اثربخشی هنردرمانی بر اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران

محورهای موضوعی : روان کاوی، روان پویشی، روان شناسی شناختی و بهداشت روان

مائده رفیع زاده ¹ ( کارشناس ارشد روانشناسی عمومی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران )
فریبا مرادی عباس آبادی ² ( گروه روان‌شناسی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران )
مریم به نام مرادی ³ ( استادیار گروه روان‌شناسی، واحد ورامین-پیشوا، دانشگاه آزاد اسلامی، ورامین، ایران )

تاریخ دریافت : 1402/09/11 تاریخ پذیرش : 1402/12/01 تاریخ انتشار : 1403/07/07

کلید واژه: هنردرمانی, اضطراب, پرخاشگری, کودکان کار شهر تهران.,

چکیده مقاله :

هدف: این پژوهش با هدف بررسی اثربخشی هنردرمانی بر اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران انجام گرفت. روش: شهر تهران در سال 1402 تشکیل می‌دادند. بر اساس معیارهای ورود به مطالعه، 120 کودک کار به روش نمونه‌گیری تصادفی از مراکز نیکوکاری حامی کودکان در شهر تهران انتخاب شدند و در دو گروه آزمایش (60 نفر) و کنترل (60 نفر) قرار گرفتند. گروه آزمایش در طی10 جلسه 60 دقیقه‌ای تحت هنردرمانی قرار گرفته؛ اما گروه کنترل در لیست انتظار هنردرمانی باقی ماند. بعد از اتمام جلسات درمانی از هر دو گروه در شرایط یکسان پس‌آزمون به عمل ‌آمد. به منظور بررسی تأثیر هنردرمانی بر اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران، از آزمون تحلیل کواریانس استفاده شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد میانگین نمرات اضطراب و پرخاشگری در پس آزمون، در گروه آزمایش به طور معناداری پایین‌تر از گروه کنترل بود و آزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل، در پس آزمون کاهش معناداری در اضطراب و پرخاشگری داشتند. نتیجه‌گیری: با توجه به نتایج به دست آمده از پژوهش، هنردرمانی به عنوان یک روش روان‌درمانی مؤثر در جهت کاهش اضطراب و پرخاشگری به درمانگران حوزه کودکان پیشنهاد می‌شود.

متن کامل:



فصلنامه روانشناسی تحلیلی - شناختی سال14، شماره 55 ،زمستان 1402 صص: 69-55

Journal of Analitical-Cognitive Psycholoy Vol 14/Issue 55/winter2024 PP: 55-69

 

 

 

 

 

 

اثربخشی هنردرمانی بر اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران

The Effectiveness of Art Therapy on Anxiety and Aggressiveness 

among the Child Labor in Tehran

   

   

Aouthor (corresponding Aouthor) fariba moradi abbasabadi Associate Professor in Clinical Psychology, Kermanshah Branch, Islamic Azad University, Kermanshah, Iran Email: [e-mail] Author:maedeh rafie zade M.A. in Clinical Psychology, Kermanshah Branch, Islamic Azad University, Kermanshah, Iran Author:Maryam behnam moradi Associate Professor in Clinical Psychology, Kermanshah Branch, Islamic Azad University, Kermanshah, Iran   Abstract Aim: This research was conducted with the aim of investigating the effectiveness of art therapy on anxiety and aggressiveness among the child labor in Tehran. Method: The research method was a semi-experimental intervention of pre-test-post-test type with a control group. The statistical population of this study consisted of all child labor in Tehran in 1402. Based on the inclusion criteria, 120 child labor were selected by random sampling from charity centers supporting children in Tehran and were placed in two experimental (60 people) and control (60 people) groups. The experimental group underwent art therapy during 10 sessions of 60 minutes; but the control group remained on the art therapy waiting list. After the completion of the treatment sessions, both groups were subjected to a post-test under the same conditions. In order to investigate the effect of art therapy on anxiety and aggressiveness, analysis of covariance was used. Results: The results showed that the average scores of anxiety and aggressiveness in the post-test were significantly lower in the experimental group than in the control group, and compared to the control group, the subjects in the experimental group had a significant decrease in anxiety and aggressiveness in the post-test. Conclusion: Art therapy is suggested as an effective psychotherapy method to reduce anxiety and aggressiveness to children's therapists. Keyword: Art therapy, Anxiety, Aggressiveness, Child labor, Tehran.

نویسنده مسئول:  فریبا مرادی عباس آبادی دانشیار گروه روانشناسی بالینی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران  Email : [e-mail]  نویسنده اول:مایده رفیع زاده کارشناس ارشد روانشناسی بالینی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران نویسنده دوم: مریم به نام مرادی دانشیار گروه روانشناسی، واحد کرمانشاه، دانشگاه آزاد اسلامی، کرمانشاه، ایران چکیده هدف: این پژوهش با هدف بررسی اثربخشی هنردرمانی بر اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران انجام گرفت. روش: شهر تهران در سال 1402 تشکیل می‌دادند. بر اساس معیارهای ورود به مطالعه، 120 کودک کار به روش نمونه‌گيري تصادفی از مراکز نیکوکاری حامی کودکان در شهر تهران انتخاب شدند و در دو گروه آزمایش  (60 نفر) و کنترل (60 نفر) قرار گرفتند. گروه آزمایش در طی10 جلسه 60 دقیقه‌ای تحت هنردرمانی قرار گرفته؛ اما گروه کنترل در لیست انتظار هنردرمانی باقی ماند. بعد از اتمام جلسات درمانی از هر دو گروه در شرایط یکسان پس‌آزمون به عمل ‌آمد. به منظور بررسی تأثیر هنردرمانی بر اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران، از آزمون تحلیل کواریانس استفاده شد. یافته­ها: نتايج نشان داد میانگین نمرات اضطراب و پرخاشگری در پس آزمون، در گروه آزمایش به طور معناداری پایین‌تر از گروه کنترل بود و آزمودنی‌های گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل، در پس آزمون کاهش معناداری در اضطراب و پرخاشگری داشتند. نتیجه­گیری: با توجه به نتایج به دست آمده از پژوهش، هنردرمانی به عنوان یک روش روان‌درمانی مؤثر در جهت کاهش اضطراب و پرخاشگری به درمانگران حوزه کودکان پیشنهاد می‌شود. کلمات کلیدی: هنردرمانی، اضطراب، پرخاشگری، کودکان کار شهر تهران.

 

تاریخ دریافت: 11/09/1402

تاریخ پذیرش: .1/12/1402

 

 

مقدمه 

کار کودک به عنوان يک پديده همه‌گير اقتصادي‌ـ اجتماعي در سطح جهان مورد توجه است (خانکش و همکاران، 1399) و يکی از آسيب‌های جدی که جوامع درحال توسعه از جمله جامعه ايران را تهديد می‌کند، گسترش روزافزون کودکان کار است (صالحی و همکاران، 1401). کودکان کار به کودکان کارگری اطلاق می‌گردد که به صورت مداوم به خدمت گرفته می‌شوند و این امر آنها را بیشتر اوقات از رفتن به مدرسه و تجربه دوران کودکی بی بهره می‌سازد و سلامت روانی و اجتماعی آنان را تهدید می‌کند (سازمان جهانی کار¹، 2021).

