بازشناسی عناصر شرقی و ایرانی- اشکانی در فرهنگ خاراکنه با توجه به شواهد سکه‌شناختی

محورهای موضوعی : مطالعات تاریخی

آتوسا سادات زرگریان ¹ , میرزا محمد حسنی ^{2 *} , عسکر بهرامی کهیش نژاد ³

1 - دانشجوی دکتری تاریخ ایران قبل از اسلام، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران، ایران
2 - استادیار گروه تاریخ، واحد شاهرود، دانشگاه آزاد اسلامی، شاهرود، ایران.
3 - استادیار، بخش ادبیات و زبان‌ها، بنیاد دایره المعارف اسلامی، تهران، ایران.

تاریخ دریافت : 1404/01/21 تاریخ پذیرش : 1404/03/03 تاریخ انتشار : 1404/05/31

کلید واژه: اشکانیان, عناصر ایرانی, عناصر یونانی, خاراکنه, سکه‌شناسی,

چکیده مقاله :

شاهنشاهی اشکانی یکی از مهم‌ترین سلسله‌های ایران باستان به‌شمار می‌رود که تأثیر چشم‌گیری بر جهان باستان داشته است؛ از این‌رو، سکه‌های این حکومت از منابع اصلی برای مطالعات تاریخی این دوره محسوب می‌شوند. اشکانیان در آغاز، عناصر یونانی را در ضرب سکه‌های خود به‌کار می‌بردند؛ این عناصر در نقوش، نوشتارها و پوشش شاهان بر سکه‌ها به‌وضوح قابل مشاهده‌اند. در سال ۱۴۰ ق.م، که دوران اوج قدرت اشکانیان بود، بین‌النهرین به تصرف آن‌ها درآمد و شاهک‌نشین‌های غربی ایران تحت نفوذشان قرار گرفتند. یکی از این شاهک‌نشین‌ها دولت محلی خاراکنه بود. خاراکنه نیز تحت تأثیر اشکانیان، سبک سکه‌های خود را از الگوهای یونانی به شیوه‌های ایرانی تغییر داد. این تأثیرگذاری، از نیمة سدة دوم ق.م، یعنی از زمان مهرداد سوم (۱۴۲ ق.م)، در سکه‌های خاراکنه مشهود است. این تغییرات در بخش بالاتنه، آرایش موی سر و نوع کلاه شاهان خاراکنه به‌خوبی نمایان شده‌اند و نمونه‌های آن شامل چهار سکه مشخص است. در این مقاله تلاش شده است تا به این پرسش پاسخ داده شود که روند نفوذ عناصر ایرانی بر سکه‌های اشکانی و سپس بر سکه‌های خاراکنه، از چه زمانی آغاز شده است. این پژوهش با رویکرد توصیفی ـ تحلیلی انجام شده است.

چکیده انگلیسی:

The Parthian Empire was one of the most significant dynasties of ancient Iran, exerting a profound influence on the ancient world. As such, the coinage of this empire is considered one of the main sources for historical studies of the period. In the early stages, the Parthians incorporated Greek elements into their coinage—elements that are clearly observable in the imagery, inscriptions, and royal attire depicted on the coins. In 140 BCE, during the peak of Parthian power, Mesopotamia came under their control, and several western Iranian petty kingdoms fell under their influence. One such kingdom was the local polity of Characene. Due to Parthian influence, Characene's coinage gradually shifted from Hellenistic to Iranian styles. These Parthian influences on Characene coinage became evident from the mid-2nd century BCE (from the reign of Mithridates III, 142 BCE), as seen in changes to the upper body, hairstyle, and crown types of Characene rulers—visible on four specific coin types. This study seeks to answer the question of when Iranian elements began to appear in Parthian coinage and subsequently in Characene coinage. The article is written using a descriptive-analytical approach.

