان­نشینی، بافت­های فرسوده و متراژ فضاهای ورزشی در مناطق 22 گانه شهر تهران  

 

جدول 2. مقادیر شاخص­ جدایی­گزینی تک گروهی و مورانز آی برای متغیرهای پژوهش 

ردیف	طبقه‌ها	شاخص جدایی گزینی	مقادیر شاخص مورانز آی
			مقدار آزمون مورانز آی	واریانس	سطح معناداری
1	میزان باسوادی	480/0	549671/0	033025/0	001014/0
2	نسبت اشتغال	451/0	405682/0	032903/0	012453/0
3	درصد خانه داری	309/0	395867/0	031922/0	013058/0
4	قانون گذاران	087/0	132476/0	029933/0	297906/0
5	متخصصان	386/0	354556/0	028458/0	017123/0
6	تکنسین­ها	099/0	030847/0	030375/0	652553/0
7	کارمندان	0564/0	207312/0	031426/0	150416/0
8	کارکنان خدماتی	092/0	140743/0	031890/0	291517/0
9	صنعتگران	408/0	387474/0	031000/0	013468/0
10	کارگران ساده	512/0	400746/0	028098/0	033527/0
11	بازنشسته­ها	047/0	028677/0-	030943/0	914247/0
12	نسبت آپارتمان­نشینی	213/0	436217/0	032314/0	007112/0
13	میزان بافت فرسوده	378/0	178496/0	032308/0	008401/0
14	میزان پسماند	512/0	285737/0	029612/0	012721/0
15	متراژ امکانات و فضاهای ورزشی	026/0	038391/0-	029928/0	067461/0
16	قیمت زمین 1400	447/0	463370/0	030874/0	003636/0
17	قیمت زمین 1396	422/0	512093/0	031808/0	001699/0

جدول شماره 2، مقادیر شاخص­های جدایی­گزینی تک‌گروهی متغیرهای تحقیق را نشان می­دهد. شاخص جدایی­گزینی توزیع میزان باسوادی، نسبت اشتغال، نسبت افراد خانه­دار، گروه­های شغلی متخصصان، صنعتگران، کارگان ساده و همچنین نسبت آپارتمان نشینی، میزان باقت فرسوده، پسماند و قیمت زمین در سال­های 1396 و 1400 را در سطح شهر تهران تقریباً نابرابر نشان می‌دهد و مناطق مختلف تهران تفاوت ­معناداری با هم دارند. همچنین شاخص جدایی­گزینی توزیع نسبت قانون­گذاران، تکنسین­ها، کارمندان، کارکنان خدماتی، بازنشسته­ها و متراژ امکانات و فضاهای ورزشی را در سطح شهر تهران تقریباً توزیع عادلانه و برابر نشان می‌دهد. 

براساس جدول شماره 2، میزان شاخص مورانز آی 55/0 است. الگوی پراکنش فضایی میزان باسوادی در مناطق 22گانه کلانشهر تهران، خوشه­ای است. این الگوی توزیع در سطح مناطق مورد مطالعه بازگوکننده الگوی نابرابر است. بنابراین الگوی پراکنش شاخص مورد مطالعه به­صورت خوشه­ای است. بر اساس شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) تراکم الگوی فضایی به صورت شمال – جنوب است. براساس توزیع نسبت باسوادی، 6 منطقه شمال تهران افراد دارای تحصیلات بالا با همسایگان مشابه خود سکونت دارند و 6 منطقه در جنوب تهران افراد دارای تحصیلات پایین در کنار همسایگان مشابه خود سکونت دارند. با توجه به شاخص خودهمبستگی فضایی موران، الگوی پراکنش فضایی نسبت اشتغال در مناطق 22گانه کلانشهر تهران، خوشه­ای است. این الگوی توزیع در سطح مناطق مورد مطالعه بازگوکننده الگوی نابرابر است. بنابراین الگوی پراکنش شاخص نسبت اشتغال به­صورت خوشه­ای (جنوب/شمال شرق – شمال غرب) تهران می­باشد. بر اساس شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) ناهمگونی فضایی بین مناطق مختلف تهران مشهود است و 5 منطقه در جنوب تهران، در مجاورت مناطق دارای نسبت اشتغال بالا قرار گرفته­اند. منطقه 2 از هیچ الگویی پیروی نمی­کند.

