بررسی تغییرات جمعیتی و پراکنش مکانی جوامع عصر آهن ایران با رویکرد باستان‌شناسی محیطی
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی پیش از تاریخ
1 - دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی پیش از تاریخ، گروه تاریخ و باستان شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.
کلید واژه: عصر آهن, رویداد اقلیمی خشک, پژوهش دیرین‌اقلیم,
چکیده مقاله :
در مطالعات باستان‌شناسی عصر آهن ایران، پرداختن به تعاملات انسان و محیط تا اندازة زیادی مغفول مانده است و با توجه به وقوع نوسانات اقلیمی، طی این دورة فرهنگی، لازم است از این منظر نیز مورد بررسی قرار گیرد. یکی از مهم‌ترین محدودیت‌های این مطالعه، کمبود تاریخ‌گذاری‌های مطلق و گاهنگاری‌های نسبی معتبر برای اغلب محوطه‌های عصر آهن است. همچنین، این محوطه‌ها که اکثراً ویژگی گورستانی دارند، فاقد قابلیت لایه‌نگاری فرهنگی هستند. در این پژوهش، فراوانی و پراکنش مکانی اغلب محوطه‌های گورستانی و استقراری کاوش/ بررسی‌شدة این دوره در مناطق شمال ایران مرکزی، شمال، شمال غربی و غرب ایران طی مراحل سه‌گانة عصر آهن بر اساس تغییرات اقلیمی مورد تحلیل قرار گرفته‌اند. پژوهش‌های دیرین‌اقلیم در منطقة جنوب غربی آسیا نشان‌دهندة افزایش خشکی آب و هوا در عصر آهن II (۸۰۰ -۱۲۵۰ ق.م.) هستند. بنابراین، به نظر می‌رسد کاهش جمعیت در برخی مناطق و جابه جایی‌های جوامع انسانی وهمچنین، نظام معیشتی عمدتاً کوچ رو گله‌داری طی عصر آهن در ارتباط با رویدادهای اقلیمی خشک بوده‌اند.
چکیده انگلیسی:
In the archaeological research of Iran's Iron Age, the study of human-environment interaction has been largely neglected. Besides, due to climatic oscillations over this cultural period, conducting research with this approach seems necessary. The biggest limitation of this study was the shortage of absolute dating and reliable relative chronologies for most Iranian Iron Age sites. In addition, the studied sites, which are mainly cemeteries, do not allow for cultural stratification. In this research, the abundance and spatial distribution of the Iron Age cemeteries and settlements excavated and surveyed in the North Central, North, Northwest, and West regions of Iran are analyzed from the perspective of climate change effects. Paleoclimate research in Southwest Asia indicates the intensification of dry climatic conditions during the Iron Age II (1250-800 BC). Based on the analysis, it is probable that the decrease in population in some regions, the displacement of human communities, and the subsistence system relying mainly on pastoral-nomadic during the Iron Age, were related to dry climatic events.
منابع و مأخذ:
باقری، محسن (۱۳۸۰). گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی - فرهنگی شهرستان رباط کریم. تهران، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
پوربخشنده، خسرو (۱۳۸۰، ۱۳۸۱، ۱۳۸۲). گزارشهای فصول اول، دوم و سوم کاوش در محوطة باستانی تپه صرم، استان قم، بخش کهک روستای صرم. تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (منتشر نشده).
تهرانی مقدم، احمد (۱۳۷۳). گورستان هزاره اول قبل از میلاد پیشوا. یادنامه گردهمائی باستان شناسی شوش، جلد 1، ۵۳-۶۲.
جهانی، ولی (۱۳۸۹). گمانه‌زنی در کافرستان. رشت، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
حاتمی، ابولقاسم (۱۳۸۳). آثار تاریخی ساوجبلاغ و نظرآباد، جغرافیای تاریخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی. تهران، سازمان میراث فرهنگی.
حاکمی، علی (۱۳۵۱). اشیای فلزی مکشوفه در کلورز گیلان، پنجمین کنگرة بین‌المللی باستان‌شناسی و هنر ایران. تهران، اصفهان، شیراز، ۲-۱۶.
حاکمی، علی (۱۳۲۹). کاوشهای اجمالی در تپه‌های خوروین و اجین دوجین. گزارشهای باستان‌شناسی، جلد ۱، ۱-۱۶.
خانی‌پور، مرتضی، نیکنامی، کمال‌الدین، کاوش، حسینعلی (1399). زیست‌بوم و تطور فرهنگی: ارزیابی پدیده اقلیمی ۲/۸ بر ساختارهای اجتماعی و اقتصادی هزاره هفتم پیش‌از میلاد فارس. پژوهش‌های اقلیم‌شناسی، ۱۱(۴۱)، ۵۳-۶۹.
خلعتبری، محمدرضا (۱۳۸۶). تپه باستانی کلورز، نهشته‌های معماری عصر آهن گیلان. گزارشهای باستان‌شناسی ۷، جلد ۱، تهران، پژوهشکده باستان‌شناسی، ۲۳۱-۲۵۳.
خلعتبری، محمدرضا (۱۳۸۳). کاوشهای باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی تالش، (مریان، تندوین). گیلان، اداره کل میراث فرهنگی استان گیلان با همکاری پژوهشکده باستان‌شناسی.
رضوانی، حسن (۱۳۷۸). الگوی استقرار و فرهنگ‌های پیش از تاریخ در استان سمنان، باستان‌شناسی و هنر ایران، ۳۲ مقاله در بزرگداشت عزت الله نگهبان. به کوشش عباس علیزاده، یوسف مجیدزاده و صادق ملک‌شهمیرزادی. تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۷-۱۹.
روستایی، کوروش، کوهی گیلوان، مجید (۱۳۸۶). تپه حصار در عصر آهن. نامة پژوهشگاه، ۲۰ و ۲۱، ۶۹-۸۸.