تقریباً 160 میلیون کودک در سال 2020 تحت عنوان کودکان کار قرار داشتند که این آمار تقریباً شامل یک نفر از هر 10 کودک در سراسر جهان است (صندوق کودکان سازمان ملل متحد²، 2021). علیرغم قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد که سال 2021 را به عنوان سال بین‌المللی حذف کار کودکان اعلام کرد، تعداد کودکان کار در حال افزایش است. بر اساس آمارهای موجود در کشور ایران، تعداد کودکان کار یک میلیون و دویست هزار و در سطح شهر تهران سی و دو هزار کودک اعلام شده است(احمدی تبار و همکاران، 1399). ورود زود هنگام کودکان به دنیای کار موجب بروز مشکلات بسیاری برای آنها و جامعه می‌شود (دکروز و همکاران³، 2022). این کودکان محروم از رشد سالم جسمی، اجتماعی و اخلاقی بوده و با از دست دادن فرصت تحصیل و آموزش مناسب، مشکلات هیجانی زیادی همچون پرخاشگری و مشکلات روانشناختی همچون اضطراب را تجربه می‌کنند (زا⁴، 2023). محیط نابسامان و شرایط ناکارآمد خانوادگی این کودکان، بستری را برای مواجهه با خطرات آسیب‌زای بیشتر چون سوءاستفاده جنسی مهیا می‌کند و منجر به تشدید اختلالات اضطرابی و پرخاشگری در این کودکان می‌شود (خانکش و همکاران، 1399).

پرخاشگری به عنوان یک رفتار آگاهانه‌ای تعریف شده است(جوهانسون و همکاران⁵، 2020) که هدف آن اعمال درد و رنج جسمانی یا روانی است (مکماهون و همکاران⁶، 2020). کجارویک و باشمن⁷ (2021) معتقدند پرخاشگری رفتاری است که به قصد آسیب رساندن به فرد دیگری (جسمانی یا زبانی) یا نابود کردن دارایی دیگران صورت می‌گیرد. از دیدگاه کیخا و پشتوار (1401)، پرخاشگری دو جنبه متفاوت دارد که یکی عینیت (عمل) و دیگری ذهنیت (احساسات) است. از سویی، اضطراب یکی از هیجانات اساسی انسان است که در واکنش به بخشی از حالات فیزیولوژیکی انسان به وجود می‌آید(دورادو و همکاران⁸، 2020). بر اساس لغتنامه روانشناسی رایکرفت⁹ (1995)، اضطراب عبارت است از پاسخی همراه با تردید و عدم قطعیت به عاملی، در محیط یا در خود، که هنوز شناسایی نشده است و این پاسخ می‌تواند خودآگاه یا ناخودآگاه باشد (موسویان، 1399). اضطراب يک احساس هراس و دلواپسي است كه مي‌تواند باعث عدم اطمينان، درماندگي و برانگيختگي فيزيولوژيک فرد شود(حمیدی و همکاران، 1399). بک¹⁰ (1400) ترس از آسیب‌های احتمالی و واکنش‌های عاطفی ناخوشایند را اضطراب نامیده است. 

اختلالات اضطرابی و پرخاشگری ریشه بسیاری از مشکلات روانی و رفتاری در نوجوانان و بزرگسالی است که عدم مهار آنها علاوه بر اینکه می‌تواند باعث ایجاد مشکلات بین فردی و جرم، بزه و تجاوز به حقوق دیگران شود، می‌تواند تأثیر منفی بر عملکرد کودک بگذارد و باعث تجربه منفی از جمله کاهش عملکرد تحصیلی، پذیرش اجتماعی کمتر و افزایش افسردگی در آنان شود (احمدی تبار و همکاران، 1399). از سویی، بهترین زمان برای شناخت و پیشگیری از اضطراب و پرخاشگری که منجر به رفتارهای آسیب‌زا شده، دوران کودکی است(سعادتی، 1399). رویکردهای مداخله‌ای متفاوتی در حوزه درمان‌های فردی و گروهی پرخاشگری و اضطراب مانند بازی درمانی و واقعیت درمانی به کار رفته است. روش هنردرمانی، یکی از برنامه‌های مداخلاتی و درمانی است که اخیراً ارائه شده است (هو و همکاران¹¹، 2021). 

هنر‌درمانی نخستین بار در نوشته‌های مارگارت نامبورک¹² تعریف شده است. او مطرح کرد که بیان آزاد هنر در کودکان معرف نوعی کلام نمادین است و بیان خودانگیخته هنر، می‌تواند اساس روان‌درمانی باشد (رحیمی پردنجانی و همکاران، 1400). هنردرمانی یک روش موثر برای سلامت روان است که از روش خلاق ایجاد هنر برای رشد و ارتقا سلامت جسمی، روانی و هیجانی اشخاص در همه سنین استفاده می‌کند (هارپازی و همکاران¹³، 2020). این روش بر اساس این باور پایه‌گذاری شده است که فرایند خلاق به کار گرفته شده در بیان حال از طریق هنر به افراد کمک می‌کند که تعارض و مشکلات را حل کنند و مهارت‌های بین فردی، مدیریت رفتار، کاهش اضطراب، افزایش عزت نفس و خودآگاهی را گسترش دهد(هاسلام و همکاران¹⁴، 2019). 

هنردرمانی روش تجربی است که می‌تواند با فعال کردن انرژی شفابخش در ژرف‌ترین و عمیق‌ترین سطوح روان نفوذ کند و با نیروی هماهنگی و انسجام فطری خود، به گسستگی‌های هوشیار و ناهوشیار ذهن وحدت بخشد(معافی‌پور و همکاران، 1401). هنردرمانی شامل استفاده از گونه‌های هنری مختلفی مانند نقاشی، سفال، موسیقی، نمایش، کلاژ، شعر، داستان، حرکت و غیره برای ارائه یک نمایش دیداری از احساسات و افکار است (لاندگارتن¹⁵، 1397). از هنردرمانی‌ می‌توان‌ براي درمان‌ محدوده‌ وسیعی‌ از اختلالات‌ ذهنی‌ و درماندگی‌هاي روانی‌ استفاده‌ کرد (لیمبن¹⁶، 1394).

ادبیات پژوهشی با موضوع هنردرمانی در سال‌های اخیر، تاثیرات مختلف این پدیده را بررسی کرده‌اند که حاکی از تأثیر مثبت آن بر اختلالات و نابهنجاری‌ها در کودکان بوده است. یزدانی و همکاران (1401) نشان دادند نمایش درمانی بر پرخاشگری و سازگاری در دانش آموزان دختر موثر بود و این تاثیر تا مرحله پیگیری ادامه داشت. در پژوهش ایزدی و ایزدی (1401)، در پس آزمون کاهش معنی داری در نمرات لجبازی و پرخاشگری بوجود آمد، لذا نقاشی درمانی بر کاهش لجبازی و پرخاشگری کودکان اثربخش بوده است. نتایج پژوهش زنگنه (1401)، تاثیر موسیقی‌درمانی بر کاهش پرخاشگری دانش‌آموزان را تأیید نمود. صالحی و همکاران (1401) نشان دادند که نمایش‌درمانی در مرحله پس‌آزمون و پیگیری در گروه آزمایش، به‌طور معنی‌داری اضطراب کودکان کار را کاهش داده است. اصغری و پاکدامن (1401) اثربخشی هنر درمانی بر پایه نقاشی را بر كاهش اضطراب اجتماعی و افسردگی در دانش آموزان گزارش نمودند. رحیمی پردنجانی و همکاران (1400) نشان دادند که هنردرمانی مبتنی بر نقاشی هم در مرحله پس‌آزمون و هم پیگیری موجب کاهش رفتار پرخاشگرانه و خشم، پرخاشگری کلامی و رنجش دانش‌آموزان دختر با آسیب شنوایی می‌شود.