در زمینه نسبت خانه داری با توجه به شاخص مورانز آی، الگوی توزیع فضایی در مناطق 22 گانه تهران متفاوت است و این تفاوت معنادار است. براساس شاخص پیوند محلی (لیسا)، دو منطقه که دارای بالای افراد خانه­دار هستند و در چهار منطقه که دارای نسبت پایین افراد خانه­دار(شمال تهران) هستد، افراد در کنار همسایگان مشابه خود سکونت می­کنند. از نظر نسبت افراد متخصص با توجه به شاخض مورانز آی، الگوی توزیع فضایی در مناطق 22 گانه تهران خوشه­ای است و تفاوت معنادار است. بر اساس شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) تراکم الگوی فضایی به صورت شمال – جنوب است. براساس توزیع نسبت متخصصان، 4 منطقه شمال تهران افراد دارای حرفه متخصصی بالا با همسایگان مشابه خود سکونت دارند و 6 منطقه در جنوب تهران افراد متخصص (سطح پایین) در کنار همسایگان مشابه خود سکونت دارند. در زمینه نسبت توزیع صنعتگران الگوی نظم فضایی با توجه به مقدار آزمون، به‌صورت خوشه­ای است و بر اساس شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) تراکم الگویی برای افراد بیشتر در جنوب شهر تهران قرار دارد. این الگوی در زمینه کارگران ساده نیز صدق می­کند به طوری 6 منطقه که کمترین نسبت کارگران ساده را دارند در شمال تهران، توسط مناطق مشابه خودشان محصور شده­اند. دارند و 3 منطقه در جنوب تهران که بیشترین نسبت کارگران ساده را دارند در کنار مناطق مشابه خود قرار دارند.

میزان باسوادی	نسبت اشتغال	نسبت افراد خانه­دار
نسبت قانون­گذاران	نسبت مختصصان	نسبت تکنسین­ها
نسبت کارمندان	نسبت کارکنان خدماتی	نسبت صنعتگران
نسبت کارگران ساده	نسبت بازنشسته­ها	نسبت آپارتمان نشینی
میزان بافت فرسوده	نسبت پسماند	متراژ امکانات و فضاهای ورزشی
میزان قیمت مسکن

 با توجه شاخص خودهمبستگی فضایی مورانز آی، الگوی پراکنش فضایی قیمت مسکن (هم در سال 1396 و هم در سال 1400) در مناطق 22گانه کلانشهر تهران، خوشه­ای است. این الگوی توزیع در سطح مناطق مورد مطالعه بازگوکننده الگوی نابرابر است. بنابراین الگوی پراکنش شاخص قیمت مسکن به­صورت خوشه­ای (شمال – جنوب) تهران می­باشد. 6 منطقه شمال تهران که بالاترین میزان قیمت را دارند به صورت خوشه­ای در کنار مناطق با قیمت مشابه به خود قرار گرفتند(High-High) و 6 منطقه هم در جنوب تهران در کنار همسایگان مشابه به خود از نظر قیمت قرار گرفتند.(Low-Low). به طوری که در زمینه آپارتمان نشینی نیز الگوی پراکنش فضایی خوشه­ای(شمال -جنوب) می­باشد. همچنین از نظر شاخص خودهمبستگی مورانز آی الگوی پراکنش فضایی نسبت بافت فرسوده در مناطق شهری تهران به صورت الگوی خوشه­ای می­باشد. مناطق 1، 2، 3، 4، 6 و 7 با کمترین نسبت بافت فرسود در کنار مناطق مشابه خود قرار دارند(Low-Low). در مقابل 6 منطقه(15، 16، 17، 18، 19 و 20) با بیشترین نسبت بافت فرسود در کنار مناطق همانند خود قرار دارند(High-High) که این تفاوت معنادار است. از نظر شاخص خودهمبستگی فضایی مورانز الگوی پراکنش فضایی نسبت پسماند شهری در مناطق شهری تهران به صورت الگوی خوشه­ای می­باشد. منطقه 1 تهران از نظر شاخص محلی پیوند فضایی (لیسا) با بیشترین میزان پسماند در کنار یک منطقه­ی مشابه به خود قرار گرفته است(High-High) و دو منطقه در تهران با نسبت پسماند پایین در مجاورت مناطق مشابه به خود قرار گرفته­اند(Low-Low). همچنین گروه­های شغلی قانون­گذاران، تکنسین ها، کارمندان، کارگران ساده، بازنشسته ها و متراژ امکانات و فضاهای ورزشی براساس شاخص مورانز­ آی، الگوی توزیع فضایی تصادفی را در شهر تهران نشان می‌دهد.

