مقایسه و ارزیابی کیفیت فضاهای باز شهری برای گذران اوقات فراغت (مطالعه موردی شهر اراک)

محورهای موضوعی : مطالعات مدیریت شهری

محمدکاظم یاوری ¹ , علیرضا شیخ الاسلامی ² , فرزانه ساسان پور ³

1 - دانشجوی دکتری شهرسازی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بروجرد
2 - عضو هیات علمی ، واحد بروجرد، دانشگاه آزاد اسلامی، بروجرد ، ایران.
3 - عضو هیات علمی دانشگاه خوارزمی. گروه آموزشی جغرافیای انسانی

تاریخ دریافت : 1401/01/31 تاریخ پذیرش : 1401/03/31 تاریخ انتشار : 1401/03/01

کلید واژه: اوقات فراغت, ارزیابی جامع کیفیت, ضاهای باز شهری, BWM,

چکیده مقاله :

مقدمه و هدف پژوهش: پرداختن به موضوع کیفیت در فضاهای باز شهری و ارزیابی و احصای کمبودهای این فضاها، می‌تواند در راستای مباحث گذران اوقات فراغت، برای مدیران و برنامه ریزان شهری اهمیت ویژه ای داشته باشد. بنابر این معرفی فرآیندی که بتواند ارزیابی جامع از فضاهای باز شهری از زاویه کیفیت‌های محیطی ارایه نماید و امکان مقایسه و رتبه بندی فضاهای باز شهری را فراهم نماید ضروری بوده و از اهداف این تحقیق می‌باشد. روش تحقیق: این تحقیق به روش توصیفی ـ پیمایشی با رویکرد کمی ـ کیفی و به صورت یک مطالعه موردی انجام شده است که با استفاده از مبانی نظری موضوع، اقدام به معرفی 45 نماگر کیفیت در فضاهای باز شهری (به عنوان چک لیست ارزیابی) شده و سپس با استفاده از تکنیک پیاده روی اکتشافی، نماگرهای مذکور در 82 مورد از فضاهای باز شهر اراک مورد ارزیابی قرار گرفته و داده‌های لازم جمع آوری شده و از این داده ها، برای مقایسه و رتبه بندی فضاهای مذکور، و ارزیابی نماگرهای 45 گانه، با بهره گیری از روش BWM و تکنیک TOPSIS، استفاده شده است. یافته ها: در بررسی وزن تاثیر نماگرهای مفهوم کیفیت در تبیین مفهوم کیفیت در فضاهای باز شهری، برای نماگرهای 45 گانه مورد بررسی، وزنی بین 03/0 تا 67/0 محاسبه گردیده است. کمترین وزن به مربوط به نماگر عدم کنترل ورودی به فضا (با زمان بندی مشخص شده) و بیشترین وزن مربوط به نماگر وجود محوطه‌ها و امکانات بازی و هیجانات برای همه سنین بوده است. با اعمال اوزان محاسبه شده در رتبه بندی فضاهای مورد بررسی، امتیاز اکتسابی هر فضا، تعیین گردیده و فضاهای باز مورد مطالعه رتبه بندی شده اند. نتیجه گیری: نتایج پژوهش نشان می‌دهد فضاهای باز شهر بازی لاله، پارک شهدای گمنام، محله شهر صنعتی، مجموعه مصلی، پارک شهر، بازار، پارک بانوان، پارک مشاهیر، پارک معلم و پارک رودکی، از لحاظ کیفی جزء ده فضای برتر شهر اراک محسوب می شوند. با در نظر گرفتن امتیاز اکتسابی هر فضا دررتبه بندی فضاهای باز مورد مطالعه، مشاهده می‌شود هیچیک از فضاهای باز شهر اراک نتوانستند بیش از70 درصد امتیازات کیفی مورد نظر را کسب نمایند و حدود 47 درصد فضاهای مورد بررسی امتیازی بین 50 تا 60 درصد کسب کرده و حدود 38 درصد هم حائزکمتر از 50 درصد امتیازات کیفی شده اند. این اعداد حکایت از وضعیت نامطلوب کیفیت فضاهای باز مورد بررسی دارند و می‌توان گفت فضاهای باز شهر اراک، تا رسیدن به وضعیت مناسب فاصله زیادی دارند.