وو و همکاران¹⁷ (2022) اثربخشی، امکان‌پذیری و مقبولیت هنردرمانی را بر روی کودکان و نوجوانان در طول همه‌گیری کووید-19 بررسی کرده و نشان دادند، هنر‌درمانی موجب بهبود در معیارهای سلامت روان مانند اضطراب، کیفیت خواب، و بهزیستی روانشناختی در کودکان با یا بدون آسیب‌دیدگی در زمینه اپیدمی می‌شود. آلام و همکاران¹⁸ (2022) تأثیر هنردرمانی بر رفتار پرخاشگرانه و عزت نفس کودکان مبتلا به اختلال یادگیری را گزارش کردند. نتایج پژوهش یوسمان و همکاران¹⁹ (2021)، اثربخشی هنر‌درمانی را به عنوان یک مداخله موفق برای کاهش رفتار پرخاشگرانه در بین نوجوانان بزهکار 13 تا 18 ساله تأیید کرد. مولا و همکاران²⁰ (2020) یک بررسی سیستماتیک در زمینه اثر هنردرمانی بر کودکان در مدارس ابتدایی معمولی در ایالات متحده آمریکا، بریتانیا، کانادا، کره جنوبی و عربستان سعودی انجام دادند. نتایج نشان داد کودکان شرکت کننده در هنردرمانی، بهبودهای قابل توجهی از عزت نفس، اعتماد به نفس، خلق و خو، ارتباط، تاب آوری، یادگیری و رفتار پرخاشگرانه و تغییرات کوچک در پیامدهای افسردگی و اضطراب داشتند. 

پژوهش حاضر با توجه به ضرورت درمان زودهنگام در کودکان با اختلال اضطراب و پرخاشگری و همچنين کاربرد شيوه‌ جذاب و انعطاف‌پذير هنردرمانی برای مداخله در اين اختلال انجام شده است. محققان بر این باور هستند که اگر اقدامات درمانی و پیشگیرانه صحیحی در مورد این اختلالات صورت گیرد، جامعه‌ای سالم‌تر، کارآمدتر و روابطی پایدارتر خواهیم داشت که تاثیرات مثبت فراوانی در پی آن خواهد آمد.

 

روش

این پژوهش از نظر هدف در زمره پژوهش‌های کاربردی و از حیث امکان کنترل متغیرها، اين پژوهش از نوع مداخله‌اي شبه‌آزمايشي و از نوع پيش آزمون ‌ـ  پس آزمون با گروه كنترل بود. جامعه آماری این پژوهش را کودکان کار در شهر تهران در سال 1402 تشکیل ‌دادند. برای جلوگیری از ریزش، حجم نمونه پژوهش مشتمل بر 120 کودک کار تعیین شد. نمونه آماری با استفاده از روش نمونه‌گیري چند مرحله‌ای از 6 مرکز نیکوکاری حامی کودکان در شهر تهران در 6 منطقه مختلف شهر تهران گزینش شدند. معیارهای ورود به مطالعه عبارت بودند از: تحت درمان روانشناسی و روانپزشکی نبودن آزمودنی‌ها، توانایی برقراری ارتباط با محقق، موافقت و رضایت کودک برای شرکت در مطالعه و موافقت و رضایت کتبی والدین در صورت در دسترس بودن، دامنه سنی 8 تا 12، وجود اضطراب و پرخاشگری بر اساس پرسشنامه پیش آزمون و داشتن سواد خواندن و نوشتن. همچنین معیارهای خروج از مطالعه، همبودی با چند اختلال دیگر (بر اساس وجود پرونده روانپزشکی، گزارشات والدینی، مشاهدات درمانگر)، غیبت بیش از 2 جلسه در جلسات مداخله‌ای، قرارگیری تحت آموزش و مداخله دیگر و عدم تمایل به همکاری در همه مراحل تحقیق بودند.

 

ابزار

پرسشنامه پرخاشگری: به منظور سنجش پرخاشگری از پرسشنامه پرخاشگری²¹ باس و پری²² (1992) استفاده ‌شد. این پرسشنامه یک ابزار خودگزارشی دارای 29 گویه در طیف 5 گزینه‌ای لیکرت و شامل چهار زیر مقیاس است: خشم، پرخاشگری بدنی، پرخاشگری کلامی، رنجش و بدگمانی. پایایی پرسشنامه با استفاده از ضریب باز آزمایی برای چهار زیرمقیاس با فاصله 9 هفته 72/0 تا 80/0 و همبستگی بین چهار زیرمقیاس 39/0 تا 48/0 به دست آمد. در ايران اين پرسشنامه توسط ثنایی ذاکر ترجمه و توسط ساماني (1386) اعتبار روايي آن مورد تأييد قرار گرفته است. نتايج تحليل روان‌سنجي نشان داد که اين پرسشنامه از همسانی درونی بالا (89/0) برخوردار است. در این تحقیق، ضریب آلفای کرونباخ برای متغیر پرخاشگری در پیش آزمون 931/0 به دست آمد و پایایی مورد تأیید قرار گرفت. همچنین روایي صوری و محتوای ابزار آزمون، بر اساس نظر دو نفر از اساتید ارزیابي شد.

پرسشنامه اضطراب: جهت اندازه‌گیری اضطراب، از مقیاس اضطراب اسپنس²³ (1998) که برای اندازه‌گیری نشانه‌های اضطراب در کودکان 8-15 ساله کاربرد دارد، استفاده ‌شد. این پرسشنامه دارای 45 گویه در طیف 4 گزینه‌ای لیکرت و شامل 6 زیرمقیاس اضطراب جدایی، اضطراب اجتماعی، وسواس فکری- عملی، پنیک-بازار هراسی، اضطراب فراگیر و ترس از صدمات جسمانی می‌باشد. اعتبار همسانی درونی مقیاس نیز با آلفای کرونباخ 92/0 و اعتبار باز‌آزمایی مقیاس به مدت 6 ماه،  6/0 بدست آمد(اسپنس و همکاران، 2001). این پرسشنامه توسط موسوی و همکاران (1385) ترجمه شده و اعتبار تست بازآزمایی نمرات کل آن89/0 گزارش شده است. در این تحقیق، ضریب آلفای کرونباخ برای متغیر اضطراب در پیش آزمون 847/0 به دست آمد و پایایی مورد تأیید قرار گرفت. همچنین روایي صوری و محتوای ابزار آزمون، بر اساس نظر دو نفر از اساتید ارزیابي شد.

