مفهوم کاوی «نفس» و دیگر موانع کمال وابسته به آن ،دراسرارنامۀ عطّار نيشابوری

محورهای موضوعی : مطالعات نقد ادبی

حکیمه کهساری ¹ , مسعود مهدیان ² , ملیحه مهدوی ³

1 - دانشجوی دکتری گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علی آباد کتول، دانشگاه آزاد اسلامی، علی آباد کتول، ایران.
2 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علی آباد کتول، دانشگاه آزاد اسلامی، علی آباد کتول، ایران
3 - استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی، واحد علی آباد کتول، دانشگاه آزاد اسلامی، علی آباد کتول، ایران.

تاریخ دریافت : 1402/10/09 تاریخ پذیرش : 1402/12/09 تاریخ انتشار : 1403/02/30

کلید واژه: اسرار نامه, عطّار نیشابوری, موانع کمال, نفس, رذایل اخلاقی,

چکیده مقاله :

کمال‌گرایی که همواره یکی از شاخص‌های مهم ادبیّات عرفانی - اخلاقی بوده‌است؛ تلاشی است که برای نیل به کمال انسانی صورت می گیرد. اما درکنار عوامل مهم کمال گرایی انسان، برّرسی وتبیین موانع بازدارنده ای که انسان را از مسیر اهداف عالیه اش دور می کند؛مهم وضروری است. به نحوی که بسیاری از عرفا، شناخت محدودیت‌ها و موانع کمال را مهمترین اصل برای نیل به آن برشمرده‌اند. در این مقاله، نویسندگان تلاش خود را صرف برّرسی این سؤال اصلی نموده اند که: « نفس به عنوان مهمترین عامل بازدارنده کمال انسان در اسرارنامه عطّار نیشابوری چگونه تبیین شده است ؟»و «چه ارتباطی بین نفس وسایر عوامل بازدارنده کمال وجود دارد؟فرضیّه نویسندگان این است که مفهوم «نفس»که یکی از اصلی‌ترین عوامل بازدارندۀ کمال آدمی است در اسرارنامۀ عطّار به عنوان علل ایجاد بسیاری از رذایل اخلاقی معرفی شده است .یافته‌های مقاله با استفاده از روش توصیفی تحلیلی نشان داد مفهوم نفس در اسرارنامۀ عطّار زمینه ساز تحقّق رذایل اخلاقیی همچون حسادت وبخل ،حرص وطمع ،خشم وکینه توزی ،دنیاطلبی و..شده است ؛ که نهایتاً آدمی را از نیل به کمال بازمی‌دارد. بنابراین، مقالۀ کنونی ضمن برّرسی دقیق ابیات اسرارنامه، به تبیین مفهوم نفس که چون سمّ کشنده ی اخلاق ومعنویت ، در نهاد انسان نهادینه شده است؛ تا او را به پست ترین مرحله ی ذلّت و خواری برساند؛ می پردازد.

چکیده انگلیسی:

Perfectionism, which has always been one of the important indicators of mystical-ethical literature; It is an effort to achieve human perfection. But along with the important factors of human perfectionism, it is important and necessary to examine and explain the obstacles that keep people away from the path of their highest goals. In such a way that many mystics have listed the knowledge of the limitations and obstacles of perfection as the most important principle to achieve it. In this article, the authors have devoted their efforts to examining this main question: "How is the ego explained as the most important factor preventing human perfection in Attar Nishaburi's Asrarnameh?" And "what is the relationship between the ego and other factors that prevent perfection?" The hypothesis of the authors is that the concept of "soul", which is one of the main factors preventing the perfection of a person, is introduced in Asrarnameh Attar as the cause of many moral vices. The findings of the article, using the descriptive and analytical method, showed that the concept of self in Asrarnameh Attar is the basis for the realization of moral vices such as envy and miserliness, greed and anger and malice, worldliness, etc. which ultimately prevents a person from achieving perfection. Therefore, the current article, while carefully examining the verses of Asrarnameh, explains the concept of ego, which is embedded in human nature as a deadly poison of morality and spirituality; to bring him to the lowest stage of humiliation.

