قزوین از پیش از اسلام تا معاصر بر اساس منابع تاریخی و مطالعات باستان‌شناسی
محورهای موضوعی : باستان‌شناسی پیش از تاریخ
1 - دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی، گروه تاریخ و باستان‌شناسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات، تهران، ایران.
کلید واژه: قزوین, منابع تاریخی, شهر اسلامی, بافت شهری, باستان‌شناسی,
چکیده مقاله :
شهر در دوران اسلامی، به لحاظ ساختاری، تداوم شهرسازی عصر ساسانی بود و عناصر کالبدی آن اکثراً برگرفته از فرهنگ غنی اسلام و نشانگر تمدن اسلامی است. قزوین یکی از شهرهای دوران اسلامی است که هسته اولیه آن در زمان شاپور ساسانی شکل گرفته و به تدریج، توسعه و گسترش یافته است. این شهر، از نظر موقعیت خاص جغرافیایی، از دوران پیش از اسلام مورد توجه حکومت‌های مختلف بوده و قرارگیری آن در شاهراه های ارتباطی شرق به غرب و شمال به جنوب، بقای حیات اجتماعی، سیاسی و اقتصادی این شهر را تضمین کرده است. شناخت ویژگی‌های این‌گونه شهرها می‌تواند در به دست آوردن بینشی عمیق و گسترده از تاریخ اجتماعی و سیاسی ایران در دوران اسلامی مفید باشد. مورخان دوران اسلامی از جنبه‌های گوناگون شهر قزوین را مورد بررسی قرار داده‌اند. در این نوشتار سعی شده است تا خصوصیات بافت شهری قزوین از دیدگاه تاریخی و پژوهش‌های باستان‌شناسی و همچنین، راه‌های مواصلاتی این شهر با مناطق همجوار بر اساس منابع مکتوب مطالعه شود. پرسش اصلی این است که اطلاعات تاریخی تا چه اندازه با ویژگی‌های این شهر مطابقت دارند. نتایجِ حاصل از بررسی‌ها و نیز بازدید میدانی از شهر نشان می‌دهد که بافت شهری قزوین تا حد زیادی منطبق با منابع تاریخی است. بررسی‌های میدانی و مطالعات انجام شده و نیز تطبیق آن‌ها با پژوهش های باستان‌شناسی نشان داد که شهر در دوران متأخر اسلامی تغییرات زیادی داشته به گونه‌ای که در دوران قاجار و نیز پهلوی بافت شهری گسترش یافته و بناهای مدرنی در شهر ساخته شده است.
The city in the Islamic period, in terms of structure, was the continuation of Sassanid era urban planning, and its physical elements are mostly taken from the rich culture of Islam and indicate the Islamic civilization. Qazvin is one of the cities of the Islamic period, the core of which was formed during the Shapur rule, the Sassanid king, and gradually developed and expanded. This city, in terms of its special geographical location, has been the focus of various governments since the pre-Islam era, and its location on the east-west and north-south communication highways has guaranteed the survival of the social, political, and economic life of this city. Knowing the characteristics of such cities can be useful in gaining a deep and broad insight into the social and political history of Iran in the Islamic era. Historians of the Islamic era have examined the city of Qazvin from various aspects. In this article, an attempt has been made to study the characteristics of the urban context of Qazvin from the historical point of view and archaeological research, as well as the communication routes of this city with neighboring areas based on historical sources. The main question is to what extent the historical information corresponds to the features of this city. The results of this study and the field visit to the city show that the urban context of Qazvin is largely consistent with historical sources. The field surveys and studies carried out and their comparison with archaeological research showed that the city underwent many changes in the late Islamic era, in such a way that during the Qajar period, as well as in the Pahlavi period, the urban context was expanded and modern buildings were built in the city.
آصفی، حمدالله (1368). نگرشی بر شهر و شهرنشینی. علوم اجتماعی و انسانی دانشگاه شیراز، ۵(۱)، ۸۷-۶۳.