پروتکل هنر درمانی: در برنامه هنردرمانی طراحی شده برای گروه آزمایش، از روش لیبمن (1394) وکیس و دالی²⁴ (2002) استفاده شد و تأکید بیشتر بر تکنیک‌های نمایش، نقاشی، سفالگری و موسیقی بود. جلسات مداخله، 10 جلسه 60 دقیقه‌ای (هفته ای دوبار) و به صورت گروهی برگزار شد. این جلسات شامل گرم کردن و آماده کردن گروه برای مواجهه با تمرینات اصلی و مداخلات تجربی (15 دقیقه)، تمرین اصلی(30 دقیقه) و بحث پیرامون کار هنری و جمع‌بندی جلسه (15 دقیقه) بود. 

 

روش اجرا

در ابتدا پرسشنامه‌های اضطراب و پرخاشگری بر روی تمامی کودکان کار در 6 مرکز انتخابی اجرا شده و از بین آنهایی که نمرات بالاتری کسب کردند، تعداد 120 نفر انتخاب و با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی در دو گروه آزمایش  (60 نفر) و کنترل (60نفر) قرار گرفتند. گروه آزمایش تحت هنردرمانی قرار گرفته؛ اما در این مدت گروه کنترل در لیست انتظار هنردرمانی باقی ‌ماند. بعد از اتمام جلسات درمانی از هر دو گروه در شرایط یکسان پس‌آزمون به عمل ‌آمد. آن‌گاه آزمایشگر پس از انجام آزمایش به بررسی تغییرات رخ داده در گروه آزمایش در مقایسه با گروه کنترل ‌پرداخت.

به منظور تجزیه و تحلیل داده‌ها، از روش‌هاي آمار توصيفي و استنباطي بهره گرفته شد. در بخش آمار توصيفي، ميانگين و انحراف معیار و در بخش آمار استنباطي برای تعیین تفاوت نمرات پیش آزمون و پس آزمون از تحليل كوواريانس استفاده شد. داده‌پردازی و محاسبات این پژوهش با استفاده از نرم افزار SPSS22 انجام شد. مراحل و محتوای برنامه مداخله هنردرمانی در جدول (1) آورده شده است.

 

جدول 1. مراحل و محتوای برنامه مداخله هنردرمانی

جلسه	هدف	شرح فعالیت انجام شده	تصویر
جلسه اول	معارفه، آشنایی اعضاي گروه باهم و قوانین گروه و آشناسازی آنها با روند کار جلسات	هدف درمانگر در جلسه اول معارفه، کاهش اضطراب و ترغیب کودک برای ادامه جلسات بود. نحوه برگزاری و چگونگی انجام کارتوضیح داده شد و آشناسازی کودکان با روند کار جلسات انجام شد. در این جلسه از نقاشی آزاد و رنگ‌آمیزی برای ایجاد فضای صمیمانه استفاده شد.
جلسه دوم	شناخت رسانه‌های هنری به منظور گسترش قدرت تصویرپردازی و خلاقیت کودکان	ارائه توضیحی مختصر راجع به مواد هنری موجود داده شد. با توجه به علاقمندی کودک از هنر نقاشی و نمایش یا تلفیقی از دو یا سه روش استفاده شد. احساسات و تخیل کودکان در حین فعالیت هنری، تحریک شده در نتیجه احساسات درونی و خودانگاره آنها آشکار می شود.
جلسه سوم	ایجاد یا افزایش قدرت تمرکز، مهارت، حافظه و خلاقیت	از کودکان خواسته شد تا قطره‌اي جوهر روي کاغذ سفیدي بچکانند و کاغذ را خوب تا بزنند و دوباره باز کنند. سپس طرح ظاهرشده را به تصویري مبدل کنند و به دوستان خود نشان دهند. همچنین از آنها خواسته شد چیزي را که دوست دارند به کسی هدیه دهند، نقاشی کنند.
جلسه چهارم	شناخت افکار و احساسات کودک	با استفاده از نمایش به بروز احساسات مهم و تعبیر و تفسیر آنها با زبان خود کودکان پرداخته شد. کودک خود را با حیوان یا افراد عروسکی و مشکلات آنان همانند کرده و از طریق راهبردهای مناسب، مسئله گشایی کرده و پیشنهاد ارائه می‌دهد.
جلسه پنجم	درك خویشتن؛ یعنی بررسی می شود که کودك چه ادراکی نسبت به خود دارد	در این جلسه از کودکان خواسته شد به تشریح احساسات متضادی مثل عشق و تنفر در قالب یک نقاشی بپردازند و به کودکان نشان داده شد تا با توجه به نوع نقاشی بتوانند ادراک دقیقی از حالات خویشتن داشته باشند و با توجه به رنگ‌های هر احساس،وضعیت خود را توضیح دهند
جلسه ششم	روابط خانوادگی	از کودکان خواسته شد نقاشی‌ای از اعضای خانواده خود بکشند و در مورد هر یک توضیح دهند .هدف، پی بردن به رابطه کودک با دیگر اعضاي خانواده و کسانی که آنها را حمایت میکنند، بود. سپس خواسته شد مکانی را که در آن احساس امنیت و آرامش دارند، نقاشی کنند.
جلسه هفتم	کار هنری دونفره	از کودکان خواسته شد دو به دو کنار هم بنشینند، روی یک برگه کاغذ نقاشی بکشند و در طول فرایند نقاشی با دوست خود، قوانین مختلفی برای نقاشی کشیدن وضع کنند؛ این تمرین در جهت تقویت حس هم کاری و تفاهم بسیار مؤثر بود .
جلسه هشتم	تمرینات تعاملی گروهی	در این جلسه به جهت افزایش پویایی گروهی از کودکان خواسته شد به صورت گروهی و بدون تعیین موضوعی خاص، نقاشیی بزرگ (روی یک کاغذ بسیار بزرگ) بکشند؛ این کار به شناخت تک تک افراد گروه و ظاهر شدن پویایی‌های گروهی به صورت کاملا دقیق کمک کرد .
جلسه نهم	کاهش هیجانات منفی و ایجاد ارتباط میان خودآگاه و ناخودآگاه برای غلبه بر مشكلات و احساسات فردی	هنردرمانگر از اعضای گروه خواست مقداری از گِل سفال بردارند، آن را در دستان خود لمس کرده و فشار دهند؛ سپس با فرم دادن به آن چیزی بسازند. کودکان اینگونه می‌توانند احساسات خود را با بازی با گل نشان دهند و احساس آسودگی و رهایی کنند.
جلسه دهم	رویارویی با مسائل و مشکلات و امید به زندگی شناسایی افکار و تقویت تمرکز	در این جلسه کودکان به شنیدن آهنگ‌های کودکانه، خواندن آوازهای کودکانه، نواختن فی‌البداهه سازها پرداختند. سپس، از کودکان درخواست شد بر اساس سفر خیالی که برایشان تعریف می‌شود، نقاشی بکشند تا تصویر ذهنی هدایت شده، تجسم، رؤیا و مراقبه در آنها پرورش یابد.