شکل5. الگوی پراکنش فضایی متغیرهای پژوهش براساس شاخص مورانز آی

توزیع فضایی میزان باسوادی	توزیع فضایی نسبت اشتغال	توزیع فضایی نسبت افراد خانه­دار
توزیع فضایی نسبت قانون­گذاران	توزیع فضایی نسبت مختصصان	توزیع فضایی نسبت تکنسین­ها
توزیع فضایی نسبت کارمندان	توزیع فضایی نسبت کارکنان خدماتی	توزیع فضایی نسبت صنعتگران
توزیع فضایی نسبت کارگران ساده	توزیع فضایی نسبت بازنشسته­ها	توزیع فضایی قیمت مسکن در سال 1400
توزیع فضایی قیمت مسکن در سال 1396	توزیع فضایی نسبت آپارتمان نشینی	توزیع فضایی میزان بافت­های فرسوده
		نکته: در تمام نقشه­ها: رنگ سفید (مکان­های بدون همبستگی محلی قابل‌ِتوجه)، رنگ قرمز (مکان­های با ارزش بالا و همسایگان مشابه)، رنگ آبی تیره (مکان­های با ارزش پایین و همسایگان مشابه)، رنگ آبی روشن (مکان­های با ارزش پایین و همسایگان با ارزش بالا)، رنگ صورتی (مکان­های با ارزش بالا  و همسایگان با ارزش پایین) و رنگ سیاه (عدم پیروی از هیچ الگویی) است.
توزیع فضایی نسبت پسماند	توزیع فضایی متراژ امكانات و فضاهای ورزشی

شکل 6. توزیع فضایی متغیرهای پژوهش براساس شاخص لیسا (LISA)

نتیجه­گیری

شهر تهران به عنوان اولین کلانشهر ایران در طی دهه­های اخیر دچار قشربندی­های اجتماعی و جدایی­گزینی­های شهری شده است. بررسی نابرابری اجتماعی - فضایی در مناطق 22 گانه شهر تهران، تصویری از میزان و شدت نابرابری اجتماعی - فضایی افراد در دسترسی به خدمات به­دست می­دهد که می­توان با استفاده از آن نقاط جدایی­گزین شده را شناسایی کرد و با توجه به شرایط هر محیط برای تعدیل این جدایی­گزینی، راهکارهایی ارائه داد.