ابن حوقل (1345). صوره الارض. ترجمه دکتر جعفر شعار. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ابن خردادبه، عبیدالله بن عبدالله (1371). المسالک و الممالک. مترجم خاکرند، سعید، میکل، آندره. تهران: موسسه مطالعات و انتشارات تاریخی میراث ملل- موسسه فرهنگی حنفا.
ابن رسته، احمد بن عمر (1892). الاعلاق النفیسه، کتاب البلدان/ تالیف احمدبن ابی یعقوب بن واضح الکاتب الیعقوبی. لیدن: مطبعه بریل؛ بیروت: دارصادر.
ابن فقیه، احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانی (1349). ترجمه مختصر البلدان: بخش مربوط به ایران. ترجمه ح . مسعود. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
ابو الفداء، اسماعیل بن علی (1349). تقویم البلدان. ترجمه عبدالمحمد آیتی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
احمد بن ابی یعقوب (یعقوبی). (1356). البلدان. ترجمه دکتر محمد ابراهیم آیتی. تهران.
احمدصفاری، شیما (۱۳۹۷). بازآفرینی مفهوم بافت شهری در قزوین. مطالعات باستان¬شناسی پارسه، ۲(۵)، ۱۱۰-۹۵.
احمدصفاری، شیما (۱۳۹۷). مطالعة تغییرات بافت شهری قزوین در دوره قاجار براساس متون. باستان¬شناخت، ۵(۷)، ۴۰-۲۷.
ادریسی، محمد بن محمد (1368). نزهه المشتاق فی اختراق الافاق. جلد 1 و 2 . بیروت: عالم الکتب.
اسکندرمنشی (1382). تاریخ عالم آرای عباسی. محقق ایرج افشار. جلد ۱. تهران: امیرکبیر.
اشراقى، احسان (1365). شهر قزوين. مجموعه مقالات كتاب نظرى اجمالى بر شهرنشينى و شهرسازى در ايران. به كوشش مصطفى كيانى. تهران: انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى.
اشرف، احمد (1360). تداوم برخی از ویژگی¬های تاریخی زندگی شهری در ایران. آرش، (۲۶)، ۱۵۵-۱۳۲.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1373). مسالک و ممالک. ترجمه محمد بن اسعد بن عبدالله تستری. به کوشش ایرج افشار. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
الصیاد، نزار (1374). تهیه الگو از ساختار شهرهای سنتی اسلامی. مترجم حسین سلطان‌زاده. تحقیقات اسلامی، ۱۰(۱،۲)، ۳۶۴-۳۴۱.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن‌خان (۱۳۶۷). مرات البلدان. مصحح میدهاشم محدث، عبدالحسین نوایی. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
بابازاده، سامان ده‌پهلوان، مصطفی (۱۴۰۰). تغییر رفتار فرهنگی برای کسب منزلت اجتماعی در عصر آهن دو و سه. تحقیقات تاریخ اجتماعی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۲(۱)، ۵۵-۲۹.
باقری، اشرف السادات (1387). مرکزیت، جایگاه و پراکندگی مساجد در محله¬های شهر. رشد آموزش جغرافیا، (۸۵)، ۱۰-۴.
بلاذری (1337). فتوح البلدان. ترجمه محمد توکل، تهران.
پاکزاد، جهانشاه (1392). تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران از آغاز تا دوران قاجار. تهران: آرمانشهر.
حاجی خلیفه، مصطفی بن عبدالله (1376). تقویم التواریخ. از مترجمی ناشناخته؛ تصحیح میرهاشم محدث. تهران: میراث مکتوب.
حبیبی، سیدمحسن (1391). از شار تا شهر: تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن-تفکر و تاثر. تهران: دانشگاه تهران.
خدایی، زهرا و علی‌اکبر تقوایی (1390). شخصیت‌شناسی شهر اسلامی؛ با تاکید بر ابعاد کالبدی شهر. مطالعات شهر ایرانی اسلامی، ۵(۲)، ۱۱۳-۱۰۳.
خرمشاد، محمد (1392). شهر به شهر در تاریخ؛ مروری اجمالی بر تاریخ شهرسازی. سوره اندیشه، (6۸ و 6۹)، ۳۴-۳۰.
