بررسی و تحلیل توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز با استفاده از آماره های فضایی موران و نزدیکترین همسایگی

رسول قربانی ¹ ( دانشگاه تبریز )
مهدیه طاهونی ² ( دانشگاه تبریز )
فاطمه موحد ³ ( دانشگاه تبریز )

تاریخ ارسال : 1401/11/24 تاریخ تایید : 1403/02/28

کلید واژه: توزیع فضایی, شهر تبریز, مساکن کوچک و کم دوام, موران و نزدیک ترین همسایگی,

چکیده مقاله :

این پژوهش توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز را مورد مطالعه قرار داده است. بر این مبنا روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. از منظر هدف از دسته تحقیق‌های کاربردی محسوب می‌شود. جهت تحلیل داده ها از نرم افزار Arc GIS و تکنیک تحلیل عاملی، آماره های فضایی موران و نزدیکترین همسایگی استفاده کرده است.
نتایج یافته ها نشان می دهد که مناطق شمال و شمال غربی تبریز (مناطقی که حاشیه نشین و یا اقشار کم درآمد هستند) دارای تراکم بالا و مساحت کم نرخ اشتغال و سواد پایین است که نقاط داغ شهر را به خود اختصاص داده اند. در مقابل مناطق مرکزی و ضلع شرقی تبریز به دلیل اینکه محل اسکان افرادی با میزان تحصیلات بالا، نرخ اشتغال تقریبا بالا و کالبدی متشکل از مصالح بادوام نظیر اسکلت فلزی و بتن ‌می‌باشد؛ نقاط سرد از نظر وضعیت مسکن تبریز را به خود اختصاص داده است و در تحلیل خوشه ای توزیع فضایی مساکن کم دوام و بی دوام شهر تبریز مناطق حاشیه نشین شمال شهر در خوشه High - High، نواحی پیرامونی بافت تاریخی و قدیم شهر ، منطقه شهر اندیشه که از الگوی کوچک سازی و بلند مرتبه سازی در حاشیه بافت روستایی در جنوب شرق شهر و هچنین پیرامون محدوده های روستایی و نواحی برنامه ریزی شده در شرق شهر درخوشه Low – High ، نواحی حاشیه باغات و فضاهای عمده سبز در محدوده شهر در خوشه High - Low ، و مناطقی که هنوز کاملا ساخته نشده اند (اراضی پیرامونی شهر و شهرکهای نوساز حاشیه ای) یا در محدوده بافت تاریخی واقع شده اند در خوشه Low - Low هستند. این وضعیت از یک سو حاکی از وجود فاصله طبقاتی و دوگانگی در توزیع فضایی مساکن با کیفیت بالا در مناطق مختلف و از سوی دیگر بیانگر شکل توده های نسبتا گسترده مساکن کم دوام و کم مساحت در بخشهایی از شهر تبریز است که می تواند بستر ساز مشکلات اجتماعی مختلف باشد و از سوی دیگر بیانگر آنست که بلند مرتبه سازی و کوچک سازی های دهه های اخیر تا حدی به اختلاط اجتماعی در شهر کمک کرده است.

چکیده انگلیسی :

This research has studied the spatial distribution of small and less durable houses in the city of Tabriz . Based on this, the research method is descriptive-analytical.. Arc GIS software and factor analysis technique, Moran's spatial statistics and nearest neighbor have been used for data analysis.
The results of the findings show that the north and northwest areas of Tabriz have high density and low area of employment rate and low literacy, which are the hot spots of the city. In contrast, the central and eastern areas of Tabriz are inhabited by people with a high level of education, an almost high employment rate, and a body composed of durable materials such as metal skeleton and concrete. In terms of the housing situation, Tabriz has its own cold spots And in the cluster analysis of the spatial distribution of low-durable and non-durable houses in the city of Tabriz, the marginal areas of the north of the city in the High-High cluster, the peripheral areas of the historical and old context of the city, the Andisheh city area, which is based on the pattern of downsizing and high-rise building on the edge of the rural context. In the southeast of the city and also around the rural areas and planned areas in the east of the city in the Low-High cluster, the areas around gardens and major green spaces in the city limits in the High-Low cluster, and areas that have not yet been completely built (peripheral lands) Newly built peripheral cities and towns) or located within the historical context are in the Low-Low cluster. On the one hand, this situation indicates the existence of a class gap and duality in the spatial distribution of high-quality houses in different areas, and on the other hand, it indicates the relatively large masses of low-durable and small-area houses in parts of Tabriz city, which can create problems be different socially and on the other hand, it shows that the high-rise building and downsizing in recent decades have helped to some extent in the social mixing in the city.

