قانون اساسی مشروطیت در ترازوی اندیشه شیخ فضل الله نوری

محورهای موضوعی : سیاست پژوهی ایرانی (سپهر سیاست سابق)

علیرضا نائیج ¹ , سیدابراهیم معصومی ^{2 *} , مرتضی اشرافی ³

1 - دانشجوی دکتری روابط بین الملل، دانشگاه شهیدبهشتی، تهران، ایران
2 - دانشجوی دکتری انقلاب اسلامی دانشگاه معارف اسلامی و پژوهشگر مرکز مطالعات راهبردی مجمع جهانی اهل بیت )ع(، قم، ایران
3 - استادیار، پژوهشگاه بین المللی المصطفی (ص)، قم، ایران

تاریخ دریافت : 1396/03/25 تاریخ پذیرش : 1396/06/10 تاریخ انتشار : 1396/07/01

کلید واژه: مشروطه مشروعه, شیخ فضل‌الله نوری, مشروطه, روحانیت, انقلاب مشروطیت,

چکیده مقاله :

شیخ فضل الله نوری از علمای طراز اول در نهضت مشروطیت (عدالتخوانه) و مخالف با استبداد بود؛ اما پس از اینکه دست روسنفکران غرب زده وارد نهضت مشروطه شد و نهضت مشروطه‌ای که مد نظر شیخ و علمایی که برای محدود کردن استبداد به پا خواسته بودند در دست روشنفکران قرار گرفت شیخ با علم کردن مشروطه مشروعه به مخالفت با آنان برخواست، اما روشنفکران موفق شدند بر موج ضد استبدادی جامعه سوار شده و شیخ را طرفدار استبداد معرفی کنند و به همین جرم به دار آویختند. چگونگی مواجه و فهم شیخ شهید در شناخت مسائل و حوادث عصر مشروطه برگرفته از فهم عمیق و دقیق از آموزه‌های اسلامی و تطبیق آن بر زمان و عصر وی دارد و این موجب تقابل شیخ با جریانات روشنفکری، استعمار و استبداد گردید.

چکیده انگلیسی:

Sheikh Fadlullah Nouri was one of the distinguished and avant-gardes of the constitutional movement. He had well realized the existing problems and challenges that faced Iranian people with full wisdom and said that the despotic regime was the main cause. For the same reason, he believed that people must counter with the autocratic regime in the best way that is constitution of legislature and constitutionalizing the Imperial regime; hence, once constitutional movement began, he made speeches and distributed tracts to insist on this important thing. After the westernized intellectuals involved in the constitutional movement, intellectuals held control of the constitutional movement that Sheikh and scholars had in mind and they rose up for restricting autocracy, all laws written down by intellectuals after establishment of the first parliament he seriously opposed and he published treatises, statements and speeches for their improvement. The martyred Sheikh realized problems and incidences in the constitutional age through deep and precise understanding of the Islamic doctrines and their adjustment with his time and age. This triggered his confrontation with intellectual movements, colonialism and autocracy. The present article, based on historical evidence, intends to analyze the cases by which Sheikh opposed to the laws of the first parliament (laws of intellectuals) such as constitutionalism, transition from the constitutional movement to legitimate constitutionalism, the Constitution, theory of main oversight of Majlis, elucidation of concepts in the Constitution and amendment to the press law.

منابع و مأخذ:

1. اعیان الشیعه، سید محسن امین، تحقیق: حسن امین، دارالتعارف للمطبوعات، بیروت، 1418 ق؛


2. انجمنهای سری در انقلاب مشروطیت، اسمائیل رائین، جاپ2، جاویدان، تهران، 1355؛


3. اندیشۀ دینی و جنبش ضد رژیم در ایران، حسین آبادیان، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران 1376؛


4. انقلاب مشروطیت ایران، دکتر محمداسماعیل رضوانی، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1357؛


5. بیست و یک سال با تقی زاده، مهدی مجتهدی، مندرج در: یادنامۀ تقی زاده؛


6. پایداری تا پای دار، سیری در حیات پربار علمی، معنوی، اجتماعی و سیاسی شهید حاج شیخ فضل الله نوری، علی ابوالحسنی (منذر)، نور، تهران، 1368؛