 

 

 

یافته­ها

شاخص‌های آمار توصیفی متغیرهای اضطراب و پرخاشگری، مربوط به دو گروه آزمایش و کنترل در دو مرحله پیش آزمون و پس آزمون در جدول (2) آورده شده است. متغیر اضطراب، در مرحله پیش آزمون گروه آزمایش دارای میانگین 7589/1 و انحراف معیار 5511/0 بود که در مرحله پس آزمون، میانگین به 6553/1 با انحراف معیار 2868/0 کاهش یافت. همچنین اضطراب در گروه کنترل در مرحله پیش آزمون با میانگین 6429/1 و انحراف معیار 3867/0 بود که در مرحله پس آزمون، میانگین به 6439/1 با انحراف معیار 3786/0 کاهش یافت. متغیر پرخاشگری، در مرحله پیش آزمون گروه آزمایش دارای میانگین 5340/3 و انحراف معیار 8035/0 بود که در مرحله پس آزمون، میانگین به 4097/3 با انحراف معیار 5935/0 کاهش یافت. همچنین پرخاشگری در گروه کنترل در مرحله پیش آزمون با میانگین 3455/3 و انحراف معیار 8279/0 بود که در مرحله پس آزمون، میانگین به 3506/3 با انحراف معیار 7157/0 کاهش یافت.

 

 

جدول 2. شاخص‌های آمار توصیفی متغیرهای تحقیق

متغیر	گروه	پیش آزمون		پس آزمون
		میانگین	انحراف معیار	میانگین	انحراف معیار
اضطراب	آزمایش	7589/1	5511/0	6553/1	2868/0
	کنترل	6429/1	3867/0	6439/1	3786/0
پرخاشگری	آزمایش	5340/3	8035/0	4097/3	5935/0
	کنترل	3455/3	8279/0	3506/3	7157/0

 

به منظور بررسی تأثیر هنردرمانی بر اضطراب در کودکان کار شهر تهران، از آزمون تحلیل کواریانس استفاده شد. قبل از اجراي آزمون برخی پیش فرض‌های آن مورد بررسی قرار گرفت. 

بررسي نرمال بودن متغیرها: برای اطمینان از نرمال بودن توزیع متغیرهای مورد مطالعه، از آزمون‌ نیکویی برازش شاپیرو ویلک استفاده ‌شد. با توجه به اينكه سطوح معني‌داري کلیه متغیرها بالاي 05/0 است، فرض مبني بر نرمال بودن توزيع متغیرها پذيرفته مي‌شود. لذا می‌توان از آزمون‌های پارامتریک استفاده نمود. در جدول(3) نتایج آزمون نرمال بودن توزيع متغير‌ها آورده شده است.

 

جدول 3. آزمون‌ بررسی نرمال بودن توزیع متغیرهای تحقیق

	پیش آزمون			پس آزمون
متغیر	آماره SW	درجه آزادی	سطح معناداری	آماره SW	درجه آزادی	سطح معناداری
پرخاشگری گروه آزمایش	979/0	53	460/0	973/0	53	281/0
پرخاشگری گروه کنترل	970/0	53	199/0	973/0	53	263/0
اضطراب گروه آزمایش	770/0	53	986/0	242/0	53	972/0
اضطراب گروه کنترل	586/0	53	982/0	304/0	53	974/0

 

بررسی همگني واريانس‌هاي گروه‌ها: براي بررسي پيش فرض همگني واريانس‌ گروه‌های مورد مطالعه از آزمون لوین استفاده شد. همانطور که مشاهده می‌شود سطح معناداری در مورد متغیرهای مورد مطالعه بیش از 05/0 بوده و این بدین معنی است که واریانس دو گروه با هم برابر هستند و شرط همگنی واریانس‌ها در دو گروه آزمایش و کنترل پذیرفته می‌شود. در جدول (4) نتایج آزمون همگني واريانس‌هاي گروه‌ها د دو متغیر پرخاشگری و اضطراب آورده شده است.

 

جدول 4. نتایج آزمون همگني واريانس‌هاي گروه‌ها

متغیر	آماره F	درجه آزادی1	درجه آزادی2	سطح معناداری
پرخاشگری	657/0	1	108	419/0
اضطراب	154/2	1	111	145/0

 

بررسی همسانی ماتریس کواریانس‌ها: براي بررسی برقراري این مفروضه از آزمون ام باکس استفاده شد. همانطور که مشاهده می‌شود سطح معناداری در مورد متغیرهای مورد مطالعه بیش از 05/0 بوده و این بدین معنی است که و ماتریس کوواریانس دو گروه آزمایش و کنترل همسان هستند. در جدول (5) نتایج آزمون همسانی ماتریس کواریانس‌های گروه‌ها در مورد هر دو متغیر پرخاشگری و اضطراب آورده شده است.

 

 جدول 5. نتیجه آزمون همسانی ماتریس کواریانس‌ها

متغیر	Box's	F	درجه آزادی 1	درجه آزادی 2	سطح معناداری
اضطراب	005/15	904/4	3	105	055/0
پرخاشگری	697/10	494/3	3	104	191/0

 

بررسي همگني شيب‌های رگرسيون در دو گروه: براي بررسي همگني شيب‌های رگرسيون در دو گروه آزمایش و کنترل، از معادلات رگرسیون استفاده شد و تعامل بین متغیرهای پیش آزمون و پس آزمون محاسبه شد. نتايج نشان می‌دهد که اثر متقابل بین متغیر تصادفی کمکی (متغیر پیش آزمون) و متغیر وابسته (متغیر پس آزمون) معنادار نبوده و شیب رگرسیون براي هر دو گروه تقریباً یکسان است. در جدول (6) نتایج آزمون بررسی همگني شيب‌های رگرسيون آورده شده است.

 

جدول 6. نتایج آزمون همگني شيب‌های رگرسيون متغیر پرخاشگری

منبع	مجموع مربع‌ها	درجه آزادی	میانگین مربع‌ها	آماره F	سطح معناداری
اثر تعاملی گروه و پرخاشگری	822/0	1	822/0	418/1	236/0
اثر تعاملی گروه و اضطراب	336/0	1	336/0	029/3	085/0

 

خطی بودن رابطه متغیرهای پیش آزمون و پس آزمون: براي بررسي خطی بودن رابطه بین متغیر کوواریانت (متغیر پیش آزمون) و متغیر وابسته (متغیر پس آزمون) در دو گروه آزمایش و کنترل از نمودار پراکنش برای هر گروه استفاده شد . هر دو نمودار پراکنش متغیرهای پرخاشگری و اضطراب (شکل 2)، رابطه‌ خطی میان متغیر وابسته (نمرات پس آزمون) و کمکی (نمرات پیش آزمون) را برای هر دو گروه آزمایش و گواه نشان می‌دهند. 

         

 

 

 

 

 

 

 

 

شکل 2. نمودار پراکنش نمرات پیش‌آزمون و پس‌آزمون پرخاشگری و اضطراب

تحلیل کوواریانس تک متغیره: با توجه به برقراري پيش فرض‌ها، به منظور بررسی اثربخشی هنردرمانی بر اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران، از آزمون تحلیل کواریانس (به دليل کنترل نمرات پيش‌آزمون) استفاده شد. در جدول (7) نتایج تحلیل کوواریانس متغیر پرخاشگری آورده شده است. همان طور که مشاهده می شود، سطح معناداری آماره F  کوچکتر از 05/0 بوده که نشان می‌دهد بین دو گروه آزمایش و کنترل، در نمرات مربوط به پرخاشگری در پس‌آزمون در سطح معنی داری 05/0 تفاوت معناداري وجود دارد. بنابراین مداخله هنردرمانی بر کاهش پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران مؤثر بوده است. میزان ضریب مجذورات جزیی (Eta) نیز نشان داد که 1/19 درصد از واریانس پرخاشگری توسط هنردرمانی تبیین می‌شود. همچنین توان آزمون نیز 4/51 درصد بوده است.