متن کامل:



Journal Research and Urban Planning ISSN (Print): 2228-5229 - ISSN (Online):  2476-3845

Spring 2021. Vol 12. Issue 44

 

 

 

 

Research Paper

Investigating and analyzing the spatial distribution of small and less durable houses in Tabriz city Using Moran's spatial

statistics and nearest neighbor

Rasoul Ghorbani: Prof, Department of Geography and Urban Planning, Faculty of Planning and EnvironmentalSciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran.

Mahdieh Tahooni¹: Ph.D. in Geography and Urban Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran.

Fteme Movahed: Ph.D. Student in of Geography and Urban Planning, Faculty of Planning and Environmental Sciences, University of Tabriz, Tabriz, Iran.

 

Abstract A special look at housing is also a qualitative look after compensating the lack of housing. Basically, the quality of urban life and its promotion is the most important approach in urban planning, of which housing is one of the most effective factors. The analysis of qualitative characteristics can become the basis for transformation in comprehensive housing planning and the adoption of appropriate policies in various urban areas, especially the important part of housing. This research has studied the spatial distribution of small and less durable houses in the city of Tabriz using the statistical blocks of the general population and housing census of 2015. Based on this, the research method is descriptive-analytical. From the point of view of the goal, it is considered as applied research. Arc GIS software and factor analysis technique, Moran's spatial statistics and nearest neighbor have been used for data analysis. Therefore, the center and southwest of Tabriz with (High-Low cluster) are in extreme low-durable housing conditions with low clustering with a rate of 4.96%. The north of Tabriz with High-High cluster is in the condition of extreme low durability of housing with high clustering with the rate of 27.51%. Surroundings and parts of the center of Tabriz with (Low-High cluster) are in relatively good durability conditions with extremely low clustering at the rate of 12.30%.  It is crystal clear that, the results of the findings show that the north and northwest areas of Tabriz (areas that are marginalized or low-income strata) have high density and low area of employment rate and low literacy, which are the hot spots of the city. In contrast, the central and eastern areas of Tabriz are inhabited by people with a high level of education, an almost high employment rate, and a body composed of durable materials such as metal skeleton and concrete. In terms of the housing situation, Tabriz has its own cold spots And in the cluster analysis of the spatial distribution of low-durable and non-durable houses in the city of Tabriz, the marginal areas of the north of the city in the High-High cluster, the peripheral areas of the historical and old context of the city, the Andisheh city area, which is based on the pattern of downsizing and high-rise building on the edge of the rural context. In the southeast of the city and also around the rural areas and planned areas in the east of the city in the Low-High cluster, the areas around gardens and major green spaces in the city limits in the High-Low cluster, and areas that have not yet been completely built (peripheral lands) Newly built peripheral cities and towns) or located within the historical context are in the Low-Low cluster. On the one hand, this situation indicates the existence of a class gap and duality in the spatial distribution of high-quality houses in different areas, and on the other hand, it indicates the relatively large masses of low-durable and small-area houses in parts of Tabriz city, which can create problems be different socially and on the other hand, it shows that the high-rise building and downsizing in recent decades have helped to some extent in the social mixing in the city.

Received:2023 Accepted:  PP:                                 Keywords: Spatial distribution, small and less durable houses, Moran and the nearest neighborhood, Tabriz city

 

 

 

Use your device to scan and read the article online

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  Corresponding author: Mahdieh Tahooni, Tel: [phone] Email: [e-mail]

Extended Abstract

 

Introduction

 