سرلک، سیامک، عقیلی نیاکی، شیرین (۱۳۹۴). معماری، شیوة تولید اقتصادی و فنون ذخیرة مواد غذایی در پایان عصر مفرغ جدید و آغاز عصر آهن در محوطة قلی‌درویش جمکران، قم. مفاخر میراث فرهنگی ایران، جشن‌نامة دکتر صادق ملک‌شهمیرزادی، به کوشش مرتضی حصاری، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ۱۲۲-۱۳۷.
سرلک، سیامک، معجزاتی، فریبا (۱۳۸۶). اسماعیل‌آباد و گاهنگاری فلات مرکزی ایران. نامة پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ویژه‌نامة باستان‌شناسی، ۲۰ و ۲۱، ۱۵-۳۴.
شریفی، مهناز (۱۳۹۹). کاوشهای باستان‌شناسی تپه قشلاق بیجار (دامنه شرقی زاگرس مرکزی). تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
شهیدزاده، عبدالحسین (۱۳۴۸). کاوشهای علمی باستان‌شناسی گیلان. تهران، اداره کل باستان‌شناسی ایران (منتشر نشده).
شیخ بیکلو اسلام، بابک (1399). جنوب غربی آسیا در عصر آهن از منظر رویدادهای اقلیمی. جستارهای باستان شناسی ایران پیش از اسلام، 5(2)، ۶۳-۷۶.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، ولی پور، حمیدرضا، صفاییراد، رضا (1399). بررسی اثر تغییرات اقلیمی هولوسن میانه بر جوامع دورة سیلک III در شمال ایران مرکزی بر اساس رسوب‌شناسی محیطی محوطة مافین‌آباد اسلامشهر. مطالعات باستان‌شناسی، 12(3)، 143-166.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، ولی‌پور، حمیدرضا (۱۳۹۷الف). واکنش‌های فرهنگی جوامع پیش از تاریخ شمال ایران مرکزی به تغییرات اقلیمی هولوسن. پژوهش‌های باستان‌شناسی، ۱۹(۸)، ۷-۲۶.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، ولی‌پور، حمیدرضا (۱۳۹۷ب). تأثیر تغییرات اقلیمی هولوسن میانه بر پیدایش و شکوفایی نخستین استقرارهای شمال ایران مرکزی. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۴(۲)، ۷-۲۲.
صفاییراد رضا، عزیزی، قاسم، مقصودی، مهران (۱۳۹۷). نقش تغییرات سامانه‌های بزرگ‌مقیاس جوّی در تکوین آب‌و‌هوای پلیئستوسن پسین و هولوسن در زاگرس. فصلنامه کواترنری ایران، ۴(۳) ، ۲۷۱-۲۵۳.
طولابی‌نژاد، میثم، حجازی‌زاده، زهرا، بساک، عاطفه، بزمی، نسرین (۱۳۹۷). اثرات نوسان اطلس شمالی بر ناهنجاری تراز میانی جو و بارش ایران (مطالعة موردی: غرب ایران). نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۱۸(۴۹)، ۱۹-۳۵.
عباسی، قربانعلی (۱۳۹۰). نرگس تپه. تهران، گنجینه نقش جهان.
عزیزی، قاسم، ملکی، سحر، کریمی، مصطفی، شهبازی، رضا، رستمی، هما (۱۳۹۶). تغییرات اقلیم و پوشش گیاهی هولوسن در ایران. فصلنامة کواترنری ایران، ۳(۳)، ۲۰۵-۲۲۹.
فاضلی‌نشلی، حسن (۱۳۸۵). باستان‌شناسی دشت قزوین از هزارة ششم تا هزارة اول قبل از میلاد. تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
فهیمی، حمید (۱۳۸۳الف). بقایای معماری سیلک ۶ (آهن ۳) در تپه جنوبی سیلک؛ گزارش کاوش در ترانشه R19. در سفالگران سیلک، گزارش فصل سوم بازنگری سیلک، به کوشش صادق ملک‌شهمیرزادی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکدة باستان‌شناسی، ۵۶-۸۸.
فهیمی، حمید (۱۳۸۳ب). سکونتگاه گور خفتگان صرم: گزارش دربارة محوطة شمشیرگاه در جنوب قم. تاریخ و باستان‌شناسی، ۱۸، ۶۱-۶۸.
فلاحیان، یوسف (۱۳۸۸). کاوش در گورستان عصر آهن جمشیدآباد گیلان. پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، ۱(۱)، ۱۳۲-۱۴۸.
کابلی، میرعابدین (۱۳۷۸). بررسی‌های باستان‌شناسی قمرود. تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله (۱۳۷۰). تهران سه هزارو دویست ساله بر اساس کاوشهای باستان‌شناسی. تهران، مؤسسة فضا.
ماهفروزی، علی (۱۳۸۶). باستان‌شناسی شرق مازندران با تکیه بر کاوشهای گوهرتپه. گزارشهای باستان‌شناسی ۷، مجموعه مقالات نهمین گردهمایی باستان‌شناسی ایران، جلد ۲، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، معاونت پژوهشی، پژوهشکده باستان‌شناسی، ۳۴۷-۳۶۸.
ماهفروزی، علی (۱۳۸۵). گزارش فصل اول گمانه‌زنی یاقوت‌تپه رستم‌کلا بهشهر. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران.
مجیدزاده، یوسف (۱۳۸۹). کاوشهای محوطه باستانی ازبکی. تهران، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان تهران.
محمدی‌فر، یعقوب، نوروزی، آصف، شریفی، علی (۱۳۹۲). کاوش نجات‌بخشی تپه‌ی جلوآسیاب رضا آباد. اولین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، بیرجند.
مصدقی، فرشید (۱۳۸۰). گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی - فرهنگی حوزه فرمانداری شهریار. تهران، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران.