 

 جدول 7. نتایج تحلیل کواریانس تک متغیري براي بررسی اثر هنردرمانی بر کاهش پرخاشگری

منبع متغیر	مجموع‌مجذورات	درجه آزادی	میانگین‌مجذورات	F	سطح‌معناداری	ضرایب Eta	توان آزمون
مدل تصحیح شده	046/109	2	523/54	359/7	002/0	322/0	915/0
مانع	133/85	1	133/85	490/11	002/0	270/0	907/0
اثر پیش آزمون	664/90	1	664/90	236/12	001/0	283/0	923/0
گروه	436/31	1	436/31	243/4	048/0	191/0	514/0
خطا	689/229	31	409/7
کل	000/39439	34
کل تصحیح شده	735/338	33

 

در جدول (8) نتایج تحلیل کوواریانس متغیر اضطراب آورده شده است. همان طور که مشاهده می شود، سطح معناداری آماره F  کوچکتر از 05/0 بوده که نشان می‌دهد بین دو گروه آزمایش و کنترل، در نمرات مربوط به پرخاشگری در پس‌آزمون در سطح معنی داری 05/0 تفاوت معناداري وجود دارد. بنابراین مداخله هنردرمانی بر کاهش اضطراب در کودکان کار شهر تهران مؤثر بوده است. میزان ضریب مجذورات جزیی (Eta) نیز نشان داد که 3/30 درصد از واریانس اضطراب توسط هنردرمانی تبیین می‌شود. همچنین توان آزمون نیز 5/94 درصد بوده است.

 

جدول 8. نتایج تحلیل کواریانس تک متغیري براي بررسی اثر هنردرمانی بر کاهش اضطراب

منبع متغیر	مجموع‌مجذورات	درجه آزادی	میانگین‌مجذورات	F	سطح‌معناداری	ضرایب Eta	توان آزمون
مدل تصحیح شده	947/169	2	973/84	825/6	003/0	306/0	893/0
مانع	324/237	1	324/237	063/19	000/0	381/0	988/0
اثر پیش آزمون	064/0	1	064/0	005/0	943/0	000/0	051/0
گروه	069/168	1	069/168	500/13	001/0	303/0	945/0
خطا	936/385	31	450/12
کل	000/3266	34
کل تصحیح شده	882/555	33

 

بحث و نتیجه­گیری

کودکان کار  به این دلیل که اغلب به دلایل اقتصادی بیشتر وقت خود را در محیط‌های ناامن و پرمخاطره خیابان سپری می‌کنند، همواره در معرض آسیب‌های جسمی و روانی و به خصوص مشکلات اضطرابی و پرخاشگری هستند. اما با مداخلات مناسب و به موقع از جمله هنر‌درمانی، می‌توان مشکلات کودکان کار از جمله اضطراب و پرخاشگری را تا حدود زیادی کاهش داد. لذا در این پژوهش، اثربخشی هنردرمانی بر اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران مورد بررسی قرار گرفت. نتایج پژوهش نشان داد که قبل از مداخله هنردرمانی، ميانگين نمره پرخاشگری 5340/3 بوده و بعد از مداخله هنردرمانی به 4097/3 کاهش یافته است. برای بررسی اثربخشی هنردرمانی بر کاهش پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران، از آزمون تحلیل کواریانس تک متغیره استفاده شد. نتایج نشان داد بین دو گروه آزمایش و کنترل، در نمرات مربوط به پرخاشگری در پس‌آزمون در سطح 05/0 تفاوت معناداري وجود دارد. بنابراین می‌توان گفت مداخله هنردرمانی با اطمینان 95 درصد بر کاهش پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران مؤثر بوده است و 1/19 درصد از واریانس پرخاشگری توسط هنردرمانی تبیین می‌شود. بر این اساس فرضیه اول تحقیق تأیید می‌شود. این یافته با نتایج تحقیقات یزدانی و همکاران (1401)،  نریمان و همکاران (1401)، زنگنه (1401)، رحیمی پردنجانی و همکاران (1400)، آلام و همکاران (2022) و یوسمان و همکاران (2021) مولا و همکاران (2020) همسو می‌باشد.

در تبیین تاثیر هنردرمانی بر کاهش پرخاشگری کودکان می‌توان به این نکته اشاره کرد که هنردرمانی به این کودکان کمک کرده است تا به گونه‌ای خلاق خود را ابراز کنند و احساس خشم، ترس، لجبازی و دیگر احساس‌های منفی خود را کاهش دهند. هنر درمانی کمک می‌کند تا فرد اعتماد به نفس خود را افزایش داده و به گونه‌ای خلاق و موثر با مشکلات کنار بیاید. در اثر آموزش‌های هنردرمانی، مهارت‌های ارتباطی، خودآگاهی، احساس‌ها و عواطف، متعادل و متوازن می‌شود. پرخاشگري منبعي مملو از انرژي براي فعاليت خلاق است. فرآيند خلاق، از پرخاشگري فروخورده شده درمانجو، هم بهره مي‌گيرد و هم آن را خنثي مي‌كند.

از دیگر یافته‌های پژوهش حاضر، اثربخشی مداخله هنردرمانی بر کاهش پرخاشگری در کودکان کار شهر تهران می‌باشد. نتایج نشان داد قبل از مداخله هنردرمانی، ميانگين نمره اضطراب 7589/1 بوده و بعد از مداخله هنردرمانی به 6553/1 کاهش یافته است. از آزمون تحلیل کواریانس تک متغیره، برای بررسی اثربخشی هنردرمانی بر کاهش اضطراب استفاده شد. نتایج نشان داد بین دو گروه آزمایش و کنترل، در نمرات مربوط به اضطراب در پس‌آزمون در سطح 05/0 تفاوت معناداري وجود دارد. بنابراین می‌توان گفت مداخله هنردرمانی با اطمینان 95 درصد بر کاهش اضطراب در کودکان کار شهر تهران مؤثر بوده است و 3/30 درصد از واریانس اضطراب توسط هنردرمانی تبیین می‌شود. بر این اساس فرضیه دوم تحقیق تأیید می‌شود. صالحی و همکاران (1401)، اصغری و پاکدامن (1401)، وو و همکاران (2022)، مولا و همکاران (2020) نیز تأثیر شاخه‌های مختلف هنردرمانی بر کاهش اضطراب کودکان را تأیید نموده‌اند.

در تحلیل این یافته می‌توان گفت، تحقیقات بیانگر این هستند که سرکوب احساسات قوی و عدم ابراز آنها اضطراب را فراخوانی می‌کند. هنردرمانی می‌تواند به کودک کمک کند تا احساسات محصور شده خود را بیان کند در نتیجه از تنش درونی بکاهد و اضطراب را کم کند. اگرچه هنر می‌تواند میزان اضطراب را کاهش دهد، اما نمی‌توان گفت که اختلالات اضطرابی را می‌توان به این وسیله درمان کرد و بیمار باید مراتب درمانی خود را طی کند و هنردرمانی به عنوان یک درمان مکمل در روند درمان می‌تواند در تسریع و بهبود آن نقش به سزایی داشته باشد.

