ابلیس تنزیلی در نگاه تأویلی
محورهای موضوعی : فصلنامه مطالعات قرآنیرمضانعلی تقی زاده چاری 1 , فاطمه جعفری کمانگر 2
1 - استادیار گروه الهیات و معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران
کلید واژه:
چکیده مقاله :
موضوع ابلیس و نقش آن در دستگاه آفرینش، از جمله موضوعات مهم دینی و قرآنی است که در متون عرفانی فارسی نیز انعکاس وسیع دارد. اما نکته مهم در این امر، تعارض به ظاهر آشکاری است که در این دو نگاه متفاوت به ابلیس به چشم می‌خورد؛ در حالی که در وحی تنزیلی- قرآنی از ابلیس به عنوان موجودی مطرود و رانده شده از رحمت خدا یاد می‌شود؛ در نگاه تأویلی- عرفانی وی مورد تقدیس برخی از بزرگان قرار می‌گیرد و به شدت از او و عملکردش دفاع می‌شود و حتی اسوه توحید نامیده می‌شود. مقاله حاضر به روش کتابخانه‌ای نگاشته شده است و با تبیین مبانی اندیشه تنزیلی- قرآنی و تأویلی- عرفانی درباره ابلیس به فلسفه آفرینش ابلیس بر اساس این دو دیدگاه پرداخته است. پژوهش حاضر دلیل آفرینش ابلیس را از دیدگاه تنزیلی و قرآنی، مواردی چون خلقت ابلیس به منزله بازتاب صفات جلالیه خداوند، لزوم وجود شر در عالم و عاملی برای تکامل آن، وسیله‌ای برای محک و آزمایش انسان و عامل بروز عقل و اراده و اختیار دانسته است. اما از نگاه تأویلی عرفانی، دلایل آفرینش ابلیس را مطابق اندیشههای عرفا و گنوسیست های مسلمان، مواردی مانند تبیین درست از حقیقت توحید، تفسیر واقعی از فلسفه آفرینش و جهان خلقت و بیان حقیقت عشق عارفانه دانسته است و در نهایت به این نتیجه دست یافته که علی‌رغم دو نگاه متفاوت، وجود ابلیس جز خیر برای دستگاه بشریت نیست.
Evil issue and his role in Creation system is one of the religious important subjects which owns wide reflection in mystical and Persian texts. But the remarkable note is the clear contradiction in two views to Evil which can be sensed; while Evil is known as a rejected and outcast creature of Lord's Mercy in Quranic view; in interpretational – mystical view he is worshiped by some scholars and his performance is strongly defended. The present article which is done by librarian method studies and surveys the philosophy of Evil's creation by expressing Quranic and interpretational – mystical principles. From interpretational – mystical viewpoint, the reasons of Evil's creation conforms Gnostics and Muslim Gnosis and finally comes to the conclusion that in spite of two various viewpoints, Evil's existence is nothing but beneficent for human beings.
قرآن کریم.
کتب فارسی
آذرنوش، آذر تاش. 1370ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 21 جلد، چاپ دوم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 594-592.
جفری، آرتور. 1386ش، واژه‌های دخیل در قرآن مجید، ترجمه فریدون بدرهای، چاپ دوم، تهران: توس.
خرمشاهی، بهاء الدین. 1377ش، دانشنامه قرآن‌پژوهی، چاپ اول، تهران: دوستان.
خزائلی، محمد. 1386ش، اعلام قرآن، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
زریاب خویی، عباس. 1370ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 21 جلد، چاپ دوم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 596-594
سروش، عبدالکریم. 1379ش، قمار عاشقانه، چاپ اول، تهران: مؤسسه فرهنگی صراط.
سعدی شیرازی، شیخ مصلح الدین. 1375ش، بوستان سعدی، مقدمه و تصحیح غلامحسین یوسفی، چاپ پنجم، تهران: خوارزمی.
شریعتی، علی. 1383ش، اسلام شناسی، چاپ هشتم، مشهد: چاپخش.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. 1374ش، تصوف اسلامی و رابطه انسان و خدا، چاپ دوم، تهران: انتشارات سخن.
صدر الدین شیرازی(ملاصدرا). 1389ش، تفسیر آیه نور، ترجمه محمد خواجوی، چاپ سوم، تهران: مولی.
طالقانی، محمود. 1350ش، پرتوی از قرآن، 6 جلد، تهران: شرکت سهامی انتشار.
طباطبایی محمدحسین.1364ش، ترجمه تفسیر المیزان، 20 جلد، چاپ دوم، تهران: بنیاد علمی و فکری علامه طباطبائی.