مقدم، محسن (۱۳۴۴). شرق استان گیلان، گزارش شماره ۱۳ گیلان. تهران، اداره کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه.
ملک‌شهمیرزادی، صادق، نوکنده، جبرئیل (۱۳۷۹). آق تپه. میراث فرهنگی استان گلستان.
موسوی کوهپر، سیدمهدی، عباس‌نژاد سرستی، رحمت (۱۳۸۶). گزارش کاوشهای باستان‌شناختی در تپه کلار کلاردشت، فصل اول، ۱۳۸۵. تهران، مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی.
مهرکیان، جعفر (۱۳۷۴). پژوهشی در معماری ناشناخته سفال خاکستری در تپه معمورین، مجموعه مقالات اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، میراث فرهنگی کشور، ۳۴۵-۳۵۶.
نگهبان، عزت‌الله (۱۳۷۸). حفاری‌های مارلیک. تهران، سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه).
نگهبان، عزت‌الله (۱۳۷۶). مروری بر پنجاه سال باستان‌شناسی ایران. تهران، انتشارات میراث فرهنگی.
نوکنده، جبرئیل، فهیمی، حمید (۱۳۸۲). پژوهش‌های باستان‌شناختی هیأت مشترک ایران و ژاپن در حوزة غربی سپیدرود گیلان. گزارشهای باستان‌شناسی ۲، تهران، نشر پژوهشکدة باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، ۲۶۶-۲۷۷.
ولی‌نوری، علی (۱۳۶۴). گزارش بررسی و گمانه زنی و تعیین حدود تپه حصارک. تهران، میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
یوسفی زشک، روح‌الله (۱۳۹۲). گزارش مقدماتی کاوشهای باستان‌شناسی تپه چالتاسیان، فصل اول. تهران، میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
Akkermans, P. M. M. G., van der Plicht, J., Nieuwenhuyse, O. P., Russell, A., & Kaneda, A. (2015). Cultural transformation and the 8.2 ka event in Upper Mesopotamia. In Kerner, S., Dann, R., & Bangsgaard, P. (eds.), Climate and ancient societies. Museum Tusculanum Press, 97-112.
Bangsgaard, P., Dann, R.J., Kerner, S. (eds.) (2015). Climate and Ancient Societies. University of Copenhagen, Museum Tusculanum Press, 97-112.
Andrews, J.E., Carolin, S.A., Peckover, E.N., Marca, A., Al-Omari, S. & Rowe, P.J. (2020). Holocene stable isotope record of insolation and rapid climate change in a stalagmite from the Zagros of Iran. Quaternary Science Reviews, 241, 106433.
Bar-Matthews, M.; Ayalon, A. & Kaufman, A. (1997). Late Quaternary paleoclimate in the eastern Mediterranean region from stable isotope analysis of speleothems at Soreq Cave, Israel. Quaternary Research, 47(2), 155-168.
Bond, G., Kromer, B., Beer, J., Muscheler, R., Evans, M.N., Showers, W., Hoffmann, S., Lotti-Bond, R., Hajdas, I. & Bonani, G. (2001). Persistent solar influence on North Atlantic climate during the Holocene. Science, 294(5549), 2130-2136.
Bond, G., Showers, W., Cheseby, M., Lotti, R., Almasi, P., DeMenocal, P., Priore, P., Cullen, H., Hajdas, I., & Bonani, G. (1997). A pervasive millennial-scale cycle in North Atlantic Holocene and glacial climates. Science, 278(5341), 1257-1266.
Brisset, E., Djamali, M., Bard, E., Borschneck, D., Gandouin, E., Garcia, M., Stevens, L., & Tachikawa, K. (2019). Late Holocene hydrology of Lake Maharlou, southwest Iran, inferred from high-resolution sedimentological and geochemical analyses. Journal of Paleolimnology, 61(1), 111-128.
Burney, C. A. (1979). Haftavan Tepe (Survey of excavations in Iran-1978). Iran, 17, 150-1.
Burton Brown, T. (1951). Excavations in Azarbaijan: 1948. John Murray.
Cullen, H. M., & deMenocal, P. B. (2000). North Atlantic influence on Tigris–Euphrates streamflow. International Journal of Climatology: A Journal of the Royal Meteorological Society, 20(8), 853-863.
Dyson, R. H. (1989). Rediscovering Hasanlu. Expedition, 31(2-3), 3-11.
Dyson, R. H. (1965). Problems of Protohistoric Iran as seen from Hasanlu. Journal of Near Eastern Studies, 24(3), 193-217.
Deshayes, J. (1975). Les fouilles récentes de Tureng Tépé: la terrasse haute de la fin du IIIe millénaire. Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 119(4), 522-530.
Egami, N., Fukai, Sh., & Masuda, S. (1965). The excavation at Ghale kuti and Lasulokan (Deilaman1)1960. Tokyo, University of Tokyo Press.
Fazeli Nashli, H. (2006). Archaeology of Qazvin plain from the sixth millennium to the first millennium BC. Tehran: Tehran University Press.
Fukai, S., & Matsutani, T. (1982). The Excavation at Lameh Zamin (Halimejan Π) 1978, Report No.18, Iran-Iraq Archaeological Expedition. University of Tokyo.
Ghirshman, G. C. R. (1935). Fouilles du Tépé-Giyan. Paris: P. Geuthner.
Goff, C. (1970). Excavations at Bābā Jān, 1968: Third Preliminary Report. Iran, 8(1), 141-156.
Henrickson, E. F. F. (1983). Ceramic styles and cultural interaction in the early and middle Chalcolithic of the central Zagros, Iran. Ph.D. dissertation, University of Toronto.
Hosseinzadeh, J., Javeri, M., Montazerzohouri, M., Banitaba, A., Shadmahani, R. N., Makvandi, L., & Sołtysiak, A. (2017). A palimpsest grave at the Iron Age cemetery in Estark-Joshaqan, Iran. Antiquity, 91(359), e1.