خواندامیر، غیاث الدین بن همام الدین‌الحسینی‌المدعوبه (1380)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد بشر. مقدمه جلال الدین همائی. زیرنظر محمد دبیرسیاقی. تهران: خیام.
دبیرسیاقی، محمد (۱۳۸۱). سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای آن. قزوین: سازمان میراث فرهنگی کشور(پژوهشگاه). اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین، حدیث امروز.
رازی، امین احمد (۱۳۷۸). تذکره هفت اقلیم. مصحح سیدمحمدرضا طاهری«حسرت». جلد سوم. تهران: سروش.
رافعی قزوینی، عبدالکریم بن محمد (1987). التدوین فی اخبار قزوین. مصحح عزیزالله عطاردی قوچانی. بیروت: دار الکتب العلمیه.
رضایی¬کلج، محمدرضا (۱۳۸۵). گزارش باستان‌شناسی خیابان سپه فاز یک. تابستان و پاییز. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
رضایی¬کلج، محمدرضا (۱۳۸۵). کاوش باستان‌شناسی در دولتخانه صفوی (فصل اول). قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
رضوی، سید ابوالفضل (1387). نگرشی بر حیات شهری در ایران دوران اسلامی. پژوهش‌های تاریخی ایران و اسلام، 3، ۱۳۴-۱۰۵.
زیاری، کرامت الله، پژوهان، موسی، خلیلی، احمد (1392). سنجش هویت شهری در شهرهای جدید ایران بر اساس اصول هویت بخش مکتب اصفهان. مطالعات و پژوهش‌های شهری و منطقه¬ای، ۵(۱۸)، ۱۵۴-۱۳۹.
ستوده، حسینقلی (1348). تاریخچه قزوین. بررسی‌های تاریخی، (۴، ۵ و ۶)، ۲۱۰-۱۶۴.
ستوده، حسینقلی (1348). تاریخچه قزوین. بررسی‌های تاریخی، ۴(۲۲)، ۱۳۲-۹۵.
سعیدی ¬رضوانی، عباس (1367). بینش اسلامی و جغرافیای شهری (3). تحقیقات جغرافیایی، (۸)، ۴۴-۷.
سیدسجادی، سید منصور (1389). نخستین شهرهای فلات ایران. جلد اول. تهران: سمت.
سیدسجادی، سید منصور (1389). نخستین شهرهای فلات ایران. جلد دوم. تهران: سمت.
طالبی، تهماسب (1386). بررسی علل انتخاب قزوین به عنوان پایتخت در عصر صفوی. فقه و تاریخ تمدن، (۱۴)، ۱۴۲-۱۱۹.
عرب، کاظم (۱۳۹۳). کاوش باستان‌شناختی مجاور سرای سعدالسلطنه قزوین. زمستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
علی یزدی، شرف الدین (1387). ظفرنامه تیموری. جلد 1. تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
غضنفرپور، حسین (1388). شهرهای باستانی در استان کرمان. مطالعات ایرانی، ۸(15)، ۱۶۲-۱۳۹.
غنی¬زاده، مسعود (1385). نگاهی به شهر در تمدن اسلامی. راهبرد یاس، (7)، ۲۱۰-۱۹۷.
فاضلی¬نشلی، حسن (۱۳۸۲). باستان‌شناسی دشت قزوین از هزاره ششم تا هزاره چهارم قبل از میلاد. تهران: دانشگاه تهران.
فکوهی، ناصر (1393). انسان شناسی شهری. چاپ نهم. تهران: نشر نی.
قبادیانی‌مروزی، ناصر خسرو (1370). سفرنامه. به کوشش محمد دبیرسیاقی. تهران: زوار.
قدامه بن جعفر (1370). الخراج و صنعه الکتابه. برگزیده، ترجمه و تحقیق حسین قره چانلو. تهران: نشر البرز.
قدیانی، عباس (1379). جغرافیای تاریخی ری-رگا. چاپ اول، تهران: آرون.
قزوینی، زکریا بن محمد (1373). آثار البلاد و اخبار العباد. مترجم میرزاجهانگیر قاجار. تهران: امیرکبیر.