نتایج نشان داد، نواحی شمالی و جنوبی شهر تهران از نظر وضعیت شاخص­های میزان باسوادی، قیمت زمین، پسماند شهری، نسبت اشتغال، افراد خانه دار، متخصصان، صنعتگران، کارگران ساده، میزان بافت فرسوده و نسبت آپارتمان­نشینی شرایط نامتوازن و ناهمگونی را تجربه می­کند. الگوی توزیع فضایی متغیرها در مناطق 22 گانه بیانگر این است که شهر تهران گرایش به دو قطبی شدن بخش شمال – جنوب دارد. از نظر توزیع فضایی نسبت قانون گذاران، تکنسین­ها، کارمندان، بازنشسته­ها و متراژ امكانات و فضاهای ورزشی بین مناطق 22 گانه شهر تهران تفاوت معنی­داری وجود ندارد و الگوی تصادفی بر آن حاکم بود. در مجموع می­توان گفت اگرچه نسبت اشتغال و گروه­های نسبت خانه­داری، متخصصان، صنعتگران، کارگران ساده و متغیرهای میزان باسوادی، نسبت آپارتمان­نشینی، میزان بافت فرسوده و میزان پسماند و قیمت زمین در سال­های 1396 و 1400 با شدت و ضعف متفاوت حالت خوشه­ای دارند اما گروه‌های تحصیلی باسواد، نسبت اشتغال، نسبت آپارتمان نشینی، قیمت زمین و گروه­ شغلی کارگران ساده بیشترین تراکم فضایی با گروه­های مشابه و جدایی‌گزینی فضایی را دارند. این­ یافته­ها با نتایج برخی مطالعات پیشین (غفاری و همکاران، 1399؛ قلعه­نویی و ثابت، 1398؛ موسوی و صمدی، 1397؛ مباشرامینی، 1396؛ فلیپ و همکاران، 2022؛ بهاراتی و همکاران، 2022؛ روبرتو و کاورگلن، 2021 و اوترو و همکاران، 2020) مطابقت و همخوانی دارد. همان­طور که وبر، محل اقامت را به­عنوان یکی از نمادهای منزلتی گروه­های منزلت در نظام اجتماعی برمی­شمارد. از نظر او شهر توسط گروه­های منزلتی و طبقات به فضاهای متمایز و نابرابر تقسیم می­شود. گروه­های متفاوت یا افرادی که با منافع گوناگون می­توانند پایه­ی ایجاد تضادها و برخوردهای اجتماعی باشند. پایه­ روابط متضاد می­تواند در تفاوت­های اجتماعی، مادی و ... نهفته باشد. سه عنصر همپوشان قشربندی اجتماعی (قدرت، منزلت و حزب) می­توانند به تعداد زیادی از موقعیت­های ممکن در جامعه منجر شوند. طبقاتی که بنیاد تعریف آن­ها تملک ثروت است و موقعیت طبقاتی آن­ها قبل از هر چیز از نظر مالکیت مشخص می­شود، طبقاتی که بنیاد تعریف آن­ها شیوه­های دسترسی است و شانس­های افراد در استفاده از اموال و کالاهای موجود قبل از هر چیز موقعیت طبقاتی آن­ها را تعیین می­کند و طبقاتی که بر مجموعه موقعیت­های طبقاتی مبتنی هستند و بین آن­ها مبادلات است، منجربه دسترسی اجتماعی – فضایی نابرابر به خدمات می­شوند. براساس رویکردهای مطالعه رفتارهای گروه­های اجتماعی نیز در هنگام انتخاب محل سکونتشان حداقل بر چهار ساز و کار متفاوت، ترجیحات شخصی بازار کار، بازارهای زمین و املاک و سیاست‌های دولتی و سرمایه‌گذاری‌ها متمرکز است. هاروی ماهیت مشخص و متمایز زمین را کالایی در جامعه سرمایه­داری ذکر کرد. زمین امکان نگهداری دارایی و بالا رفتن ارزش آن را فراهم می­کند؛ و نهایتا به طور نسبی جاودانه است؛ زیرا شکل بهسازی شده­ی آن (مثلا ساختمان) مدت زمان مدیدی دوام می­آورد. او بر این نکته تاکید داشت که این سرمایه­گذاری به این دلیل که باعث می­شود بخش عظیمی از سرمایه معمولا برای محیط مصنوع صرف می­شود، هم در عملکرد اقتصاد سرمایه­د­اری بسیار موثر است و هم میراث نسبتا بادوام فیزیکی یا مادی برجای می­گذارد. 