چکیده انگلیسی:

Introduction and Aim: Addressing the issue of quality in urban open spaces and evaluating and counting the shortcomings of these spaces, can be of particular importance for managers and urban planners in terms of leisure time. Therefore, introducing a process that can provide a comprehensive evaluation of urban open spaces in terms of environmental qualities and provide the possibility of comparison and ranking of urban open spaces is necessary and is one of the objectives of this study. Method: This research is a descriptive-survey method with a quantitative-qualitative approach and is a case study. In this study, using the theoretical foundations of the subject, 45 quality indicators, in open urban spaces, were introduced (as an evaluation checklist) and then, using the exploratory walking technique, the mentioned indicators were evaluated in 82 open spaces of Arak city. Necessary data were collected and these data were used to compare and rank the mentioned spaces, and evaluate 45 indicators, using BWM method and TOPSIS technique. Results: In examining the effect of quality concept indicators in explaining the concept of quality in open urban spaces, for the 45 indicators studied, a weight between 0.03 to 0.67 has been calculated. The lowest weight was related to the indicator "No control of the entrance to the space (with specified schedule)" and the highest weight was related to the indicator "Existence of playgrounds and facilities and excitement for all ages". By applying the calculated weights in the ranking of the studied spaces, the acquired score of each space is determined and the studied open spaces are ranked. Conclusion: In this study was determined that the open spaces of Laleh Game City, Shohadaye Gomnam Park, Shahr Sanati, Mosalla Complex, City Park, Bazaar, Women's Park, Famous Park, Moallem Park and Rudaki Park are among the top ten spaces in Arak in terms of quality. Considering the acquired score of each space in the ranking of open spaces under study, it can be seen that none of the open spaces in Arak could obtain more than 70% of the desired quality points and about 47% of the studied spaces, scored between 50  to 60%.  And about 38% have less than 50% quality points. These numbers indicate the unfavorable condition of the quality of the open spaces under study and it can be said that the open spaces of Arak city are far from reaching the appropriate condition.  

منابع و مأخذ:

ابی زاده سامان. بررسی مؤلفه‌های مکانی و فرهنگی طراحی فضاهای شهری متناسب با زنان با استفاده از مدل مکانی کانتر و نظریه فرهنگی استورت هال. مطالعات محیطی هفت حصار. ۱۴۰۰; ۱۰ (۳۶): 174-161.

ابراهیمی, قربانعلی, رازقی, نادر, مسلمی پطرودی, رقیه. (1390). اوقات فراغت و عوامل اجتماعی مؤثر بر آن: (مطالعه‌ی موردی افراد 64-15 ساله‌ی شهرستان جویبار). جامعه شناسی کاربردی, 22 (4), 71-98.

امین ع., ایوانی ه., & اقبال س. ع.. (2021). بازطراحی ابعاد بصری و کالبدی فضای شهری با توجه به ترجیحات مردم و متخصصان (نمونه موردی: سرای شمالی-کابل). مجله علمی پژوهشی شهرسازی و مهندسی, 2 (1), 69–100.

برومند مریم، طغیانی شیرین، صابری حمید (1396). ارزیابی تاثیرات مولفه‌های فضای شهری بر شکل‌گیری الگوهای رفتاری با تاکید بر جنسیتی شدن آن؛ نمونه موردی: منطقه ۲ تهران. مدیریت شهری و روستایی. ۱۳۹۶; ۱۶ (۴۶) :۲۴۱-۲۶۰

بنتلی، یان، (1392). محیط‌های پاسخ ده. ترجمه مصطفی بهزاد فر، تهران، مرکز انتشارات دانشگاه علم و صنعت.

پاکزاد، جهانشاه. (1389)، سیر اندیشه‌ها در شهرسازی (2)از کمیت تا کیفیت: آرمان شهر، شهیدی، تهران.

پاکزاد، جهانشاه  (1393). معیار‌ها ی کیفی سنجش فضا.فصلنامه آبادی، سال 13، شماره 39.

