زنجیرۀ روابط متقابل شخصیت‌های حکایت خیر و شر نظامی گنجوی بر اساس نظریۀ اریک‌برن

محورهای موضوعی : فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی

محمد کریمی ¹ , رضا برزویی ² , عطا شاکریان ³

1 - دبیر آموزش و پرورش کرمانشاه
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران. (نویسنده مسئول)
3 - استادیار گروه مشاوره، واحد سنندج، دانشگاه آزاد اسلامی، سنندج، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/07/18 تاریخ پذیرش : 1402/12/05 تاریخ انتشار : 1403/04/30

کلید واژه: اریک‌برن, حکایت خیر و شر, زنجیرۀ روابط متقابل, نظامی‌گنجوی,

چکیده مقاله :

انسان‌ها در رابطه‌های متقابل و موقعیت‌های اجتماعی، مدام در حال دریافت پیام و ارسال پاسخ هستند. هر ارتباط حداقل دو طرف دارد. یک طرف با ارسال پیام (محرک) و طرف دیگر با واکنش از سوی خود، پاسخ می‌دهد. محرک‌ها و پاسخ‌ها برای ارتباط، بین افراد رد و بدل می‌شوند. نظریۀ تحلیل رفتار متقابل اریک‌برن، بر پایۀ چهار مبحث کلی (تحلیل ساختار شخصیت، ارتباط متقابل، بازی‌های روانی و سناریو یا پیش نویس)، بنا شده‌است. بین ادبیات و روان‌شناسی، ارتباط محکم و عمیقی، وجود دارد، بررسی روابط و تعاملات میان شخصیت داستان‌ها و حکایات کهن ادب فارسی بر اساس نظریۀ اریک‌برن می‌تواند دست‌مایۀ بسیاری از پژوهش‌های میان رشته‌ای باشد. از این¬رو، نگارندگان، با رویکرد میان رشته‌ای و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به شيوۀ توصيفی ـ تحليلی، به بررسی و تحلیل زنجیرۀ روابط متقابل ساده (متقاطع و مكمل) و نهفته (دو سطحی) همراه با زیر شاخه‌های آن‌ها، در شخصیت‌های حکایت خیر و شر از گنبد ششم هفت پیکر نظامی گنجوی پرداخته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که بیشتر روابط در این حکایت از نوع ارتباط متقابل موازی یا مکمل «والد به کودک»، «کودک به والد» و «بالغ به والد» و «والد به بالغ» است. در این حکایت، ارتباط متقابل متقاطع یا شکسته و ارتباط متقابل زاویه‌دار دیده نشد اما ارتباط متقابل پنهان دو سطحی میان شخصیت‌ها به صورت پیام آشکار در حالات نفسانی «کودک به والد» و پاسخ آشکار «والد به کودک» و پیام و پاسخ پنهان «کودک به کودک» وجود دارد.

چکیده انگلیسی:

انسان‌ها در رابطه‌های متقابل و موقعیت‌های اجتماعی، مدام در حال دریافت پیام و ارسال پاسخ هستند. هر ارتباط حداقل دو طرف دارد. یک طرف با ارسال پیام (محرک) و طرف دیگر با واکنش از سوی خود، پاسخ می‌دهد. محرک‌ها و پاسخ‌ها برای ارتباط، بین افراد رد و بدل می‌شوند. نظریۀ تحلیل رفتار متقابل اریک‌برن، بر پایۀ چهار مبحث کلی (تحلیل ساختار شخصیت، ارتباط متقابل، بازی‌های روانی و سناریو یا پیش نویس)، بنا شده‌است. بین ادبیات و روان‌شناسی، ارتباط محکم و عمیقی، وجود دارد، بررسی روابط و تعاملات میان شخصیت داستان‌ها و حکایات کهن ادب فارسی بر اساس نظریۀ اریک‌برن می‌تواند دست‌مایۀ بسیاری از پژوهش‌های میان رشته‌ای باشد. از این¬رو، نگارندگان، با رویکرد میان رشته‌ای و با تکیه بر منابع کتابخانه‌ای، به شيوۀ توصيفی ـ تحليلی، به بررسی و تحلیل زنجیرۀ روابط متقابل ساده (متقاطع و مكمل) و نهفته (دو سطحی) همراه با زیر شاخه‌های آن‌ها، در شخصیت‌های حکایت خیر و شر از گنبد ششم هفت پیکر نظامی گنجوی پرداخته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد که بیشتر روابط در این حکایت از نوع ارتباط متقابل موازی یا مکمل «والد به کودک»، «کودک به والد» و «بالغ به والد» و «والد به بالغ» است. در این حکایت، ارتباط متقابل متقاطع یا شکسته و ارتباط متقابل زاویه‌دار دیده نشد اما ارتباط متقابل پنهان دو سطحی میان شخصیت‌ها به صورت پیام آشکار در حالات نفسانی «کودک به والد» و پاسخ آشکار «والد به کودک» و پیام و پاسخ پنهان «کودک به کودک» وجود دارد.