 بنابراین نابرابری اجتماعی در بین مناطق مختلف، امکان تحرک اکولوژیکی را برای برخی اقشار جامعه غیرممکن می سازد. می­توان گفت جدایی گزینی فضایی شهري مانعی قابل توجه براي دستیابی به شهري فراگیر، همه شمول، منسجم و یکپارچه است، و این عدم انسجام و یکپارچگی شهری پیامدهای منفی و اثرات غیر قابل جبرانی به همراه خواهد داشت که تمام ساکنان شهری را در بر می­گیرد. در صورتی که توسعه متعادل و هماهنگ مناطق، یک پیش نیاز بسیار مهم برای حصول پایداری اجتماعی و پیشرفت یکپارچه شهر است. زیرا آنچه مسلم است، این­که پایداری اجتماعی شهری گونه­ای از توسعه پایدار است که محیط­ها و فضاهای شهری را دربرمی­گیرد. به عبارت دیگر، توزیع بهینه امکانات و خدمات به گونه­ای هدایت شود که به نفع همه­ی­قشرها و گروه­های اجتماعی باشد و عدالت اجتماعی و فضایی تحقق یابد. پذیرش این اصل که توسعه پایدار و پایداری اجتماعی شهری مستلزم برقراری عدالت اجتماعی و فضایی در شهرهاست، رفع نابرابری­ها فضایی در حوزه­های مختلف و توزیع بهینه خدمات و امکانات، توجه به نیازهای اساسی شهروندان، هر چه بیشتر به اهمیت نگرش به توسعه پایدار و پایداری در شهرها می­افزاید. هاروی عدالت اجتماعی و فضایی در شهرها را تخصیص عادلانه­ی منابع و امکانات شهری می­داند که بتواند به گونه­ای هدایت شود که افراد با حداقل شکاف و اعتراض نسبت به حقوق خود مواجه باشند و نیازهای جمعیتی آن در ابعاد مختلف برآورده شود. همچنین اهمیت اجتماعی شغل در تخصیص متفاوت کار پنهان است. ساختار شغلی نظم و سلسله مراتب اجتماعی را منعکس می­کند و شغل نشان دهنده فاصله اجتماعی بین افراد حرفه­های مختلف است. شغل نشان­دهنده تعاملات بین گروهی و همچنین نشان دهنده فاصله اجتماعی در سراسر فضای مسکونی است. در این فرآیند، فضا هم علت و هم نتیجه جدایی­گزینی اجتماعی در شهر است. بالاترین گروه­های شغلی (همچون متخصصان) و پایین­ترین گروه­ها (گروه شغلی کارگران ساده) نماد جدایی­گزینی فضایی هستند. شغل، مفهوم پارک (1926) از فضای اجتماعی را بهتر از سایر متغیرهای اجتماعی-اقتصادی منعکس می­کند (بلومن و ضمیر، 2001).

فضاي شهری تهران سرشار از عدم تعادل­هاي اجتماعی، اقتصادي و زیست محیطی شده است. بازتاب این مسئله در جدایی­گزینی فضایی ­منعکس گردیده، که به تمرکز فقر و محدودیت­ها منجر شده است، و در نهایت ساختار اجتماعی، فرهنگی و فضایی شهر را متاثر ساخته است (رفیعیان و زاهد، 1399: 218). تمرکز فقر در مناطق خاص به گتوهای شهری می­انجامد، و آنچه که در واقعیت وجود دارد روز به روز بر نابرابری فضایی افزوده شده و این شکاف فضایی عمیق­تر می­شود.

بنابراین نیاز امروز ما طراحی فضاهایی از شهر است که بتواند به‌خوبی کار کند، براي استفاده‌کنندگان فضا و مردم مطلوب باشد و اثرات محیطی مثبت و غیر مخربی را به همراه داشته باشد ازاین‌رو می­بایست محرومیت­ها و کمبودهاي مناطق مختلف را رفع نمود که این امر سیاست­هاي منسجم مدیریتی شهري را می­طلبد از جمله: ایجاد مراکز متعدد شهري، توجه به نیازهاي اساسی گروه­هاي اجتماعی، توزیع مناسب خدمات و مکان­های عمومی و تفریحی، استفاده از سیاست­هاي تشویقی در بافت­هاي نابسامان شهر، برابري و همگون­سازي جمعیت و فعالیت در فضا و در همه نواحی و محله­هاي شهر و در کل ایجاد یک شهر منسجم، یکپارچه و همه‌شمول است. یکی از راه حل­های کاربردی برای تحقق یک شهر منسجم، یکپارچه و همه شمول، می‌تواند گسترش جغرافیایی فرصت‌ها باشد. بنابراین با گسترش جغرافیای فرصت­ها امکان بهبود دسترسی به منابع و خدمات در مناطق شهری به شکل برابرتر بیشتر امکان‌پذیر است و به این شیوه می‌توان به کاهش نابرابری‌های فضایی شهری کمک کرد.  با تمرکز بر گسترس جغرافیای فرصت‌ها در برنامه‌ریزی‌ها و مدیریت شهری، فرصت‌های و مزایا به نحوی عالانه توزیع خواهند شد. با اقتصاد سیاسی شهر تهران بازار آزاد مسکن و مستغلات و سرمایه حول تمرکز بر مناطق خاصی متمرکز می‌گردد. لذا مدیریت شهر باید با راهبرهای منسجم تا حد ممکن و از طریق گسترش جغرافیای فرصت منابع عمومی و دولتی اثرات این بازار را به حداقل برساند. در این راستا باید هزینه‌‌ها و بودجه‌های دولتی بیشتر معطوف به ارائه خدمات عمومی و مبتنی بر «مصرف جمعی» در مناطق کمتر برخودار و مناطقی که از نظر سرمایه‌گذاری جذابیت خاصی برای سرمایه‌گذاران خصوصی ندارد متمرکز باشد.