جلالی نسب،محمدعلی. فهیمی،امیرحسین. نشانی فام،شکوه. بررسی راهکارهای افزایش بهره وری پارکها و فضاهای سبز شهری، نمونه موردی ( پارکهای شهری اراک). فصلنامه مدیریت شهری، شماره 42 بهار 1395.

جوانمردی, محمد حسین, سجادی, خاطره, شبانی, غزاله, دعایی, مرجان. (1399). ارزیابی تأثیرات مؤلفه‌های فضا بر سازماندهی رفتار محیطی شهروندان در فضاهای ورودی شهرها (نمونه موردی: دروازه قرآن شیراز). مجله علمی منظر, 12 (52), 46-57.

خادم الحسینی و دیگران، (1391). بررسی عوامل بازدارنده بانوان در استفاده از فضاهای شهری برای گذران اوقات فراغت، (مطالعه موردی منطقه 3 شهر اصفهان) فصلنامه جغرافیایی فضای گردشگری،1 (2)، 95-105.

خان محمدی، مرجان؛ قلعه نوئی، محمود و ایزدی، محمدسعید. (1399)، تبیین مدلِ محلة فرهنگی در بافت‌های تاریخی برای توسعه اقتصاد و حضور صنایع خلاق (مورد پژوهشی خیابان لاله زار، تهران). باغ نظر17 (87).18-5.

رجائی, بهاره, گلابچی, محمود, قبادیان, وحید. (1399). ارزیابی عملکرد فضاهای باز پردیس با استفاده از ارزیابی پس از بهره‌برداری، مورد مطالعاتی: پردیس ارم دانشگاه شیراز. معماری و شهرسازی آرمان شهر, 13 (33), 121-137.

زلفی گل، سجاد و کریمی مشاور، مهرداد. (1398).استخراج سـازوکـارادراکــی قـرارگـاههـای رفـتـاری در فضاهای شهری با استفاده از پایش مکانی،نمونه موردی: میدان آرامگاه بوعلی سینای همدان. مطالعات شهری،8 (30)، 97 – 108.

زرقانی، سیدهادی و خوارزمی، امیدعلی و جوهری، لیلا،1393،ارزیابی فضاهای باز شهری با توجه به نیازمندی‌های سالمندان مورد مطالعه: مناطق 31 گانه‌ی کلان شهرمشهد،اولین کنفرانس ملی شهرسازی، مدیریت شهری و توسعه پایدار،تهران.

سهرابیان گودرز، حبیب فرح، ماجدی حمید (1397). تبیین مولفه‌های ایمنی و خوانایی منظر شبانه شهر. مدیریت شهری و روستایی. ۱۳۹۷; ۱۷ (۵۱) :۳۹۹-۴۱۲

شیخی, حجت, رضایی, محمدرضا. (1396). ارزیابی کیفیت محیطی فضاهای شهری پیاده مدار و پاسخدهی اجتماعی (نمونه موردی: خیابان فردوسی شهر ایلام). فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری, 8 (29), 83-98.

فلاحت، محمدصادق. کلامی، مریم. (1387). تاثیر فضاهای باز شهری بر گذران اوقات فراغت شهروندان، فصلنامه مدیریت شهری، شماره 22، زمستان 1387.

گلکار کوروش (1379)، مولفه‌های سازنده کیفیت طراحی شهری، نشریه علمی ـ پژوهشی صفه، شماره 32، صص 38-65.

گلکار کوروش (1393)، آفرینش مکان پایدار: تاملاتی در باب نظریه طراحی شهری، تهرات، دانشگاه شهید بهشتی، مرکز چاپ وانتشارات.

لطیفی، ا.، و سجاد زاده، ح. (1393)،. ارزیابی تأثیر مؤلفه‌های کیفیت محیطی بر الگوهرای رفتاری در پارکهای شهری، مطالعه موردی: پارک مردم همدان. فصلنامه علمی- پژوهشی مطالعات شهر، 3 (11)، 20-5.

لنگ، ج. (1383)، آفرینش نظریه معماری، نقش علوم رفتاری در طراحی محیط. ترجمه علی رضا عینی فر، تهران:انتشارات دانشگاه تهران.