منابع و مأخذ:

1- استوارت، یان و ون جونز .(1388). تحلیل رفتار متقابل: روش‌های نوین در روان‌شناسی، ترجمۀ بهمن دادگستر، تهران: دایره.
2- بري، مایكل.(1385). تفسير مایكل بری بر هفت پيكر نظامي، ترجمه جلال علوی نيا، تهران: ني.
3- برن، اریک‌. (١٣٨٧). بازي‌ها، ترجمۀ‌ اسماعیل‌ فصیح‌. تهران: ذهن‌ آویز.
4- ــــــــــــــــــ. (١٣٨٩). تحلیل‌ روابط‌ متقابل‌، ترجمۀ‌ اسماعیل‌ فصیح‌، تهران: نو.
5- ــــــــــــــــــ. (1393). بعد از سلام چه می‌گویید؟، ترجمۀ مهدی‌ قراچه‌داغی، تهران: پیکان.
6- بهرامی، منصور. (1400). مفاهیم تحلیل رفتار متقابل، تهران: نسل نو اندیش.
7- راتوس، اسپنسر .(1388). روانشناسی عمومی، ترجمۀ حسین ابراهیمی مقدم و دیگران، تهران: ساوالان.
8- زری‌فام، حسین؛ دهقان، علی؛ فرضی، حمیدرضا، (۱۳۹۴)، «تحلیل‌ رفتار متقابل‌ جنبه‌ بالغ و والد در شخصیت‌های داستانی‌ مثنوی براساس نظریات اریک‌ برن»، پژوهشنامه نقد ادبی و بلاغت، ۱۳۹۴، سال ،۴ شماره ،۲ پاییز و زمستان.
9- سالینجر، جی‌.دي. (١٣٨٧)، فرانی‌ و زویی‌، ترجمه‌ میلاد زکریا، تهران، مرکز.
10- سیاسی، علی اکبر، (1374). نظریه‌های شخصیت، تهران: دانژه.
11- شفیع‌آبادی، عبداله و غلامرضا ناصری. (1380). نظریه‌‌های مشاوره و روان درمانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
12- شعاری‌نژاد، علی‌اکبر .(1366). فرهنگ علوم رفتاری، تهران: امیرکبیر.
13- فیروزبخت‌، مهرداد.( ١٣٨٤). اریک‌ برن بنیانگذار تحلیل‌ رفتار متقابل‌. تهران: دانژه.
14- نظامی گنجوی، (1392). هفت پیکر، به تصحیح برات زنجانی، تهران: دانشگاه تهران.
15- نظامی گنجوی،(1372). گزیده مخزن الاسرار، تصحیح بهروز ثروتیان، تهران: توس.
16- هریس‌، امی‌.ب. و تامس‌ آ. هریس‌ (١٣٨٨)، ماندن در وضـعیت‌ آخـر، ترجمـه‌ اسـماعیل‌ فصـیح‌، تهـران، نو.
17- هریس، تامس، (1389). وضعیت آخر، ترجمه اسماعیل فصیح، تهران: نو.