منابع

امیری، نادر و رضاپور، آرش(1391)، هنری لفور و تولید فضای اجتماعی، جامعه، فرهنگ و رسانه، شماره 4، 17-1.

راغفر حسین، محمدی فرد زهرا، سنگری مهذب کبری(1392). اندازه­گیری فقر چند بعدی در شهر تهران، پژوهش­های اقتصادی (رشد و توسعه پايدار)، شماره 13، 16-1.

رفیعیان، مجتبی و زاهد، نفیسه (1399)، سنجش جدایی گزینی فضایی شهر قم و ارتباط آن با ساختار فضایی شهر، مجله آمایش جغرافیایی فضا، سال 10، شماره 35، 238-217.        

ساوج، مایک و آلن وارد(1396)، جامعه­شناسی شـهري، ترجمه: ابوالقاسم پوررضا، تهران: سمت.

شفیعی، امیر، عبدی دانشپور، زهره (1398). ارزیابی سیاست‌گذاری مسکونی در شهر تهران در رویارویی با نابرابری فضایی، برنامه ریزی رفاه و توسعه اجتماعی، شماره 11، 132-73.

عبدی دانشپور، زهره. (1385). تحلیل نابرابری فضایی در محیط‌های پیراشهری؛ کوششی در استفاده از رهیافت برنامه‌ریزی و مدیریت راهبردی در تهران، فصلنامه هنرهای زیبا، شماره 36، 14-15.

عبدی، محمدعلی، مهدی­زادگان، سیما و کردی، فرزانه(1390). شش دهه برنامه­ریزی مسکن در ایران(1487-1327)، انتشارات مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن.

غفاری گیلانده، عطا، نظم فر، حسین، محمدی، علیرضا، ده ده زاده سیلابی، پروین. (1399). تحلیلی بر نابرابری‌های فضایی با تأکید بر شاخص‌های کیفیت مسکن (نمونه موردی: مناطق شهری اردبیل)، فصلنامه علوم و تکنولوژی محیط زیست، شماره 22، 264-251.

فکری، محمد(1392). پرونده ویژه بررسی کتاب حق به شهر: ریشه­های شهری، بحران­های مالی، شماره 66، 76-74.

فکوهی، ناصر(1383). انسان‌شناسی شهری، تهران، نی.

قادری، صلاح الدین (1396)، طرح پژوهشی گونه شناسی محلات تهران، مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران، کتابخانه مرکز.

قلعه نویی، محمود، ثابت، سارا. (1398). تحلیل عوامل جدایی‎گزینی اجتماعی-فضایی در شهر اصفهان، جغرافیا و توسعه فضای شهری، شماره 6، 88-71.

لطیفی، غلامرضا و باباگلی، مژده (1393). بررسی فضاهای نابرابر شهری در تهران، برنامه ریزی توسعه شهری و منطقه­ای، شماره 1، 126-102.

مباشر امینی، مسعود. (1396). مطالعه جدایی گزینی فضایی و تمرکز فقر در محله‌های مسکونی محلات 13 گانه شهرداری منطقه 12، پژوهش اجتماعی، شماره 37، 80-63.

مدنی‌پور، علی(1381). تهران ظهور یک کلانشهر، ترجمه: حمید زرآزوند. انتشارات شرکت پردازش و برنامه‌ریزی شهری.

مشکینی، ابوالفضل و رحیمی، حجت اله(1391)، جدایی گزینی در مادرشهرها: تحلیلی بر جغرافیای اجتماعی مادرشهر تهران، برنامه ریزی و آمایش فضا، شماره4، 107-86.

موسوی، سید یعقوب و صمدی، علی(1397). تحلیل نابرابری اجتماعی و اقتصادی در دسترسی و استفاده از فضاهای عمومی شهری(نمونه موردی شهر تهران)، مطالعات جامعه شناختی شهری، شماره 8، 62-31.

موسوی، یعقوب(1387). بازسازي محله‌هاي شهري در چارچوب برنامه­ريزي توسعه اجتماعي محله­اي، مجله مطالعات اجتماعي ايران، شماره 2، 123-99.