عطار نیشابوری، فریدالدین محمد. 1387ش، الهی نامه، تصحیح محمدرضا شفیعی کدکنی، چاپ اول، تهران: سخن.
غزالی، احمد. 1381ش، سوانح العشاق، تصحیح جواد نوربخش، چاپ اول، تهران: یلدا قلم.
کمپانی زارع، مهدی. 1390ش، ابلیس، عاشق یا فاسق؟، چاپ اول، تهران: نگاه معاصر.
مجتبایی، فتح الله. 1370ش، دائرة المعارف بزرگ اسلامی، 21 جلد، چاپ دوم، تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، صص 605-597.
معین، محمد. 1371ش، فرهنگ فارسی معین، 6 جلد، چاپ هشتم، تهران: امیرکبیر.
مکارم شیرازی، ناصر. 1373ش، تفسیر نمونه، 27 جلد، چاپ شانزدهم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مکارم شیرازی، ناصر. 1390ش، پیام امام، 15 جلد، چاپ ششم، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
مولوی، جلال الدین محمد. 1375ش، مثنوی معنوی، مقدمه و تصحیح محمد استعلامی، 7 جلد، چاپ دوم، تهران: زوار.
همدانی، عین القضات. 1377ش، نامه‌های عین القضات، تصحیح و تعلیقات علی نقی منزوی، سه جلد، چاپ اول، تهران: انتشارات اساطیر.
همدانی، عین القضات. 1386ش، تمهیدات، تصحیح عفیف عسیران،چاپ اول، تهران: منوچهری.
کتب عربی
ابن فارس، احمد. 1404ق، معجم مقایس اللغة، 6 جلد، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
آملی، سید حیدر. 1380ش، تفسیر المحیط الأعظم، 4جلد، چاپ سوم، تهران: مرکز فرهنگی نور.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد. 140ق، المفردات فی غریب القرآن، چاپ دوم، تهران: کتاب.
طریحی، فخرالدین. 1367ش، مجمع البحرین، 2 جلد، چاپ دوم، تهران: مکتب نشر فرهنگ اسلامی.
مقالات
اسداللهی، خدابخش. 1388ش، «اندیشههای عرفانی عین القضات در باب ابلیس»، ادبیاتعرفانی و اسطوره شناختی، بهار، شماره 14، صص 26-9.
بی نا. 1386ش، «تفسیر قرآن بحثی قرآنی درباره ابلیس»، مکاتبه و اندیشه، شماره 29، پاییز و زمستان، صص 42-17.
حسنی، نرگس. 1386ش، «سیمای ابلیس در آثار عین القضات همدانی»، مطالعات عرفانی، شماره 6، پاییز و زمستان، صص 34-5.
حیدری، حسین. 1384ش، «سیمای دوگانه ابلیس در آثار حکیم ثنایی»، مطالعات عرفانی، تابستان، شماره 1، صص 89-66.
طاهریان دهکردی، بتول و امیدوار، جنان. 1392ش، «ماهیت ابلیس از نگاه قرآن»، پژوهش دینی، بهار و تابستان، شماره 24، صص 161-147.
مشهور،پروین دخت. 1390ش، «تحقیقات تعلیمی و غنایی زبان و ادب فارسی»، تابستان، شماره 8، صص 154-141.
ممتحن، مهدی و ترابی، زینب. 1391ش، «تفاوت یا هم‌سانی شیطان و ابلیس»،مطالعات قرآنی،سال سوم، زمستان،شماره 12، صص123-140.
هاشمی، ماندانا. 1386ش، «سیمای ابلیس در مثنوی مولانا جلال الدین محمد بلخی»، پژوهشنامه ادب حماسی، بهار و تابستان، دوره 3، شماره 4، صص152-137.
_||_
Asadollahi, Khodabakhsh. (1388). "The mystical thoughts of Al-Qaeda in the devil." Mystical Literature and Mythology, Spring, No. 14, 26-9.
Attar Neishabouri, Farid al-Din Mohammad (2008) Asrar Name, Correction by Mohammad Reza Shafiee Kodkani, Tehran: Sokhan, First Edition.
Azarnoush Azar Tash. (1370). "Iblis" Islamic Encyclopedia. 21 vol., Second Edition, Tehran: The Great Islamic Encyclopedia, 594-592.
Company Zare, Mehdi (2011) Iblis, Lover or Corrupt? Tehran: Negahe Mo'aser's, First Printing.
Ghazali, Ahmad (1376) Majales Al-Sabah, Correction of Ahmad Mojahed, Tehran: Tehran University, First Edition
Ghazali, Ahmad (2002) Savaneh al-Oshaq, Correction Javad Nourbakhsh, Tehran: Yalda-al-Hamm, First edition.