Quantitative and qualitative indicators of urban housing can be a suitable solution for evaluating the quality of urban life and the satisfaction of citizens; Because housing is more than a shelter and body for people, and the quality of housing is effective on establishing identity, peace and physical and mental comfort. Considering the extensive social, economic, physical, environmental and psychological effects of housing on the urban environment, it can be understood that the realization of many goals of sustainable development and more importantly the quality of urban life is in the category of housing quality and its sustainability. The city of Tabriz with a population of 1,584,855 in the census of 2015 is one of the metropolises of Tabriz, which has grown significantly in terms of population during different censuses, and this growth has caused it to witness the physical and physical expansion of the city, and the quantitative and qualitative expansion of housing faces challenges. . Therefore, considering the importance of housing in human life, as well as the role of housing and residential use in urban planning, for urban planning and housing planning of every city, finding an answer to the problem of spatial distribution of low-durable and non-durable housing is considered a basic requirement. come The aim of the present research is to achieve a method based on mathematical logic to analyze the spatial distribution of low-durable and non-durable housing with the aim of better planning for the housing sector of each city and to create a unity of procedure among city planners for this purpose, and the most important question This research is whether there is spatial inequality based on housing quality indicators.

Methodology

The research method is set based on the nature, topic and goals of each research. In terms of its nature, the research method is a combination of descriptive-analytical methods, and in terms of its purpose, it is considered a part of applied research. Spatial analysis of low-durable and non-durable housing in Tabriz city has been investigated using 31 indicators, whose information was obtained from the blocks of Tabriz City Statistics Center. Indexes were indexed first with the help of SPSS software, and then they were measured and factor analyzed. Finally, we reached 5 factors whose outputs are entered into the GIS environment; Then, the spatial analysis of low-durable and non-durable houses has been done using the technique of spatial autocorrelation analysis (Moran I and Hot Spot).

Results and discussion

In order to investigate and analyze the spatial distribution of low-durable and non-durable housing in Tabriz city, 31 indicators have been used. First, the data of the statistical blocks of 2015 were entered into ArcGIS software, and then the input data for the studied indicators in percentage form. Calculated. Then, for normalization and screening of the indicators with a high correlation with the subject of the research, the percentages calculated based on the Likert spectrum were categorized for review and analysis based on factor analysis. The results of SPSS software were extracted in the factor analysis of indicators that had a relatively high correlation with the subject of the research, and in the next step, Moran's diagram was used to obtain the housing status of the data obtained from the factor analysis to investigate the spatial distribution of unsustainable housing. It was found that Moran's coefficient is equal to 0.565. This value is smaller than one, so the spatial distribution of the above factors in Tabriz city is clustered. In the process of revealing the hot and cold spots, the results were categorized into 5 categories, which were mostly based on the indicators affecting the spatial distribution of unsustainable and unsustainable houses, as a result, the hot and cold spots were identified in relation to the subject. The hottest points of population density in the metropolis of Tabriz are the northern areas of Tabriz (marginal areas) and the localities of Ahmedabad, Malazinal, Khalilabad, Idalo, Terlan-Darhsi and the west of Tabriz city, including old localities such as Qara-Aghaj, Heklam-Abad. , Akhoni, etc., which includes marginal areas and Andisheh town And it has houses with a small area. In the mentioned areas, the rate of employment and literacy is low, and the existence of problems such as addiction and informal jobs, which are caused by the illiteracy and lack of sufficient skills of people, in the creation and construction of low-durable and small-area houses with very non-durable materials has a significant impact on the situation. They have inadequate housing in Tabriz. Lack of awareness, high birth rate and uninformed increase in population have caused the population to increase and as a result these people are forced to live in parts of the city where there is inadequate access to infrastructure services and facilities and the price of land is low. It becomes unsustainable for life and has an effect on the physical and mental health of its residents. Therefore, the hot spots in the Tabriz housing situation belong to these spots. On the other hand, the coldest population density points in the metropolis include Rushdieh, Valiasr, El-Goli, Golgasht, etc., because they are inhabited by people with a high level of education, an almost high employment rate, and a body composed of durable materials such as skeletons. Metal and concrete are the cold spots of the housing situation in Tabriz. These areas are relatively new or have been improved, and due to the existence of appropriate services and facilities, standard buildings have been built, and the middle and high income classes who have high education, skills and expertise have settled in these areas. In general, in the northern areas, The western and to some extent. the southern part of Tabriz, which mainly include the marginal areas and the old context of Tabriz, have the worst conditions in terms of housing quality, and this area of low quality housing continues from the northeast to the northwest. And in the cluster analysis of the spatial distribution of low-durable and non-durable houses in Tabriz, areas 10 and 4 have the High-High cluster, and these areas are among the marginal, old and high-density areas, and in the High-Low cluster, low-durable and non-durable houses Durability is high and low in adjacent units, which includes parts of areas 1, 2, 7 and 8 in Tabriz city. In the Low-High cluster, low-durable and non-durable housings are low in the area itself and high in the adjacent units, which in Tabriz city are located in the peripheral areas of area 10, the lower parts of area 6, the west of area 4, and small parts of areas 2 and 3. includes In the Low-Low cluster, both low-durable and non-durable housings are low and in the adjacent units, which in terms of location in Tabriz city includes most areas 2, 3, 5, 6, 7 and 8.