منابع و مأخذ:

قرآن كريم
نهج‌البلاغه.(1400). به تصحیح سیّدجعفر شهیدی، تهران: علمی و فرهنگی.
ابوروح، لطف الله بن ابی‌سعد.(1391). حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر، به تصحیح محمّدرضا شفیعی، تهران: سخن.
اسماعیلی، سپیده.(1399). عطّار نیشابوری: زندگی‌نامه عارف و شاعر بزرگ فریدالدّین ابوحامد محمّد نیشابوری، تهران:کتابچه.
اقبالیان، صدیقه.(1400). کرامت نفس در اسلام و روانشناسی معاصر، تهران: جالیز.
پازوکی، معصومه؛ اسداللهی، خدابخش؛ نیکویی، علیرضا و هاشم پور سبحانی، توفیق.(1400). «مقایسه تطبیقی اسطوره و عرفان در هفت شهر عشق عطّار با غزلیات بیدل دهلوی»، مجلّۀ مطالعات ادبیات تطبیقی، دورۀ 15، شمارۀ 58، صص: 293-309.
پژوهش، پرنوش.(1400). «تأویل‌پذیری مفهوم کفر در اندیشۀ عرفانی (نمونۀ موردی حکایت شیخ صنعان از عطّار)»، مجلّۀ ادبیات عرفانی، دورۀ 13، شمارۀ 25، صص: 67-94.
ثعلبی، ابواسحاق محمّد بن احمد.(1422). الكشف والبيان، بیروت: دار احیاء التّراث العربی.
جلالی، بیژن.(1400). با عطّار نیشابور در خم کوچۀ عشق، تهران: آرون.
حسینی‌سعادتی، سید محمدهادی؛ مومنی هزاوه، امیر؛ محبتی، مهدی و ولیئی، قربان.(1401). «بررسی مبانی فلسفی و عرفانی نظریّۀ عشق و نقش آن در هستی، در آثار منظوم عرفانی عطّار»، مجلّۀ عرفان اسلامی، دورۀ 19، شمارۀ 74، صص: 21-40.
خدّامی، ربابه.(1401). فرهنگ عامّه در مصیبت‌نامه عطّار نیشابوری، تهران: آوای چلچله.
درویشی، آرش.(1398). حکایت زندگی عطّار نیشابوری، تهران: پرنو.
دینی، هادی؛ اکرمی، میرجلیل و موسی‌زاده، محمّدعلی.(1397). «مقایسۀ مقامات سلوکی توکّل، رضا و تسلیم در مکتب و ادبیات عرفان با تکیه بر مثنوی‌های عطّار نیشابوری»، مجلّۀ عرفانیات در ادب فارسی، دورۀ 9، شمارۀ 34، صص: 47-72.
ريتر، هلموت.(1389). درياي جان، مترجم عبـّاس زرياب خويي و مهرآفاق بايبردي، چاپّ سوّم، تهران: بين‌المللي الهدي.
زرّين‌كوب، عبدالحسين.(1391). صداي بال سـيمرغ، چاپ ششم، تهران: سخن.
عطّار، فریدالدِین.(1401). اسرارنامه، به تصحیح محمّدرضا شفیعی کدکنی، تهران: سخن.
فروزانفر، بدیع‌الزّمان.(1390). زندگینامۀ عطّار نیشابوری، تهران: معین.
فهری زنجانی، سیّداحمد.(1391). ریا و عجب، تهران: غنچه.
قبادی، حسنعلی.(1396). ادبیات فارسی، انقلاب اسلامی و هویت ایرانی، تهران: سمت.
قشیری، عبدالکریم هوازن.(1389). رسالۀ قشيريه، تصحيح بديع‌الزّمان فروزانفر، چاپّ دوّم، تهران: زوار.
کاشانی، عزّالدین محمود بن علی.(1394). مصباح‌الهدايه ومفتاح‌الكفايه، ترجمۀ جلالّ‌الدین همایی، تهران: سخن.
کامرانیان، عباسعلی.(1398). نکته‌های قرآنی دربارۀ مشترکات نفس امّاره با شیطان، تهران: آیه و آیینه.
کمیلی، زهرا.(1401). صور خیال در الهی‌نامه عطّار نیشابوری، تهران: چشم انداز قطب.
کی‌شمس، معصومه.(1400). شیطان، ابلیس، نفس امّاره از دیدگاه عرفا، تهران: ارشدان.
مصفّا، محمّدجعفر.(1400). انسان در اسارت فکر، تهران: نفس.
مکوندی، آزیتا.(1400). اندیشۀ عرفان در منطق‌الطّیر عطّار نیشابوری، تهران: بوعلی.
مهدی‌پور، حسن.(1398). اخلاق عرفانی عطّار نیشابوری: مبانی، نظام‌مندی و نظریۀ اخلاقی، تهران: نگاه معاصر.
مولوی، جلال‌الدّین.(1393). مثنوی معنوی، چاپ هفتم، تهران: ثالث.
ناصری، فرشته.(1398). مؤلّفه‌های ادبیات عرفانی در متون ادب پارسی، تهران: تخته سیاه.