Hasani, Narges (1386). "The Devil's View in the Works of Ayn Al-Qadat Hamedani". Mystical Studies, No. 6, Autumn and Winter, 34-5
Heidari, Hussein (2005) "The Divine View of the Devil in the Works of Hakim Sana'i" Mystical Studies, Summer, No 1, 89-66
Hamedani, Ein al-Qozat (2007) Measurements, Correction by Afif Asiran, Tehran: Manouchehri, First Edition.
Hamedani, Ayn Al-Qozat (1377). Letters of Ayn Al-Qozat, Correcting and Suspensions by Alinaghi Monzavi, Three Volumes, Tehran: Asatir, First Edition
Hashemi, Mandana (2007) "The Divine View in Masnavi, Rumi Jalal al-Din Mohammad Balkhi" The Epic Literacy Research Journal, Spring and Summer, Volume 3, Issue 4, 152-137.
Jeffrey Arthur, (2007). Words Involved in the Holy Qur'an, Translated by Fereydoun Badri, Tehran: Toos, Second Edition.
Khazaali Mohammad (2007) Quran Announcement, Tehran: Amir Kabir, Eighth Edition.
Khorramshahi, Baha Al-Din (1377) Quranic Studies, Tehran: Friends, First Edition.
Makarem Shirazi, Nasser (1390). Messages from Imam, 15 vol., Tehran: Darolkotob al-Islamiyyah, S, 6th edition.
Makarem Shirazi, Nasser (1373) Sample Interpretation, 27 volumes, Tehran: Darolkotob al-Islamiyyah, 16th edition.
Mashhoor, Parvin Dukht (2011) Educational and Enrichment Studies of Persian Language and Literature, Summer, 8, 154-141.
Moein Muhammad (1371), Persian Dictionary, 6th volume Tehran: Amir Kabir, 8th edition.
Mojtabaei, Fathollah (1370), "Iblis in Farsi and Quran Literature", Islamic Encyclopedia, 21 volumes, Collector: Ale Rashid, Ibn e Azragh, Second Edition, Tehran: The Great Islamic Encyclopedia. 605-597
Momtahen, Mehdi, Torabi, Zainab (2012) Difference or Consistency between Satan and Devil, Qur'anic Studies, Third Year of Winter, No. 12, 123-140
Rumi, Jalal al-Din Muhammad (1375). Masnavi Manavi, Introduction and Correction by Mohammad Eslami, Volume 7, Tehran: Zavar, Second Edition.
Sadr al-Din Shirazi (Mulla Sadra) (2010) Interpretation of Verse Noor, translated by Mohammad Khajavi, Tehran: Molai, Third edition.
Sa'di Shirazi, Sheikh Moslehdin (1375) Boostan Saadi. Introduction and Correction of Gholam Hossein Yousefi, Tehran: Kharazmi, Fifth Edition.
Shariati, Ali (1383) Islamology, Mashhad: Chapakhsh, Eighth Edition.
Shafiei Kadkani, Mohammad Reza (1374) Islamic Sufism and the Relationship between Man and God, Tehran: Sokhan , Second Edition.
Soroush Abdolkarim (2000) Casual Gambling, Tehran: Cultural Center of Sourat, First Printing.
Tabataba'i Mohammad Hussein (1364) Translation of the commentary by al-Mizan, 20 vol., Tehran: Allameh Tabataba'i Scientific and Contemporary Foundation, Second Edition.
Taherian Dehkordi, Batul, Omidvar, Janan (1392) "The nature of the devil from the viewpoint of the Quran" Religious research, Spring and Summer, No. 24, 161-147.
Taleghani Mahmoud (1350), The Light of the Quran, 6 vols, Tehran: Publication Co.
Unknown (2007) "Qur'anic Interpretation of the Quranic Discourse on Satan", Correspondence and Thought. Number 29, Autumn and Winter, 42-17.
Zaryab Khoei, Abbas (1370) "Iblis in the Koran" Islamic Encyclopedia, 21 vol., Second Edition, Tehran: Islamic Encyclopedia of the Great Encyclopedia. 596-594
Arabic References
Amoli Seyyed Haidar. (1380). Interpretation of al-Muhiyat al-A'zam, 4 vols, Tehran: Cultural Center of Noor, Third edition.
Ibn Fars Ahmad (1404 AD). Magnificent Comparison. 6 volumes, Qom: School of'Ali al-Islam
Ragheb Esfahani, Hussein ibn Muhammad (140 AH) Al-Mfardat Fei Gharib al-Quran, Tehran: Book, Second Edition.
Torayhi Fakhroddin (1367) Majma Al-Bahrain, 2 vols, Tehran: Islamic Culture Publishing School, Second Edition.