لنگ، جان (1383). آفرینش نظریه معماری، ترجمه علیرضا عینی فر: انتشارات دانشگاه تهران، چاپ دوم، تهران.

لینچ، کوین. (1381). تئوری شکل خوب شهر. ترجمه سید حسین بحرینی، انتشارات دانشگاه تهران.

محمدی، محمود و چنگلوایی، یونس (1392).ارزیابی مولفه‌های کیفیت فضاهای شهری بر میزان مطلوبیت مسیرهای پیاده گردشگری، نشریه علمی - پژوهشی انجمن معماری و شهرسازی ایران، شماره 5، بهار و تابستان 1392.

مشکینی و دیگران، (1393). سنجش کیفیت محیط شهری در شهرهای کوچک استان آذربایجان شرقی، دوفصلنامه علمی ـ پژوهشی پژوهش‌های بوم شناسی شهری.

مولایی هشجین, مهسا, کریمی آذری, امیررضا, کریمی, باقر, مهدی نژاد, جمال الدین. (1400). تحلیل سرزندگی در فضاهای مجموعه‌های مسکونی (مفهوم، مولفه‌ها و شاخص‌های تاثیرگذار). دانش شهرسازی, 5 (1), 113-129.

یاوری, محمدکاظم, شیخ الاسلامی, علیرضا, ساسان پور, فرزانه. (1400). تدوین مدل مفهومی کیفیت فضاهای باز شهری برای گذران اوقات فراغت ( مطالعه موردی شهر اراک). فصلنامه علمی - پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری.

 

 

Al-Bishawi, Manal Ahmad & Sami Ghadban, Shadi, (2011). A metodological aproach for reading urban open space. Archnet-IJAR, International Journal of Architectural Research, Volume 5 - Issue 1 - March 2011 - (73-85).

Appleyard, D., (1979) "Planning the Pluralistic City", Cambridge, Mass: MIT Press, 1979.

Atabek, E. (2002). Quality in public spaces: A quality assessment based on user opinions on Yıldız Technical University campus. Master's thesis, ITU Institute of Science and Technology, Istanbul.

Bazuń, D., Kwiatkowski, M. (2020). Exploratory walk as a method of studying urban tourism space: A case of charles brice in Prague. Journal of Spatial and Organizational Dynamics, Vol. VIII, Issue 2, (2020) 92-106

Bentley, L.A., Alcock, P., Murrain, S., McGlynn, G. Smith. (1985). Responsive Environment: A Manual For Designers. London: The Architectural Press.https://unhabitat.org/un-habitat-annual-report-2012.

Carp F. Zawadski R. T. , Shokrkon H., (1976). Dimension of urban envirimental quality; Enviroment and Behaviore, vol. 8, No. 2, pp:239-264.

Çubuk, M., (1999), From Zoning Legislation to Urbanism Legislation; An Essay on a Systematic Approach to Turkish Urbanism, MSU-Faculty of Architecture, Department of City and Regional Planning publication-MSU Printing Workshop, Istanbul, pp:96

Dunnett, N., Swanwick, C. & Woolley, H., (2002), Improving urban parks, play areas and green spaces : May 2002, London: Dept. for Transport, Local Government and the Regions.

Francis M. (1987).Advances in Environment, Behavioe, and Design. University of California, Published in cooperation with the Envirnomental Design Research Assosiation, Volume 1.

Francis, M., 1987. Some Different Meanings Attached to a City Park and Community Gardens, Landsc. J. Vol. 6 (2), pp. 101–112, 197.

Greene, S., (1992). "Cityshape", JAPA, 58 (2): 177-189.

Jacobs, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. New York. , Random House.

Junyan Yang, Fangyuan Zhang, , and Beixiang Shi, (2019), Analysis of Open Space Types in Urban Centers Based onFunctional Features, Southeast University, School of Architecture, Nanjing 210096, China, E3S Web of Conferences 79, 01009 (2019).