منابع و مأخذ:

آلتهایم، فرانس، اشتیل، روت (1388). سرآغاز تاریخ پارتیان، در: نوشته‌هایی در باب تاریخ و فرهنگ اشکانیان، از فرانس آلتهایم، مترجم هوشنگ صادقی، چاپ اول. تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، صص.11ـ۴2.#
اشمیت، رودیگر (1382). زبان‌های ایرانی میانه در یک نگاه، در: راهنمای زبان‌های ایرانی، زبان‌های ایرانی باستان، ایرانی میانه، جلد اول، ویراستار رودیگر اشمیت، ترجمۀ فارسی زیرنظر حسن رضایی باغ‌بیدی. تهران: ققنوس.#
اشمیت، رودیگر (1392). مدارکی دربارۀ زبان و نام‌های پارتی از عهد اشکانیان، در: امپراتوری اشکانی و اسناد و منابع آن، گردآوری یوزف ویزهوفر، ترجمه هوشنگ صادقی و دیگران. تهران: فرزان روز.#
افتخاری، یوسف (1397). سکه‌شناسی شاهان خاراسن. تهران: پازینه.#
اکبرزاده، داریوش (1382). کتیبه‌های پهلوی اشکانی (پارتی). تهران: پازینه.#
بروسیوس، ماریا (1388). ایران باستان، ترجمۀ عیسی عبدی. تهران: نشر ماهی.#
بریان، پی‌یر (1386). وحدت سیاسی و تعامل فرهنگی در شاهنشاهی هخامنشی، ترجمۀ ناهید فروغان. تهران: اختران.#
بیوار، ا.د.ه (1389). تاریخ سیاسی ایران در دوره اشکانیان، در: تاریخ ایران کمبریج از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، جلد سوم، قسمت اول، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، صص. 123ـ200. #
بیرونی، ابوریحان محمد بن احمد (1352). آثارالباقیه عن القرون الخالیه، ترجمۀ اکبر داناسرشت، تهران: ابن سینا.#
پرادا، ایدت، دایسون، رابرت هنری (1357)، هنر ایران باستان (تمدن‌های پیش از اسلام)، ترجمۀ یوسف مجیدزاده. تهران: دانشگاه تهران.#
جعفری‌دهقی، محمود (1393). تاریخ سیاسی اشکانیان، تاریخ جامع ایران، جلد دوم، زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی. تهران: مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی، صص. 365-265.#
خسرو‌زاده، علیرضا (139۵). باستان‌شناسی خلیج‌فارس در دورۀ اشکانی و ساسانی. تهران: سمت.#
خونانی، علیرضا، محمدی‌فر، یعقوب (1392). خاراسن و جایگاه سیاسی و تجاری آن در شاهنشاهی اشکانی. مطالعات تاریخ فرهنگی، ۴(۱۶)، 132-113.#
رضایی‌باغ‌بیدی، حسن (1387). تاریخ زبان‌های ایرانی، مرکز پژوهش‌های زبان دنیا. اوساکا: دانشگاه اوساکا.#
سرفراز، علی اکبر و فریدون آورزمانی (1380). سکه‌های ایران از آغاز تا دوران زندیه، تهران: سمت.#
سلوود، دیوید (1389الف). سکه‌های پارتی، در: تاریخ ایران کمبریج از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، جلد سوم، قسمت اول، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، صص. 381ـ۴00. #
سلوود، دیوید (1389ب). دولت‌های کوچک جنوب ایران، در: تاریخ ایران کمبریج از سلوکیان تا فروپاشی ساسانیان، جلد سوم، قسمت اول، گردآورنده احسان یارشاطر، ترجمه حسن انوشه. تهران: امیرکبیر، صص. ۴۰۱ـ۴۱۶.#
سودایی، بیتا (1391). بررسی اندیشه‌های ایرانی برمسکوکات پارت نخست (2۴7-1۶8 ق.م). باستان‌شناسی ایران، ۲(۲)، ۴۰-۵۳. #