7. پیدایش و تحول احزاب سیاسی مشروطیت: دوره اول و دوم مجلس شورای ملی، منصوره اتحادیه، ک‍ت‍اب‌ س‍ی‍ام‍ک ‌ن‍ش‍ر ت‍اری‍خ‌ ای‍ران‌، ت‍ه‍ران‌، ۱۳۸۱؛


8. تاریخ استقرار مشروطیت در ایران؛ مستخرجه از روی اسناد محرمانه وزارت امور خارجه انگلستان، استخراج و تهیه حسن معاصر، ابن یسنا، 1348؛


9. تاریخ انحطاط مجلس، فصلی از تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، احمد مجد الاسلام کرمانی، مقدمه و تحشیه محمود خلیل پور، دانشگاه اصفهان، 1351؛


10. تاریخ انقلاب ایران، ابن نصر نصرالله مستوفی تفرشی، جلد 1، کتابخانه ملی ملک، تهران، شماره 3819، جلد2، ارشیو وزارت خارجه، ذیل شماره 9؛


11. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، مهدی ملک‌زاده، سخن، 1387؛


12. تاریخ بیداری ایرانیان، میرزا محمدخان ناظم الاسلام کرمانی، به اهتمام علی اکبر سعیدی سیرجانی، آگاه تهران 1357؛


13. تاریخ مشروطۀ ایران، احمد کسروی، تهران، 1319؛


14. تاریخ معاصر ایران از تأسیس تا انقراض سلسله قاجار، پیتر آوری، ترجمۀ محمد رفیعی مهرآبادی، عطایی، تهران، 1367؛


15. تاریخ هیجده سالۀ آذربایجان، احمد کسروی، انتشارات امیر کبیر، تهران، 1356؛


16. تراز سیاست (جلوه هایی از سیاست و مدیریت شیخ مرتضی انصاری)، علی ابوالحسنی، بزرگداشت دویستمین سالگرد میلاد شیخ اعظم انصاریف قم، 1373؛


17. چگونه حاج شیخ فضل الله نوری را در میدان سپه بدار کشیدند؟‌، خسرو معتضد، انتشارات مجله ترقی، ضمیمه شماره 1148، مجله دوشنبه 28 دی ماه 1343؛


18. حیات یحیی، میرزا یحیی دولت آبادی، جاپ2، فردوسی، تهران، 1367؛


19. خاطرات احتشام السلطنه، به کوشش سید محمدمهدی موسوی، انتشارات زوّار، تهران، 1366؛


20. خاطرات صدرالاشراف، محسن صدر، وحید، 1364؛


21. خاطرات عبدالله بهرامی از آخر سلطنت ناصرالدین شاه تا اول کودتا، عبدالله بهرامی، تهران، ۱۳۶۲؛


22. خاطرات و اسناد حسینقلی خان نظام السلطنۀ مافی، معصومۀ نظام مافی، ن‍ش‍ر ت‍اری‍خ‌ ای‍ران‌‏، تهران، ۱۳۸۶؛


23. ذکاءالملک فروغی و شهریور 20، دکتر باقر عاقلی، چاپ2، علمی، تهران، 1370؛


24. رجال عصر مشروطیت، نوشته ابوالحسن علوی، به کوشش حبیب یغمائی، بازخوانی و تجدید چاپ به کوشش ایرج افشار، تهران، نشر اساطیر، 1363؛


25. رسائل مشروطیت (18 رساله و لایحه درباره مشروطیت)، به کوشش غلامحسین زرگری نژاد، تهران، کویر، 1377؛


26. رسائل مشروطیت، به کوشش غلامحسین رزگری‌نژاد، انتشارات کویر، تهران، 1374؛


27. رسائل، مکتوبات، اعلامیه ها... و روزنامه شیخ فضل الله نوری، گردآوری محمد ترکمان، رسا، تهران، 1362؛