هاروی، دیوید (1387). شهری شدن سرمایه: چرخه دوم انباشت سرمایه در تولید محیط مصنوع، ترجمه: عارفاقوامی مقدم، تهران: اختران.

 

Afroogh, E. (1997). Space and Social Inequalities: The Study of Spatial Segregation and Poverty Concentration in Residential Neighborhoods of Tehran, Phd Thesis in Sociology, TarbiatModares University, Faculty of Humanities

Anderson, E. (1999), Code of the street: Decency, violence, and the moral life of the inner city, New York.

Bharathi N, Malghan, D, Mishra S and Rahman A. (2022) Residential segregation and public services in urban India. Urban Studies. doi:10.1177/00420980211072855

Blumen, Orna; Zamir, Iris (2001). Two Social Environments in a Working Day: Occupation and Spatial Segregation in Metropolitan Tel Aviv. Environment and Planning A, 33(10), 1765–1784.

Bourdieu, Pierre (2000). Acts of Resistance: Against the New Myths of Our Time Cambridge: Polity Press.

Cassiers, T and Kesteloot, C. (2012). Socio-spatial Inequalities and Social Cohesion in European Cities. Urban Studies, 49(9), 1909-1924

Clark, W.A.V. (1991) Residential preferences and neighborhood racial segregation - a test of the Schelling segregation model, Demography, 28(15), 1-19

Feitosa, F, (2010), Global and Local Spatial Indices of Urban Segregation. Forthcoming in the International Journal of Geographical Information Science. 21(3), 299-323.

Felipe G. Operti, André A. Moreira, Andrea Gabrielli, Hernan Makse, José S. Andrade Jr(2022) Dynamics of racial segregation and gentrification in New York City, The Physics of Cities, https://doi.org/10.3389/fphy.2021.777761

Gabriel Otero, Beate Volker & Jesper Rozer (2021) Space and social capital: social contacts in a segregated city, Urban Geography, DOI: 10.1080/02723638.2021.1950982

Gerometta, Julia, Hartmut Haussermann, and Giulia Longo (2005). “Social Innovation and Civil Society in Urban Governance: Strategies for an Inclusive City, Urban Studies, 42(11), 200- 221.

Glynn, S. (2010), “Playing the Ethnic Card: Politics and Segregation in London’s East End”, Urban Studies,10(5), 991-1013.

Goyal, S., and Ghiglino, C. (2010), “Keeping up with the neighbors: social interaction in a market economy”, European Economic Association, 5(1),90-119.

Greenstein, R., Sabatini, F., & Smolka, M. (2000). Urban Spatial Segregation: Forces, Consequences, and Policy, Responses. Land Lines, 12(6), 7-9

Gurb, E. (2007). Some Principles of Stratifcation, American Sociological Review, 10 (2), 242-249

Gursky, D. (1994). Social Stratifcation Class, Race and Gender in Sociological Perspective. Westview Press 1994

Han, S. (2022). Spatial stratification and socio-spatial inequalities: the case of Seoul and Busan in South Korea. Humanit Soc Sci Commun, 9(22), 192-220

Huggins, R, and Piers Th (2015). Culture and Place-based Development: A Socioeconomic Analysis. Regional Studies 49(1),130–59.

Lefebvre, H (2003), "The Urban Revolution", translated by: Robert Bononno, University of Minnesota Press.

Lefebvre, H. (1991), "The Production of Space", translated by: Donald Nicholson Smith, Oxford, Blackwell.

Lobao, L (2004). Continuity and Change in Place Stratification: Spatial Inequality and Middle Range Territorial Units, Rural Sociological Society 69(1),1–30.

Maffini, L and Maraschin, C. (2018). Urban Segregation and Socio-Spatial Interactions: A Configurational Approach. Urban Science. 2(3),55-316

Manderscheid, K (2009). Integrating Space and Mobilities into the Analysis of Social
Inequality, Distinktion: Scandinavian Journal of Social Theory 10(1), 7–27.

Massey, D.S. (1981). Social Class and Ethnic Segregation: A Reconsideration of Methods and Conclusions, American Sociological Review, 46(5), 641-650.

Massey, D.S., and Denton, N.A. (2001), “American Apartheid: Segregation and the Making of the Underclass”, Massachusetts, Harvard University Press.