سنگاری، اسماعیل و علیرضا کرباسی (1399)، «تحلیل انتقادی بر مفهوم «فیل‌هلن» بر سکه‌های اشکانی»، پژوهش‌نامۀ انتقادی متون و برنامه‌های علوم انسانی، ۲۰(۱)، 179ـ198. #
سودایی، بیتا، مقسم، ابوطالب (1402). گونه‌شناسی و تحلیل سکه‌های خاراسن در موزه ایران باستان. پیام باستان‌شناس، ۱۵(۲۹)، 115ـ126.#
شکوری‌فر، ملیحه، نصرالله زاده، سیروس (139۵). پیگیری سنت‌های ایرانی در سکه‌های اشکانی. جستارهای تاریخی، ۷(۱)، 21ـ۴۵.#
شهبازی، علیرضاشاپور (1390). جستاری دربارۀ یک نماد هخامنشی فروهر، اهورامزدا یا خورنه؟، ترجمۀ شهرام جلیلیان، تهران: نشر و پژوهش شیرازه.#
شول، مونیکا (1392). مدارکی درباره تاریخ و فرهنگ خاراکنه پارتی. امپراتوری اشکانی و اسناد و منابع آن، گردآوری یوزف ویزهوفر، ترجمه هوشنگ صادقی و دیگران، تهران: فرزان روز، صص. ۶27ـ۶۴2.#
شیپمان، کلاوس (1386). مبانی تاریخ پارتیان، ترجمه هوشنگ صادقی، تهران: فرزان‌روز.#
غلامی، کیارش (1392). سکه‌های اشکانی بازنگری تاریخ و سکه‌شناسی اشکانیان، تهران: پازینه.#
فرای، ریچارد نلسون (1380). تاریخ باستانی ایران، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.#
کالج، مالکوم (1388). اشکانیان (پارتیان)، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: هیرمند.#
کُرتیس، وستاسرخوش (1389). فرهنگ و جامۀ اشکانی، در: بین‌النهرین و ایران در دورۀ اشکانی و ساسانی: وازنش و باززایی در حدود 238 ق.م- 624 میلادی، گزارشی از سمینار یادوارۀ ولادیمیر لوکونین، ویراستۀ جان کرتیس، ترجمۀ زهرا باستی، تهران: سمت.#
کُرتیس، وستاسرخوش (1390). احیای ایران در دوره پارت‌ها، در: پارت‌ها و روزگارشان: پژوهشی در تاریخ ایران باستان، ویراستۀ وستاسرخوش کرتیس و سارا استیوارت، ترجمۀ محمود فاضلی بیرجندی، تهران: نشر پایان.#
کُرتیس، وستاسرخوش (1392). لباس و پوشش سر در دورۀ اشکانیان، در: امپراتوری اشکانی و اسناد و منابع آن، گردآوری یوزف ویزهوفر، ترجمه هوشنگ صادقی و دیگران، تهران: فرزان روز.#
گیرشمن، رومن (1389). ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.#
لوکوک، پیر (1382). کتیبه‌های هخامنشی، ترجمۀ نازیلا خلخالی، تهران: فرزان‌ روز.#
مالاندرا، ویلیام (1391). مقدمه‌ای بر دین ایران باستان، ترجمۀ خسرو قلی‌زاده، تهران: کتاب پارسه.#
مشکور، محمد‌جواد (1374). جغرافیای تاریخی ایران باستان، چاپ سوم، تهران: دنیای کتاب.#
ملکزاده بیانی، ملکه (1385). تاریخ سکه، جلد دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.#
ولسکی، یوزف (1383). شاهنشاهی اشکانی، ترجمۀ مرتضی ثاقب‌فر، تهران: ققنوس.#
ولسکی، یوزف (1388). اشکانیان و ساسانیان، در: نوشته‌هایی در باب تاریخ و فرهنگ اشکانیان، از فرانتس آلتهایم، مترجم هوشنگ صادقی، چاپ اول، تهران: پژوهشگاه سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری، صص. 187ـ196.#
ویسهوفر، یوزف (1388). تاریخ پارس از اسکندر مقدونی تا مهرداد اشکانی، ترجمۀ هوشنگ صادقی، تهران: فرزان روز.#