Hurrell, J. W. (1995). Decadal trends in the North Atlantic Oscillation: regional temperatures and precipitation. Science, 269(5224), 676-679.
Kaniewski, D., Marriner, N., Bretschneider, J., Jans, G., Morhange, C., Cheddadi, R., Otto, T., Luce, F., & Van Campo, E. (2019). 300-year drought frames Late Bronze Age to Early Iron Age transition in the Near East: new palaeoecological data from Cyprus and Syria. Regional Environmental Change, 19(8), 2287-2297.
Kaniewski, D., Van Campo, E., Guiot, J., Le Burel, S., Otto, T., & Baeteman, C. (2013). Environmental roots of the Late Bronze Age crisis. PLoS One, 8(8), e71004.
Kaniewski, D., Paulissen, E., Van Campo, E., Weiss, H., Otto, T., Bretschneider, J., & Van Lerberghe, K. (2010). Late second–early first millennium BC abrupt climate changes in coastal Syria and their possible significance for the history of the Eastern Mediterranean. Quaternary Research, 74(2), 207-215.
Kay, P. A., & Johnson, D. L. (1981). Estimation of Tigris-Euphrates streamflow from regional paleoenvironmental proxy data. Climatic Change, 3(3), 251-263.
Lamy, F., Arz, H. W., Bond, G. C., Bahr, A., & Pätzold, J. (2006). Multicentennial‐scale hydrological changes in the Black Sea and northern Red Sea during the Holocene and the Arctic/North Atlantic Oscillation. Paleoceanography, 21, PA1008.
Levine, L. D. (1987). The Iron Age, In: Hole, F. (ed.), The Archaeology of Western Iran, settlement and society from prehistory to the Islamic conquest. Washington D.C.-London, 229-250.
Lippert, A. (1979). Die österreichischen Ausgrabungen am Kordlar-Tepe in Persisch-Westaserbeidschan (1971-1978). Reimer.
Malekshahmirzadi, S., & Nokandeh, J. (2000). Aq Tepe. Cultural heritage of Golestan province.
Malekzadeh, M., Saeedyan, S. D., & Naseri, R. (2014). Zar Bolagh: A late Iron Age Site in Central Iran. Iranica Antiqua, 49, 159-91.
Meldgaard, J., Mortensen, P., & Thrane, H. (1963). Excavations at Tepe Guran, Luristan-preliminary-report of the Danish archaeological expedition to Iran 1963. Acta Archaeologica, 34, 97-133.
Migowski, C., Stein, M., Prasad, S., Negendank, J. F., & Agnon, A. (2006). Holocene climate variability and cultural evolution in the Near East from the Dead Sea sedimentary record. Quaternary Research, 66(3): 421-431.
Muscarella, O. W. (1977). Ziwiye and Ziwiye: The Forgery of a Provenience. Journal of Field Archaeology, 4(2), 197-219.
Muscarella, O. W. (1974). The Iron Age at Dinkha Tepe, Iran. Metropolitan Museum Journal, 9, 35-90.
Overlaet, B. (2003). The Early Iron Age in the Pusht-i Kuh, Luristan. Gent University.
Safaierad, R., Noorollahi, D., Schefuss, E., Zolitschka, B., Yokoyama, Y., Vogt, Ch., Hahn, A. & Mohtadi, M. (2021). A high resolution peleoclimate record from SE Iran reveals extreme sensitivity of West Asia to temperature changes since the Little Ice Age. 2nd International Conference on Quaternary Science, Sep. 5-7, Gorgan, Iran, 146-7.
Safaierad, R., Mohtadi, M., Zolitschka, B., Yokoyama, Y., Vogt, C., & Schefuß, E. (2020). Elevated dust depositions in West Asia linked to ocean–atmosphere shifts during North Atlantic cold events. Proceedings of the National Academy of Sciences, 117(31), 18272-18277.
Shaikh Baikloo Islam, B., Chaychi Amirkhiz, A., & Niknami, K. (2020). Late Holocene Climatic Events, the Main Factor of the Cultural Decline in North Central Iran During the Bronze Age. Documenta Praehistorica, 47, 446-460.
Shaikh Baikloo Islam, B., Chaychi Amirkhiz, A., & Valipour, H. (2016). On the Possible Correlation between the Collapse of Sialk IV and Climatological Events during the Middle–Late Holocene. Iranian Journal of Archaeological Studies, 6(1), 45-57.
Sharifi, A., Pourmand, A., Canuel, E. A., Ferer-Tyler, E., Peterson, L. C., Aichner, B., Feakins, S.J., Daryaee, T., Djamali, M., Beni, A.N., & Lahijani, H. A. (2015). Abrupt climate variability since the last deglaciation based on a high-resolution, multi-proxy peat record from NW Iran: The hand that rocked the Cradle of Civilization? Quaternary Science Reviews, 123, 215-230.
Sharifi, M., & Motarjem, A. (2014). Excavation of Rezvan Tepe in northeastern Iran, an Iron age I-II cemetery. The Silk Road, 12, 76-81.
Sinha, A., Kathayat, G., Weiss, H., Li, H., Cheng, H., Reuter, J., Schneider, A.W., Berkelhammer, M., Adalı, S.F., Stott, L.D. & Edwards, R.L. (2019). Role of climate in the rise and fall of the Neo-Assyrian Empire. Science advances, 5(11), eaax6656.
Staubwasser, M., & Weiss, H. (2006). Holocene climate and cultural evolution in late prehistoric–early historic West Asia. Quaternary Research, 66(3), 372-387.
Stronach, D., Roaf, M., Stronach, R., & Bökönyi, S. (1978). Excavations at tepe Nush-i Jan. Iran, 16(1), 1-28.