Nightingale, C., (2012), "Segregation: A Global History of Divided Cities", New York: The University of Chicago Press.

Pereira, P. (2021). Spatial Segregation: The Persistent and Structural Features of Exclusionary Policies. In: Leal Filho, W., Marisa Azul, A., Brandli, L., Lange Salvia, A., Özuyar, P.G., Wall, T. (eds) Peace, Justice and Strong Institutions. Encyclopedia of the UN Sustainable Development Goals. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-319-95960-3_21

Piekut, A. (2021). Re-Theorising Spatial Segregation: A European Perspective. In: Pryce, G., Wang, Y.P., Chen, Y., Shan, J., Wei, H. (eds) Urban Inequality and Segregation in Europe and China. The Urban Book Series. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-030-74544-8_2

Pløger, J (2008). Foucault’s Dispositif and the City. Plan. Theory, 7 (12), 51–70.

Préteceille, E. (2021). Has EthnoRacial Segregation Increased In The Greater Paris Metropolitan Area. Revue Française De Sociologie, 23 (52), 31–62.

Roberto, E., Korver-Glenn, E. The Spatial Structure and Local Experience of Residential Segregation. Spat Demogr9, 277–307

Sampson, Robert. (2009). “Disparity and Diversity in the Contemporary City: Social (Dis)Order Revisited.” British Journal of Sociology, 60(1), 1–31. DOI: 10.1111/j.1468-4446.2009. 01211.x

Sampson, Robert. (2012). Great American City: Chicago and the Enduring Neighborhood Effect. Chicago, IL: University of Chicago Press.

Schelling, T.C. (1971), “Dynamic models of segregation”, Mathematical Sociology, 2(1): 143-186.

Sonn J. W. (2010) Contesting state rescaling: an analysis of the South Korean state’s discursive strategy against devolution, Antipode, 42 (43): 1200–1224.

Van Ham M. and Feijten P.M. (2008) Who wants to leave the neighbourhood? The effect of being different from the neighbourhood population on wishes to move. Environment and Planning A 40(5), 1151-1170.

Van Ham M. and Tammaru T. (2016) New perspectives on ethnic segregation over time and space. adomains approach. Urban Geography.

Van Kempen, R., and Muriethe, A. (2009). New Divided City: ChangingPatterns in European Citiestesg, Royal Dutch Geographical Society Knag, Blackwell Publishing Ltd, 100 (4), 377-398.

Van Kempen, R., and Wissink, B. (2014). Between places and flows: Towards a new agenda for neighbourhood research in an age of mobility. GeografiskaAnnaler: Series b, Human Geography, 96(2), 95–108.

Wilson, George (2008). The Sociology of Spatial Inequality. Annals of the Association of American Geographers, 98(2), 500–522

Wixe, S.and Pettersson, L (2020). Segregation and individual employment: a longitudinal study of neighborhood effects. Ann Reg Sci 64 (7), 9–36.

 

 

COPYRIGHTS © 2023 by the authors. Licensee Advances in Sociological Urban Studies Journal. This article is an open access article distributed under the terms and conditions of the Creative Commons Attribution 4.0 International (CC BY 4.0) (http://creativecommons.org/licenses/by/4.0/).

 

---

[1]  - دانشیار گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران                 [e-mail]     

[2]  -دانشجوی دکتری گروه جامعه‌شناسی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران      [e-mail] 

[3] 3-دانشجوی دکتری گروه جمعیت شناسی، دانشگاه تهران، تهران، ایران                   [e-mail]

تاریخ وصول: 20/6/1402                                                                   تاریخ پذیرش: 24/9/1402

[4]  - Van Kempen and Wissink

[5]  - Massey

[6]  - Bourdieu

[7]  - Manderscheid

[8]  -Sampson

[9] - Nightingale

[10]  -Van Ham and Feijten

[11]  -Clark

[12]  - Gursky

[13]  - Gurb

[14]  - Massey

[15]  - Préteceille

[16]  -Schelling

[17]  -Goyal and Ghiglino

[18]  -Gerometta

[19]  - Anderson

[20]  - Glynn

[21]  -Massey and Denton

[22]  - GIS

[23]  -Segregation index (IS)

[24]  -Moran's I

[25]  -Local Indicators of Spatial; Autocorrelation (LISA)

[26]  -Clustered

[27]  -Random

[28]  -Dispersed

---