مجیدزاده، یوسف (1389). آغاز شهرنشینی در ایران. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
مرات، خسرو (1373). قزوین. جمعیت، (7)، 91-83.
مرتضوی، مهدی (1389). مطالعه‌ی تطبیقی جوامع شهرنشین جنوب شرق ایران و دره هند(در عصر مفرغ). مطالعات شبه قاره، ۲(۲)، ۱۳۹-۱۱۱.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکراحمد (1362). نزهه القلوب. به کوشش گای لسترنج. تهران: دنیای کتاب.
مستوفی، حمدالله بن ابی بکراحمد (1362). تاریخ گزیده. به اهتمام دکتر عبدالحسین نوایی. تهران: امیرکبیر
مشکوتی، نصرت¬الله (۱۳۴۶). شاهکارهایی ازمعماری اوائل قرن ششم هجری یا مسجد جامع کبید قزوین. بررسی‌های تاریخی، ۲(۲)، ۱۹-۱.
مقدسی، محمدبن احمد (1906). احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم. بیروت: دار صادر.
ملکی، سعدی، حسین‌زاده، خدیجه (۱۳۸۴). گزارش گمانه‌زنی دولتخانه صفوی (مرحله اول). تابستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
منصوری، سیدامیر (1386). دو دوره سازمان فضایی در شهر ایرانی: قبل و بعد از اسلام با استعانت از شواهد تحولات شهر کرمان. باغ نظر، ۷(۴)، ۶۰-۴۷.
منهاج سراج (1363). طبقات ناصری، یا، تاریخ ایران و اسلام. تصحیح و مقابله و تحشیه عبدالحی جیبی. جلد 2. تهران: دنیای کتاب.
موحد، علی، شماعی، علی، زنگانه، ابوالفضل (1391). بازشناسی هویت کالبدی در شهرهای اسلامی (مطالعه موردی: شهر ری). جغرافیا: برنامه‌ریزی منطقه‌ای، ۲(۵)، ۵۱-۳۷
مومنی، آتوسا (۱۳۸۷). گمانه‌زنی‌های راسته وزیر (سعدالسلطنه). قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
موید، احسان الله (1356). پژوهشی در ویژگی‌های شهرهای اسلامی- ایده پیدایش «باغ شهرها» و رابطه شهرسازی و دین. یغما، (۳۵۱)، ۵۶۷-۵۵۹.
میرمحمدی، حمید رضا (1375). سیما و بافت شهرهای اسلامی. مشکوه، (53)، ۱۸۹-۱۷۸.
نصرتی، حسین(۱۳۸۰). مسجد جامع قزوین. گلستان قرآن، (۹۹)، ۲۱-۲۱.
نظریان، اصغر (1372). تاریخ و دیدگاه‌های پیدایش شهر و شهرنشینی. زبان و ادبیات فارسی، (۲ و۳)، ۱۴۴-۱۱۷.
نعمتی، مرتضی، ذوالقدری، مهناز (۱۳۸۴). مطالعه و شناسایی مقدماتی محل گمانه‌زنی در مجموعه دولتخانه صفوی. تابستان. قزوین: اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی (منتشر نشده).
نقی‌زاده، محمد (1377). صفات شهر اسلامی در متون اسلامی. هنرهای زیبا، (4 و 5)، ۶۱-۴۷.
نقی¬زاده، محمد (1392). تاملاتی در مبادی شهرهای اسلامی(در متون و تاریخ). کتاب ماه هنر، 178.
ورجاوند، پرویز (1377). سیمای تاریخ و فرهنگ قزوین. جلد 2. تهران: نشر نی.
هدایت، محمود (1375). تحلیل مقایسه‌ای از ویژگی‌های شهرهای اسلامی جنوب شرقی اتحاد جماهیر شوروی سابق و شهرهای سنتی ایران. مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی (دانشگاه اصفهان)، ۸(۵)، ۸۳-۱۱۲.
یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله (1383). معجم البلدان. ترجمه علی نقی منزوی. جلد دوم. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه).
Taheri, F. H. (1980). Urban elements of traditional Islamic cities. PhD dissertation, Massachusetts Institute of Technology.