Stronach, D. (1972). Yarim Tepe, Excavations in Iran. The British Contribution, Oxford.
Swiny, S. (1975). Survey in north-west Iran, 1971. East and West, 25(1/2), 77-97.
Talai, H. (1983). Stratigraphical Sequence and Architectural Remains at Ismailabad, the Central Plateau of Iran. Archäologische Mitteilungen aus Iran. Berlin, 16, 57-68.
Türkeş, M., & Erlat, E. (2003). Precipitation changes and variability in Turkey linked to the North Atlantic Oscillation during the period 1930–2000. International Journal of Climatology: A Journal of the Royal Meteorological Society, 23(14), 1771-1796.
Turney, C., Canti, M., Branch, N., & Clark, P. (2014). Environmental archaeology: Theoretical and practical approaches. Routledge.
Young, T. C., & Levine, L. D. (1974). Excavations of the Godin project: second progress report. Royal Ontario Museum.
باقری، محسن (۱۳۸۰). گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی - فرهنگی شهرستان رباط کریم. تهران، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
پوربخشنده، خسرو (۱۳۸۰، ۱۳۸۱، ۱۳۸۲). گزارشهای فصول اول، دوم و سوم کاوش در محوطة باستانی تپه صرم، استان قم، بخش کهک روستای صرم. تهران، سازمان میراث فرهنگی کشور (منتشر نشده).
تهرانی مقدم، احمد (۱۳۷۳). گورستان هزاره اول قبل از میلاد پیشوا. یادنامه گردهمائی باستان شناسی شوش، جلد 1، ۵۳-۶۲.
جهانی، ولی (۱۳۸۹). گمانه‌زنی در کافرستان. رشت، مرکز اسناد اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری (منتشر نشده).
حاتمی، ابولقاسم (۱۳۸۳). آثار تاریخی ساوجبلاغ و نظرآباد، جغرافیای تاریخی و معرفی محوطه‌های باستانی و بناهای تاریخی و فرهنگی. تهران، سازمان میراث فرهنگی.
حاکمی، علی (۱۳۵۱). اشیای فلزی مکشوفه در کلورز گیلان، پنجمین کنگرة بین‌المللی باستان‌شناسی و هنر ایران. تهران، اصفهان، شیراز، ۲-۱۶.
حاکمی، علی (۱۳۲۹). کاوشهای اجمالی در تپه‌های خوروین و اجین دوجین. گزارشهای باستان‌شناسی، جلد ۱، ۱-۱۶.
خانی‌پور، مرتضی، نیکنامی، کمال‌الدین، کاوش، حسینعلی (1399). زیست‌بوم و تطور فرهنگی: ارزیابی پدیده اقلیمی ۲/۸ بر ساختارهای اجتماعی و اقتصادی هزاره هفتم پیش‌از میلاد فارس. پژوهش‌های اقلیم‌شناسی، ۱۱(۴۱)، ۵۳-۶۹.
خلعتبری، محمدرضا (۱۳۸۶). تپه باستانی کلورز، نهشته‌های معماری عصر آهن گیلان. گزارشهای باستان‌شناسی ۷، جلد ۱، تهران، پژوهشکده باستان‌شناسی، ۲۳۱-۲۵۳.
خلعتبری، محمدرضا (۱۳۸۳). کاوشهای باستان‌شناسی در محوطه‌های باستانی تالش، (مریان، تندوین). گیلان، اداره کل میراث فرهنگی استان گیلان با همکاری پژوهشکده باستان‌شناسی.
رضوانی، حسن (۱۳۷۸). الگوی استقرار و فرهنگ‌های پیش از تاریخ در استان سمنان، باستان‌شناسی و هنر ایران، ۳۲ مقاله در بزرگداشت عزت الله نگهبان. به کوشش عباس علیزاده، یوسف مجیدزاده و صادق ملک‌شهمیرزادی. تهران، مرکز نشر دانشگاهی، ۷-۱۹.
روستایی، کوروش، کوهی گیلوان، مجید (۱۳۸۶). تپه حصار در عصر آهن. نامة پژوهشگاه، ۲۰ و ۲۱، ۶۹-۸۸.
سرلک، سیامک، عقیلی نیاکی، شیرین (۱۳۹۴). معماری، شیوة تولید اقتصادی و فنون ذخیرة مواد غذایی در پایان عصر مفرغ جدید و آغاز عصر آهن در محوطة قلی‌درویش جمکران، قم. مفاخر میراث فرهنگی ایران، جشن‌نامة دکتر صادق ملک‌شهمیرزادی، به کوشش مرتضی حصاری، تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، ۱۲۲-۱۳۷.
سرلک، سیامک، معجزاتی، فریبا (۱۳۸۶). اسماعیل‌آباد و گاهنگاری فلات مرکزی ایران. نامة پژوهشگاه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، ویژه‌نامة باستان‌شناسی، ۲۰ و ۲۱، ۱۵-۳۴.
شریفی، مهناز (۱۳۹۹). کاوشهای باستان‌شناسی تپه قشلاق بیجار (دامنه شرقی زاگرس مرکزی). تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.
شهیدزاده، عبدالحسین (۱۳۴۸). کاوشهای علمی باستان‌شناسی گیلان. تهران، اداره کل باستان‌شناسی ایران (منتشر نشده).
شیخ بیکلو اسلام، بابک (1399). جنوب غربی آسیا در عصر آهن از منظر رویدادهای اقلیمی. جستارهای باستان شناسی ایران پیش از اسلام، 5(2)، ۶۳-۷۶.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، ولی پور، حمیدرضا، صفاییراد، رضا (1399). بررسی اثر تغییرات اقلیمی هولوسن میانه بر جوامع دورة سیلک III در شمال ایران مرکزی بر اساس رسوب‌شناسی محیطی محوطة مافین‌آباد اسلامشهر. مطالعات باستان‌شناسی، 12(3)، 143-166.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، ولی‌پور، حمیدرضا (۱۳۹۷الف). واکنش‌های فرهنگی جوامع پیش از تاریخ شمال ایران مرکزی به تغییرات اقلیمی هولوسن. پژوهش‌های باستان‌شناسی، ۱۹(۸)، ۷-۲۶.