Abgarians, M. T., & Sellwood, D. G. (1971). A hoard of early Parthian drachms. The Numismatic Chronicle, 7(11).#
Alram, M. (1986). Arsacids iii. Arsacid coinage. In E. Yarshater (Ed.), Encyclopaedia Iranica (Vol. 2, Fasc. 5, pp. 536–540). London and New York.#
Assar, G. R. F. (2001). Recent studies in Parthian history: Part II. The Celator: Journal of Ancient and Medieval Coinage, 15, 17–22.#
Assar, G. R. F. (2004). Genealogy and coinage of the early Parthian rulers. I. Parthica, 6.#
Assar, G. R. F. (2006). A revised Parthian chronology of the period 165–91 BC. Electrum, 11, 87–158.#
Boyce, M. (1986). Arsacid iv. Arsacid religion. In Encyclopaedia Iranica (Vol. 2, Fasc. 5).#
Curtis, V. S. (2007). Religious iconography on ancient Iranian coins. In J. Cribb & G. Herrmann (Eds.), After Alexander: Central Asia before Islam (Proceedings of the British Academy, 133). Oxford.#
Debevoise, N. (1938). A political history of Parthia. University of Chicago Press.#
Ellerbrock, U. (2013). Religiöse Ikonographie auf parthischen Münzen: Der Einfluss politisch-gesellschaftlicher Veränderungen auf das Bild der Göttin Tyche im Parthischen Reich. Iranica Antiqua, 48.#
Gariboldi, A. (2004). Royal and ideological patterns between Seleucid and Parthian coins: The case of θεοπάτωρ. In R. Rollinger & Ch. Ulf (Eds.), Commerce and monetary systems in the ancient world: Means of transmission and cultural interaction (Melammu Symposia V). Stuttgart.#
Haruta, S. (2013). Aramaic, Parthian, and Middle Persian. In D. T. Potts (Ed.), The Oxford handbook of ancient Iran. Oxford University Press.#
Hill, G. F. (1922). Attambelos I of Characene. Numismatic Notes and Monographs, 14, 1–12. American Numismatic Society.#
Neusner, J. (1963). Parthian political ideology. Iranica Antiqua, 3.#
Newell, E. T. (1925). Mithradates of Parthia and Hyspaosines of Characene: A numismatic palimpsest. American Numismatic Society, 26, 1–18.#
Olbrycht, M. J. (1997). Parthian king’s tiara: Numismatic evidence and some aspects of Arsacid political ideology. Notae Numismaticae, 2.#
Olbrycht, M. J. (2010). The early reign of Mithradates II the Great in Parthia. Anabasis, 1.#
Olbrycht, M. J. (2011). The titulature of the first Arsacids and its religious connotations. In L. Mrozewicz & K. Balbuza (Eds.), The world of antiquity, its Polish researchers and the cult of the ruler. Poznań.#
Potts, D. T. (1988). Arabia and the Kingdom of Characene. In D. T. Potts, Araby the Blest: Studies in Arabian archaeology (pp. 137–167). University of Copenhagen: Museum Tusculanum Press.#
Rezakhani, K. (2013). Arsacid, Elymaean and Persid coinage. In D. T. Potts (Ed.), The Oxford handbook of ancient Iran. Oxford University Press.#
Sellwood, D. (1976). The drachms of the Parthian “Dark Age.” Journal of the Royal Asiatic Society, 108.#
Sellwood, D. (1980). An introduction to the coinage of Parthia (2nd ed.). London: Spink and Son Ltd.#
Shahbazi, A. Sh. (1986). Arsacid i. Origins. In Encyclopaedia Iranica (Vol. 2, Fasc. 5).#
Sinisi, F. (2012a). The coinage of the Parthians. In W. E. Metcalf (Ed.), The Oxford handbook of Greek and Roman coinage. Oxford University Press.#
Sinisi, F. (2012b). Sylloge Nummorum Parthicorum (Vol. VII, Vologases I–Pacorus III). Wien: Österreichische Akademie der Wissenschaften.#
Tafażżolī, A. (1986). Āraš Kay. In Encyclopaedia Iranica (Vol. 2, Fasc. 3).#