28. روزنامۀ اطلاعات، ش 14892، 3/ 10/ 1354؛


29. روزنامۀ خاطرات شرف الدوله، ابراهیم کلانتری باغمیشه و یحیی ذکاء، فکر روز-کلبه، چاپ اول 1377؛


30. روزنامۀ خاطرات عین‌السلطنه، قهرمان میرزا سالور، ب‍ه‌ ک‍وش‍ش‌: م‍س‍ع‍ود س‍ال‍ور، ای‍رج‌ اف‍ش‍ار، اساطیر، تهران، ج‌. ۱و۲، چ‍اپ‌ اول‌: ۱۳۷۶؛


31. روزنامۀ خاطرات... ملیجک، (2/1257) بخش خاطرات 24 جمادی الثانی 1326؛


32. رهبران مشروطه، ابراهیم صفایی، چاپ2، جاویدان، تهران، 1363ش؛


33. زندگی طوفانی، خاطرات زندگی سید حسن تقی زاده، به کوشش ایرج افشار، چاپ2، علمی، تهران، 1372؛


34. شرح حال رجال ایران در قرن 12، 13، 14 هجری، مهدی بامداد، زوار، تهران، 1347؛


35. شهید راه آزادی، سیدجمال واعظ اصفهانی، اقبال یغمایی، انتشارات توس، تهران، ۱۳۵۷؛


36. شیخ فضل‌الله در ظلمت مشروطه، سید مجید حسن‌زاد، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1374؛


37. شیخ فضل‌الله نوری و مشروطیت، مهدی انصاری، چاپ امیرکبیر، 1376؛


38. علماء معاصرین، حاج ملا علی واعظ خیابانی، اسلامیه، تهران، 1366ق؛


39. عین‌الدوله و رژیم مشروطه، مهدی داودی، چاپ2، شرکت سهامی کتابهای جیبی، تهران، 1357؛


40. فکر آزادی و مقدمه نهضت مشروطیت، فریدون آدمیت، سخن، تهران، 1340؛


41. قیام آذربایجان و ستار خان، اسماعیل امیر خیزی، آیدین، تهران، 1394.


42. کتاب مجموعه آثار قلمى ثقة الاسلام شهید تبریزى، ثقة الاسلام تبریزی، علی بن موسی، موسسه فرهنگی و اطلاع رسانی تبیان، تهران 1387؛


43. گزارش ایران، قاجاریه و مشروطیت، مخبرالسلطنه هدایت، ب‍اه‍ت‍م‍ام‌ م‍ح‍م‍دع‍لی‌ ص‍وتی‌، نشر ن‍ق‍ره‌‏، ت‍ه‍ران‌، ۱۳۶۳؛


44. گنجعلیخان، محمدابراهیم باستانی پاریزی، علم، تهران، 1386؛


45. لوایح آقا شیخ فضل الله نوری، هما رضوانی، نشر تاریخ ایران، تهران، 1362؛


46. مجلۀ وحید، شمارۀ 14، دورۀ 14، اسفند 1355 ش؛


47. مخبر السلطنه، خاطرات و خطرات، هدایت، مهدی قلی خان، زوار، تهران، 1375 ش؛


48. نامه های سیاسی دهخدا، ایرج افشار، روزبهان، تهران، 1358؛


49. نورالله دانشور علی (مجاهد السلطان) تاریخ مشروطه ایران و جنبش وطن پرستان اصفهان و بختیاری، چاپ کتابخانه دانش، بی‌جا1330؛


50. نهضت مشروطۀ ایران بر پایۀ اسناد وزارت امور خارجه، واحد نشر اسناد وزارت امور خارجه، تهران، 1370؛


51. نهیب جنبش ادبی- شاهین، دکتر شمس الدین تندر کیا، انتشارات روزنامه سیاسی فرمان، تهران، 1335؛


52. واقعیات اتفاقیه در روزگار، محمدمهدی شریف، نشر تاریخ ایران، تهران، 1362؛


53. یپرم خان از انزلی تا تهران (خاطرات خصوصی یپرم ختن مجاهد ارمنی)، با مقدمه محمدحسین صدیق، بابک، تهران، 1356؛