به‌ طور کلی‌ هنر باعث‌ دسترسی‌ به‌ ضمیر ناخودآگاه و رهاسازي احساسات محصور شده می‌‌شود و محرك نیرومندي است‌ که‌ همزمان قادر است‌ بر جسم و روان مؤثر باشد و موجب‌ تعدیل‌ رفتارهاي پرخاشگرانه و اضطرابی‌ شود. از آن جا که‌ فرد مضطرب و پرخاشگر دچار اختلال در رفتار، عاطفه‌، احساس، تصویرسازي ذهنی‌ و روابط‌ میان فردي است‌، هنر می‌‌تواند با اثرگذاري بر این‌ جنبه‌‌ها به‌ طور مستقیم و غیرمستقیم بر روي شناخت‌ تأثیرگذار باشد. رفتار آشفته‌ نتیجه‌ عدم هارمونی‌ در وجود فرد است‌ و هنر می‌تواند در برگرداندن هارمونی‌ و نظم و در نتیجه‌ سلامتی‌ به‌ فرد کمک‌ کند.

هنردرمانی، به فرد کمک می‌کند درگیری‌های ذهنی خود را برون‌ریزی کند. درواقع با پرداختن به هنر، افکار و احساسات فرد درگیر آن هنر می‌شود و هم در او ایجاد انگیزه و تجربه جدید می‌شود و هم به سلامت روحی و جسمی او کمک می‌کند و ادامه آن باعث خود آگاهی و شناخت استعدادها و مهارت‌هایش می‌شود و باعث می‌شود که به احساس رضایت درونی برسد و همانطور که قبلاً گفته شد رسیدن به رضایت و خوشبختی درونی بسیاری از نابهنجاری‌ها و ناملایمات فکری و ذهنی در افراد را برطرف می‌کند.

هنردرمانی در حقیقت مداخله‌ای است که باعث می‌شود کودک بدون احساس شرمساری و بدون هرگونه قضاوتی مشکل خود را بیان کند. هنر مانند نقاشی کردن و سفالگری و غیره، به کودک امکان تصور کردن، طراحی کردن و اختراع کردن می‌دهد و باعث می‌شود کودک بتواند به راحتی ارتباط برقرار کند. همچنین می‌تواند باعث رد و بدل کردن اطلاعات و افکار و افزایش همکاری و تعامل اجتماعی شود. هدف هنردرمانی فراهم کردن فرصتی است تا از طریق رنگ‌آمیزی، شعر‌خوانی، نمایش و موسیقی احساسات، عواطف، نیازها و حتی دانسته‌های کودک به شکل آزادانه بیان شود. 

از محدودیت‌های پژوهش حاضر، عدم توجه به وضعیت اجتماعی و اقتصادی و تحصیلات والدین گروه نمونه هست و همچنین داده‌ها در این پژوهش با استفاده از ابزار خودگزارش‌دهی انجام شده که امکان خطا را افزایش می‌دهد. لذا پیشنهاد می‌شود شرایط جمعیت‌شناختی، سطح سواد والدین و شرایط اقتصادی نیز در پژوهش‌های بعدی مورد توجه قرار گیرد و برای اندازه‌گیری سطوح اضطراب و پرخاشگری از آزمون‌های بالینی و مصاحبه‌های تشخیصی استفاده شود. به دلیل محدودیت زمانی و مکانی انجام این پژوهش در مرحله پس‌آزمون به پایان رسید، پیشنهاد می‌شود در پژوهش‌هاي آتی از دوره پيگيري استفاده شود. همچنین پیشنهاد می‌شود این مداخله در سایر سنین و جمعیت‌ها بررسی شود تا نتایج جامع‌تر و با تعمیم‌پذیری بیشتری حاصل شود. در نهایت نیز با توجه به یافته‌های پژوهش مبنی بر اثربخشی مداخله هنردرمانی بر کاهش اضطراب و پرخاشگری در کودکان کار پیشنهاد می‌شود به دلیل مقرون به صرفه بودن و موثر بودن هنردرمانی از این روش در مدارس و مراکز آموزشی، مراکز درمانی، بهزیستی و غیره، به عنوان نوعی درمان مکمل که کودکان کار آن استقبال بیشتری می‌کنند، استفاده گردد. کارگاه‌های هنری مناسب در سطح شهر جهت کاهش و تخلیه هیجانات و احساسات منفی مانند اضطراب و پرخاشگری برای کودکان کار ارائه گردد.

 

 

 

منابع

احمدی تبار، مریم؛ جعفری، فروغ؛ شفیعی، ناهید. (1399). اثربخشی واقعیت درمانی گروهی بر کاهش پرخاشگری و اضطراب کودکان کار، پیشرفت‌های نوین در علوم رفتاری، 5(51)، 14-27.

اصغری، صدیقه؛ پاکدامن، مجید. (1401). اثربخشی هنر درمانی بر پایه نقاشی بر کاهش اضطراب اجتماعی و افسردگی در دانش آموزان دوره دوم ابتدائی، تحقیقات میان رشته ای در مدیریت و علوم انسانی، 4(4)، 1-15.

ایزدی، سجاد؛ ایزدی، فاطمه. (1401). اثیر نقاشی درمانی برکاهش لجبازی و پرخاشگری کودکان پایه اول دبستان، هفتمین همایش بین المللی مدیریت، روانشناسی و علوم انسانی با رویکرد توسعه پایدار، تهران.

حمیدی، فریده؛ ابراهیم دماوندی، مجید؛ صابری فوجردی، معظمه. (1399). تاثیر بازی درمانی مبتنی بررویکرد شناختی رفتاری براضطراب کودکان کار. فصلنامه مددکاری اجتماعی. ۹ (۲)، 23-33.

خانکش، مریم؛ امینی رارانی، مصطفی؛ نصرت آبادی، مهدی. (1399). تاثیر آموزش مدیریت خشم بر پرخاشگری و اضطراب کودکان کار. كومش، ۲۲ (۲)، 255-262.

رحیمی پردنجانی، سعید؛ جلالی، داریوش؛ نجاتی، فر سارا؛ اعرابی، الهه. (1400). اثربخشی هنردرمانی مبتنی بر نقاشی بر رفتار پرخاشگرانه دانش‌آموزان دختر با آسیب شنوایی. سنجش و پژوهش در مشاوره کاربردی، 3(3)، 1-12.

زنگنه، الهام. (1401). تاثیر موسیقی‌درمانی بر پرخاشگری دانش‌آموزان شهرستان لردگان، مطالعات مدیریت و کار آفرینی بهار، 8(1)، 60-66.  

سامانی سیامک. (1386). بررسی پایایی و روایی پرسش‌نامۀ پرخاشگری باس و پری. مجله روانپزشكي و روانشناسي باليني ايران. ۱۳(۴)، ۳۵۹-۳۶۵.

سعادتی، منصوره. (1399). بزه‌دیدگی کودکان کار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده علوم انسانی، موسسه آموزش عالی هاتف. 