Kaplan, R., Austin, M.E., (2003). Out in the country,sprawl and the quest for nature nearby. Landsc. UrbanPlann. Emery, M., 1986. Promoting Nature in Cities andTowns, A Practical Guide. Croom Helm, London. 69,235-243.

Klaiber, H. et al. 2010. Valuing open space in a residential sorting model of twin cities. Journal of inviromental economics and management, 60: 57-77.  

Lang, J. (1987). Creating architectural theory: The role of the behavioral sciences in environmental design. New York: Van Nostrand Reinhold Company.

Liao, C., Agrawal, A., Clark, P.E. et al. Landscape sustainability science in the drylands: mobility, rangelands and livelihoods. Landscape Ecol 35, 2433–2447 (2020). https://doi.org/10.1007/s10980-020-01068-8

Lynch, K., (1981),"A Theory of Good City Form", Cambridge, Mass: MIT Press.

Maher Mafoz A. Summan, (2019). The impact of open spaces in the social life; the case of Jeddah, Saudi Arabia. Submitted in partial fulfillment of Ph.D. Degree Doctoral program in Urban and Architectural Management and Valuation.

Peng Y, Peng Z, Feng T, Zhong C, Wang W. Assessing Comfort in Urban Public Spaces: A Structural Equation Model Involving Environmental Attitude and Perception. International Journal of Environmental Research and Public Health. 2021; 18 (3):1287. https://doi.org/10.3390/ijerph18031287

Praliya, S., Garg, P. (2019). Public space quality evaluation: prerequisite for public space management. The Journal of Public Space, 4 (1), 93-126, DOI 10.32891/jps.v4i1.667.

Rasidi, Mohed Hisam, Jamirsah, Nurzuliza, Said, Ismail. 2012. Urban Green Space Design Affects Urban Resident’s Social Interaction. Journal of Social and Behavioral Sciences 68.

Rezaei jafar, Best-worst multi-criteria decision-making method: Some properties and a linear model,Omega,Volume 64,2016,Pages 126-130,ISSN 0305-0483,https://doi.org/10.1016/j.omega.2015.12.001.

Roger Trancik, (1986). Finding Lost space, Theories of urban design.USA Published. City planning and architecture.ISBN 0-471-28956-6.

Royuela, V )2005): Quality of life, urban size and urban growth. A case of study inBarcelona, Grup d'Anàlisi Quantitativa Regional (Universitat de Barcelona)Facultad CC. Económicas, Av. Diagonal, 690, 08034 Barcelona (Spain).

Schroeder, H. W. , & Anderson, L. M. (1983). Perception of personal safty in urban recrestion sites. Journal of leisure Research, 16, 178-194.

Seyhan Sen Tulin Vural Arslan, 2016, The Evaluation of Space Quality in Outdoor Open Spaces: Bursa Historical Bazaar and Khans District as a Case, European Journal of Sustainable Development (2016), 5, 3, 27-38.

Shahfahad, Kumari, B., Tayyab, M. et al. Assessment of public open spaces (POS) and landscape quality based on per capita POS index in Delhi, India. SN Appl. Sci. 1, 368 (2019). https://doi.org/10.1007/s42452-019-0372-0.

Strewart, J. , & McKenzie, R. L. (1978). Composing urban spaces for security, privacy and outlook, Landscape Architecture, 68, 392-398.

Swanwick, C., Dunnett, N., & Woolley, H. (2003). Nature, role and value of green space in towns and cities: An overview. Built Environment, 29 (2), 94–106.

The WHOQoL Group (1993). Study protocol for the world health organization project to develop a quality

of life assessment ınstrument (WHOQoL). Quality of Life Research, 2.

van Poll, R. (1997). The perceived quality of the urban residential environment. AMulti-attribute evaluation. Ph-thesis, Groningen: University of Groningen.

Whyte, W.H., (1980), The Social Life of Small Urban Space, Washington D.C., The Conservation Foundation.

Xiaoyan Ma, Yu Tian, Meng Du, Bo Hong, Borong Lin, How to design comfortable open spaces for the elderly? Implications of their thermal perceptions in an urban park ,Science of The Total Environment,Volume 768,2021,144985,ISSN 0048-9697, https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2021.144985.