شیخ بیکلو اسلام، بابک، چایچی امیرخیز، احمد، ولی‌پور، حمیدرضا (۱۳۹۷ب). تأثیر تغییرات اقلیمی هولوسن میانه بر پیدایش و شکوفایی نخستین استقرارهای شمال ایران مرکزی. مطالعات باستان‌شناسی پارسه، ۴(۲)، ۷-۲۲.
صفاییراد رضا، عزیزی، قاسم، مقصودی، مهران (۱۳۹۷). نقش تغییرات سامانه‌های بزرگ‌مقیاس جوّی در تکوین آب‌و‌هوای پلیئستوسن پسین و هولوسن در زاگرس. فصلنامه کواترنری ایران، ۴(۳) ، ۲۷۱-۲۵۳.
طولابی‌نژاد، میثم، حجازی‌زاده، زهرا، بساک، عاطفه، بزمی، نسرین (۱۳۹۷). اثرات نوسان اطلس شمالی بر ناهنجاری تراز میانی جو و بارش ایران (مطالعة موردی: غرب ایران). نشریه تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، ۱۸(۴۹)، ۱۹-۳۵.
عباسی، قربانعلی (۱۳۹۰). نرگس تپه. تهران، گنجینه نقش جهان.
عزیزی، قاسم، ملکی، سحر، کریمی، مصطفی، شهبازی، رضا، رستمی، هما (۱۳۹۶). تغییرات اقلیم و پوشش گیاهی هولوسن در ایران. فصلنامة کواترنری ایران، ۳(۳)، ۲۰۵-۲۲۹.
فاضلی‌نشلی، حسن (۱۳۸۵). باستان‌شناسی دشت قزوین از هزارة ششم تا هزارة اول قبل از میلاد. تهران، انتشارات دانشگاه تهران.
فهیمی، حمید (۱۳۸۳الف). بقایای معماری سیلک ۶ (آهن ۳) در تپه جنوبی سیلک؛ گزارش کاوش در ترانشه R19. در سفالگران سیلک، گزارش فصل سوم بازنگری سیلک، به کوشش صادق ملک‌شهمیرزادی، پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، پژوهشکدة باستان‌شناسی، ۵۶-۸۸.
فهیمی، حمید (۱۳۸۳ب). سکونتگاه گور خفتگان صرم: گزارش دربارة محوطة شمشیرگاه در جنوب قم. تاریخ و باستان‌شناسی، ۱۸، ۶۱-۶۸.
فلاحیان، یوسف (۱۳۸۸). کاوش در گورستان عصر آهن جمشیدآباد گیلان. پژوهش‌های باستان‌شناسی مدرس، ۱(۱)، ۱۳۲-۱۴۸.
کابلی، میرعابدین (۱۳۷۸). بررسی‌های باستان‌شناسی قمرود. تهران، پژوهشگاه میراث فرهنگی کشور.
کامبخش‌فرد، سیف‌الله (۱۳۷۰). تهران سه هزارو دویست ساله بر اساس کاوشهای باستان‌شناسی. تهران، مؤسسة فضا.
ماهفروزی، علی (۱۳۸۶). باستان‌شناسی شرق مازندران با تکیه بر کاوشهای گوهرتپه. گزارشهای باستان‌شناسی ۷، مجموعه مقالات نهمین گردهمایی باستان‌شناسی ایران، جلد ۲، تهران، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، معاونت پژوهشی، پژوهشکده باستان‌شناسی، ۳۴۷-۳۶۸.
ماهفروزی، علی (۱۳۸۵). گزارش فصل اول گمانه‌زنی یاقوت‌تپه رستم‌کلا بهشهر. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان مازندران.
مجیدزاده، یوسف (۱۳۸۹). کاوشهای محوطه باستانی ازبکی. تهران، اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی وگردشگری استان تهران.
محمدی‌فر، یعقوب، نوروزی، آصف، شریفی، علی (۱۳۹۲). کاوش نجات‌بخشی تپه‌ی جلوآسیاب رضا آباد. اولین همایش ملی باستان‌شناسی ایران، بیرجند.
مصدقی، فرشید (۱۳۸۰). گزارش پژوهشی بررسی و شناسایی آثار باستانی و تاریخی - فرهنگی حوزه فرمانداری شهریار. تهران، اداره کل میراث فرهنگی استان تهران.
مقدم، محسن (۱۳۴۴). شرق استان گیلان، گزارش شماره ۱۳ گیلان. تهران، اداره کل باستان‌شناسی و فرهنگ عامه.
ملک‌شهمیرزادی، صادق، نوکنده، جبرئیل (۱۳۷۹). آق تپه. میراث فرهنگی استان گلستان.
موسوی کوهپر، سیدمهدی، عباس‌نژاد سرستی، رحمت (۱۳۸۶). گزارش کاوشهای باستان‌شناختی در تپه کلار کلاردشت، فصل اول، ۱۳۸۵. تهران، مرکز اسناد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، پژوهشکده باستان‌شناسی.
مهرکیان، جعفر (۱۳۷۴). پژوهشی در معماری ناشناخته سفال خاکستری در تپه معمورین، مجموعه مقالات اولین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران، میراث فرهنگی کشور، ۳۴۵-۳۵۶.
نگهبان، عزت‌الله (۱۳۷۸). حفاری‌های مارلیک. تهران، سازمان میراث فرهنگی (پژوهشگاه).
نگهبان، عزت‌الله (۱۳۷۶). مروری بر پنجاه سال باستان‌شناسی ایران. تهران، انتشارات میراث فرهنگی.