صالحی، شیما. (1399). اثربخشی نمایش درمانی بر میزان اضطراب کودکان کار، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه علامه طباطبائی. 

صالحی، شیما؛ برجعلی، احمد؛ زاده‌محمدی، علی. (1401). اثربخشی نمایش درمانی برمیزان اضطراب کودکان کار. دست‌آوردهای روان‌شناختی، 29(1)، 15-36.

کیخا، محمدجواد؛ پشتوار، خدیجه. (1401). بررسی ابعاد پرخاشگری و راهکار های مقابله با آن، پانزدهمین کنفرانس بین المللی روانشناسی، مشاوره و علوم تربیتی.

لاندگارتن، هلن. (1397). هنردرمانی بالینی، ترجمه کیانوش هاشمیان و الهام ابوحمزه، تهران: دانژه.

لیمبن، ماریان. (1394). هنردرمانی ویژه گروه‌ها، ترجمه علی زاده‌محمدی و حوری توکلی، تهران: قطره.

معافی پور، سارا؛ داروئی، پریسا؛ قمرانی، امیر. (1401). تدوین بسته‌ هنردرمانی بیانگر بر پایه الگوی ماندالا در جهت کاهش احساس تنهایی. مبانی نظری هنرهای تجسمی، 7(2)، 139-152.

موسویان، الهام. (1399). مروری نظری بر مفهوم اضطراب و نقش آن در تنظیم هیجان از منظر روانکاوی از زمان فروید تا به امروز. رویش روان شناسی. ۹ (۱)، ۱۳۱-۱۴۰.

یزدانی، مژگان؛ حافظی، فریبا؛ احتشام‌زاده، پروین. (1401). اثربخشی نمایش درمانی بر پرخاشگری و سازگاری در دانش آموزان دختر نوجوان. مطالعات روانشناختی نوجوان و جوان. ۳ (۲)، ۴۶۸-۴۷۷ .

Alam, F. H., Atia, M.M., Hassan, R. A. Rashed, N. I. Abd Elrazek, F. A. (2022). Effectiveness of Art Therapy on Aggressive Behavior and Self-Esteem among Children with Learning Disorders, Egyptian Journal of Health Care, 13(2), 2080.

Bosman, J.T., Bood, Z.M., Scherer-Rath, M. et al. (2021). The effects of art therapy on anxiety, depression, and quality of life in adults with cancer: a systematic literature review. Support Care Cancer, 29, 2289–2298.

Buss, A. H., & Perry, M. (1992). The Aggression Questionnaire. Journal of Personality and Social Psychology, 63(3), 452–459.

Case, C. & Dalley, T. (2014). The Handbook of Art Therapy, Edition3rd, London: Routledge.

D’Cruz, P., Noronha, E., Banday, M.U.L. et al. (2022). Place Matters: (Dis) embeddedness and Child Labourers’ Experiences of Depersonalized Bullying in Indian at Cottonseed Global Production Networks. J Bus Ethics, 176, 241–263.

Dourado, D. M., Rolim, J. A., Machado, N., de Souza Ahnerth, N. M. G., & Batista, E. C. (2020). Anxiety and Depression in the Caregiver of the Family Member with Mental Disorder1. Anxiety, 3(1), 5-15.

Harpazi, S., Regev, D., Snir, S. & Raubach-Kaspy, R. (2020). Perceptions of Art Therapy in Adolescent Clients TreatedWithin the School System. Front. Psychol., 11, 518304.

Haslam, S., Parsons, A., Omylinska-Thurston, J., Nair, K., Harlow, J., Lewis, J., Thurston, S., Griffin, J., Dubrow-Marshall, L., Karkou, V. (2019). Arts for the Blues—a new creative psychological therapy for depression: A pilot workshop report. Perspect. Public Health, 139, 137–146.

Hu, J., Zhang, J., Hu, L., Yu, H. & Xu, J. (2021). Art Therapy: A Complementary Treatment for Mental Disorders. Front Psychol. 12(12), 686005.

ILO. (2021). Child Labour: Global estimates 2020, trends and the road forward. Available online at: https://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_norm/---ipec/documents/publication/wcms_797515.pdf

Johnson, S. L., Sandel, D. B., Zisser, M., Pearlstein, J. G., Swerdlow, B. A., Sanchez, A. H., & Carver, C. S. (2020). A brief online intervention to address aggression in the context of emotion-related impulsivity for those treated for bipolar disorder: Feasibility, acceptability and pilot outcome data. Journal of Behavioral and Cognitive Therapy, 1(1), 1-10.

Kjarvik, S. L., & Bushman, B. J. (2021). The link between narcissism and aggression: A meta-analytic review. Psychological Bulletin, 147(5), 477–503.

McMahon, S. D., Peist, E., Davis, J. O., Bare, K., Martinez, A., Reddy, L. A., & Anderman, E. M. (2020). Physical aggression toward teachers: Antecedents, behaviors, and consequences. Aggressive behavior, 46(1), 116-126.

Moula, Z., Powell, J. & Karkou, V. (2022). Qualitative and Arts-Based Evidence from Children Participating in a Pilot Randomised Controlled Study of School-Based Arts Therapies. Children, 9, 890.

Mousavi, R., Moradi, A., Farzad, V., Mahdavi harsini, S.E., Navabinejad, S. (2007). Psychometric Properties of the Spence Children__AWT_QUOTE__s Anxiety Scale with an Iranian Sample. International Journal of Psychology, 1(1), 49-63.

Spence, S. H. (1998). A measure of anxiety symptoms among children. Behavior Research and Therapy, 36(5), 545–566.

Spence, S. H., Rapee, R., McDonald, C., & Ingram, M. (2001). The structure of anxiety symptoms among preschoolers. Behavior Research and Therapy, 39(11), 1293–1316.

Unicef. (2021). Child labour, available on the https://www.unicef.org/protection/child-labour

U-Seman, N. A. B. C. & Chethiyar, S. D. M. (2021). Effectiveness of Intervention Based Art Therapy (AT) Module on Aggressive Behaviour Among Delinquent Adolescents. South Asian Journal of Social Sciences and Humanities, 2(6), 60–71.

Vu, L., Ngoc, M., Linh Do, A., Boyer, L., … .(2022). A Review of the Effectiveness, Feasibility, and Acceptability of Art Therapy for Children and Adolescents during the COVID-19 Pandemic, International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(18), 11612.

Za, A. Y. (2023). Childhood as a commodity: ending child labour, The Lancet, 401.

 

 

---

[1]  International Labour Organization (ILO)

[2]  United Nations International Children's Emergency Fund (UNICEF)

[3]  D’Cruz et al.

[4]  Za

[5]  Johnson et al.

[6]  McMahon et al.

[7]  Kjarvik and Bushman

[8]  Dourado et al.

[9]  Rycroft

[10]  Beck

[11]  Hu et al.

[12]  Margaret Nambork

[13]  Harpazi et al.

[14]  Haslam et al.

[15]  Landgarten

[16]  Liebmann

[17]  Vu et al.

[18]  Alam et al.

[19]  U-Seman et al.

[20]  Moula et al.

[21]  The Aggression Questionnaire

[22]  Buss and Perry

[23]  Spence Children’s Anxiety Scale

[24]   Case & Dalley