نوکنده، جبرئیل، فهیمی، حمید (۱۳۸۲). پژوهش‌های باستان‌شناختی هیأت مشترک ایران و ژاپن در حوزة غربی سپیدرود گیلان. گزارشهای باستان‌شناسی ۲، تهران، نشر پژوهشکدة باستان‌شناسی سازمان میراث فرهنگی، ۲۶۶-۲۷۷.
ولی‌نوری، علی (۱۳۶۴). گزارش بررسی و گمانه زنی و تعیین حدود تپه حصارک. تهران، میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
یوسفی زشک، روح‌الله (۱۳۹۲). گزارش مقدماتی کاوشهای باستان‌شناسی تپه چالتاسیان، فصل اول. تهران، میراث فرهنگی استان تهران (منتشر نشده).
Akkermans, P. M. M. G., van der Plicht, J., Nieuwenhuyse, O. P., Russell, A., & Kaneda, A. (2015). Cultural transformation and the 8.2 ka event in Upper Mesopotamia. In Kerner, S., Dann, R., & Bangsgaard, P. (eds.), Climate and ancient societies. Museum Tusculanum Press, 97-112.
Bangsgaard, P., Dann, R.J., Kerner, S. (eds.) (2015). Climate and Ancient Societies. University of Copenhagen, Museum Tusculanum Press, 97-112.
Andrews, J.E., Carolin, S.A., Peckover, E.N., Marca, A., Al-Omari, S. & Rowe, P.J. (2020). Holocene stable isotope record of insolation and rapid climate change in a stalagmite from the Zagros of Iran. Quaternary Science Reviews, 241, 106433.
Bar-Matthews, M.; Ayalon, A. & Kaufman, A. (1997). Late Quaternary paleoclimate in the eastern Mediterranean region from stable isotope analysis of speleothems at Soreq Cave, Israel. Quaternary Research, 47(2), 155-168.
Bond, G., Kromer, B., Beer, J., Muscheler, R., Evans, M.N., Showers, W., Hoffmann, S., Lotti-Bond, R., Hajdas, I. & Bonani, G. (2001). Persistent solar influence on North Atlantic climate during the Holocene. Science, 294(5549), 2130-2136.
Bond, G., Showers, W., Cheseby, M., Lotti, R., Almasi, P., DeMenocal, P., Priore, P., Cullen, H., Hajdas, I., & Bonani, G. (1997). A pervasive millennial-scale cycle in North Atlantic Holocene and glacial climates. Science, 278(5341), 1257-1266.
Brisset, E., Djamali, M., Bard, E., Borschneck, D., Gandouin, E., Garcia, M., Stevens, L., & Tachikawa, K. (2019). Late Holocene hydrology of Lake Maharlou, southwest Iran, inferred from high-resolution sedimentological and geochemical analyses. Journal of Paleolimnology, 61(1), 111-128.
Burney, C. A. (1979). Haftavan Tepe (Survey of excavations in Iran-1978). Iran, 17, 150-1.
Burton Brown, T. (1951). Excavations in Azarbaijan: 1948. John Murray.
Cullen, H. M., & deMenocal, P. B. (2000). North Atlantic influence on Tigris–Euphrates streamflow. International Journal of Climatology: A Journal of the Royal Meteorological Society, 20(8), 853-863.
Dyson, R. H. (1989). Rediscovering Hasanlu. Expedition, 31(2-3), 3-11.
Dyson, R. H. (1965). Problems of Protohistoric Iran as seen from Hasanlu. Journal of Near Eastern Studies, 24(3), 193-217.
Deshayes, J. (1975). Les fouilles récentes de Tureng Tépé: la terrasse haute de la fin du IIIe millénaire. Comptes rendus des séances de l'Académie des Inscriptions et Belles-Lettres, 119(4), 522-530.
Egami, N., Fukai, Sh., & Masuda, S. (1965). The excavation at Ghale kuti and Lasulokan (Deilaman1)1960. Tokyo, University of Tokyo Press.
Fazeli Nashli, H. (2006). Archaeology of Qazvin plain from the sixth millennium to the first millennium BC. Tehran: Tehran University Press.
Fukai, S., & Matsutani, T. (1982). The Excavation at Lameh Zamin (Halimejan Π) 1978, Report No.18, Iran-Iraq Archaeological Expedition. University of Tokyo.
Ghirshman, G. C. R. (1935). Fouilles du Tépé-Giyan. Paris: P. Geuthner.
Goff, C. (1970). Excavations at Bābā Jān, 1968: Third Preliminary Report. Iran, 8(1), 141-156.
Henrickson, E. F. F. (1983). Ceramic styles and cultural interaction in the early and middle Chalcolithic of the central Zagros, Iran. Ph.D. dissertation, University of Toronto.
Hosseinzadeh, J., Javeri, M., Montazerzohouri, M., Banitaba, A., Shadmahani, R. N., Makvandi, L., & Sołtysiak, A. (2017). A palimpsest grave at the Iron Age cemetery in Estark-Joshaqan, Iran. Antiquity, 91(359), e1.
Hurrell, J. W. (1995). Decadal trends in the North Atlantic Oscillation: regional temperatures and precipitation. Science, 269(5224), 676-679.
Kaniewski, D., Marriner, N., Bretschneider, J., Jans, G., Morhange, C., Cheddadi, R., Otto, T., Luce, F., & Van Campo, E. (2019). 300-year drought frames Late Bronze Age to Early Iron Age transition in the Near East: new palaeoecological data from Cyprus and Syria. Regional Environmental Change, 19(8), 2287-2297.
Kaniewski, D., Van Campo, E., Guiot, J., Le Burel, S., Otto, T., & Baeteman, C. (2013). Environmental roots of the Late Bronze Age crisis. PLoS One, 8(8), e71004.
Kaniewski, D., Paulissen, E., Van Campo, E., Weiss, H., Otto, T., Bretschneider, J., & Van Lerberghe, K. (2010). Late second–early first millennium BC abrupt climate changes in coastal Syria and their possible significance for the history of the Eastern Mediterranean. Quaternary Research, 74(2), 207-215.
Kay, P. A., & Johnson, D. L. (1981). Estimation of Tigris-Euphrates streamflow from regional paleoenvironmental proxy data. Climatic Change, 3(3), 251-263.
Lamy, F., Arz, H. W., Bond, G. C., Bahr, A., & Pätzold, J. (2006). Multicentennial‐scale hydrological changes in the Black Sea and northern Red Sea during the Holocene and the Arctic/North Atlantic Oscillation. Paleoceanography, 21, PA1008.
Levine, L. D. (1987). The Iron Age, In: Hole, F. (ed.), The Archaeology of Western Iran, settlement and society from prehistory to the Islamic conquest. Washington D.C.-London, 229-250.
Lippert, A. (1979). Die österreichischen Ausgrabungen am Kordlar-Tepe in Persisch-Westaserbeidschan (1971-1978). Reimer.
Malekshahmirzadi, S., & Nokandeh, J. (2000). Aq Tepe. Cultural heritage of Golestan province.
Malekzadeh, M., Saeedyan, S. D., & Naseri, R. (2014). Zar Bolagh: A late Iron Age Site in Central Iran. Iranica Antiqua, 49, 159-91.
Meldgaard, J., Mortensen, P., & Thrane, H. (1963). Excavations at Tepe Guran, Luristan-preliminary-report of the Danish archaeological expedition to Iran 1963. Acta Archaeologica, 34, 97-133.
Migowski, C., Stein, M., Prasad, S., Negendank, J. F., & Agnon, A. (2006). Holocene climate variability and cultural evolution in the Near East from the Dead Sea sedimentary record. Quaternary Research, 66(3): 421-431.
Muscarella, O. W. (1977). Ziwiye and Ziwiye: The Forgery of a Provenience. Journal of Field Archaeology, 4(2), 197-219.
Muscarella, O. W. (1974). The Iron Age at Dinkha Tepe, Iran. Metropolitan Museum Journal, 9, 35-90.
Overlaet, B. (2003). The Early Iron Age in the Pusht-i Kuh, Luristan. Gent University.
Safaierad, R., Noorollahi, D., Schefuss, E., Zolitschka, B., Yokoyama, Y., Vogt, Ch., Hahn, A. & Mohtadi, M. (2021). A high resolution peleoclimate record from SE Iran reveals extreme sensitivity of West Asia to temperature changes since the Little Ice Age. 2nd International Conference on Quaternary Science, Sep. 5-7, Gorgan, Iran, 146-7.
Safaierad, R., Mohtadi, M., Zolitschka, B., Yokoyama, Y., Vogt, C., & Schefuß, E. (2020). Elevated dust depositions in West Asia linked to ocean–atmosphere shifts during North Atlantic cold events. Proceedings of the National Academy of Sciences, 117(31), 18272-18277.
Shaikh Baikloo Islam, B., Chaychi Amirkhiz, A., & Niknami, K. (2020). Late Holocene Climatic Events, the Main Factor of the Cultural Decline in North Central Iran During the Bronze Age. Documenta Praehistorica, 47, 446-460.
Shaikh Baikloo Islam, B., Chaychi Amirkhiz, A., & Valipour, H. (2016). On the Possible Correlation between the Collapse of Sialk IV and Climatological Events during the Middle–Late Holocene. Iranian Journal of Archaeological Studies, 6(1), 45-57.
Sharifi, A., Pourmand, A., Canuel, E. A., Ferer-Tyler, E., Peterson, L. C., Aichner, B., Feakins, S.J., Daryaee, T., Djamali, M., Beni, A.N., & Lahijani, H. A. (2015). Abrupt climate variability since the last deglaciation based on a high-resolution, multi-proxy peat record from NW Iran: The hand that rocked the Cradle of Civilization? Quaternary Science Reviews, 123, 215-230.
Sharifi, M., & Motarjem, A. (2014). Excavation of Rezvan Tepe in northeastern Iran, an Iron age I-II cemetery. The Silk Road, 12, 76-81.
Sinha, A., Kathayat, G., Weiss, H., Li, H., Cheng, H., Reuter, J., Schneider, A.W., Berkelhammer, M., Adalı, S.F., Stott, L.D. & Edwards, R.L. (2019). Role of climate in the rise and fall of the Neo-Assyrian Empire. Science advances, 5(11), eaax6656.
Staubwasser, M., & Weiss, H. (2006). Holocene climate and cultural evolution in late prehistoric–early historic West Asia. Quaternary Research, 66(3), 372-387.
Stronach, D., Roaf, M., Stronach, R., & Bökönyi, S. (1978). Excavations at tepe Nush-i Jan. Iran, 16(1), 1-28.
Stronach, D. (1972). Yarim Tepe, Excavations in Iran. The British Contribution, Oxford.
Swiny, S. (1975). Survey in north-west Iran, 1971. East and West, 25(1/2), 77-97.
Talai, H. (1983). Stratigraphical Sequence and Architectural Remains at Ismailabad, the Central Plateau of Iran. Archäologische Mitteilungen aus Iran. Berlin, 16, 57-68.
Türkeş, M., & Erlat, E. (2003). Precipitation changes and variability in Turkey linked to the North Atlantic Oscillation during the period 1930–2000. International Journal of Climatology: A Journal of the Royal Meteorological Society, 23(14), 1771-1796.
Turney, C., Canti, M., Branch, N., & Clark, P. (2014). Environmental archaeology: Theoretical and practical approaches. Routledge.
Young, T. C., & Levine, L. D. (1974). Excavations of the Godin project: second progress report. Royal Ontario Museum.