 

 

Conclusion

 

Housing indicators as the main foundation of a comprehensive program and a necessary tool to express various economic, social, cultural, environmental and physical aspects of housing have a special place in housing planning. In this research, due to the importance of low-durable and non-durable housing in the planning process, 31 indicators were examined using factor analysis, which was reduced to 5 factors, and the spatial distribution of 5 indicators using Moran's spatial statistical technique and the closest The neighborhood was investigated, and the results obtained from the spatial analysis of inequality through cold and hot spots and local morans show that a relatively heavy mass of small and unsustainable houses in the north and parts of the south of the city, which are mainly from the outskirts Settlements have been formed, which shows the social-spatial segregation of low-income urban strata. At the same time, the trend of high-rise construction and apartment living in recent decades has provided the ground for the establishment of middle-to-low income groups with middle-to-high income groups around the historical fabric of the city, Andisheh area, Marzdaran, Yaghchian and other areas. It is a promising process for the spatial balance of social strata. Another point is the relationship between housing quality and employment and education level. If appropriate policies are implemented at the macro and micro levels to improve the awareness and livelihood of the society, housing quality will be improved as a dependent variable.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقاله پژوهشی

بررسی و تحلیل توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز

با استفاده از آماره های فضایی موران و نزدیکترین همسایگی

 

رسول قربانی: استاد گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

مهدیه طاهونی¹: دکترای جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

فاطمه موحد: دانشجوی دکترای رشته جغرافیا و برنامه ریزی شهری، دانشکده برنامه ریزی و علوم محیطی، دانشگاه تبریز، تبریز، ایران.

 

چکیده نگاه ویژه به مسکن نیز پس از گذر از جبران کمبود مسکن، نگاهی کیفی به آن است. اصولا كيفيت زندگي شهري و ارتقاي آن مهم ترين رويكرد در برنامه ريزي شهري است که مسکن از موثرترین عوامل آن مي باشد. تحلیل ویژگی های کیفی می تواند زمینه ساز تحول در برنامه ریزی جامع مسکن و اتخاذ سیاست مناسب در عرصه های مختلف شهری به ویژه بخش مهم مسکن شود. این پژوهش توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز را با استفاده از اطلاعات بلوک های آماری سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395 را مورد مطالعه قرار داده است. بر این مبنا روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. از منظر هدف از دسته تحقیق‌های کاربردی محسوب می‌شود. جهت تحلیل داده ها از نرم افزار Arc GIS و تکنیک تحلیل عاملی، آماره های فضایی موران و نزدیکترین همسایگی استفاده کرده است. براین اساس، مرکز و جنوب غرب تبریز با (High-Low cluster)  در شرایط کم دوامی شدید مسکن با خوشه بندی پایین با میزان 4.96 درصد می باشد. شمال تبریز با (High-High cluster) در شرایط کم دوامی شدید مسکن با خوشه بندی بالا با میزان 27.51 درصد می باشد. پیرامون و بخش هایی از مرکز تبریز با (Low-High cluster)  در شرایط دوام نسبتا خوب با خوشه بندی پایین شدید به میزان 12.30 درصد می باشد. در نهایت نتایج یافته ها نشان می دهد که  مناطق شمال و شمال غربی تبریز (مناطقی که حاشیه نشین و یا اقشار کم درآمد هستند) دارای تراکم بالا و مساحت کم نرخ اشتغال و سواد پایین است که نقاط داغ شهر را به خود اختصاص داده اند. در مقابل مناطق مرکزی و ضلع شرقی تبریز به دلیل اینکه محل اسکان افرادی با میزان تحصیلات بالا، نرخ اشتغال تقریبا بالا و کالبدی متشکل از مصالح بادوام نظیر اسکلت فلزی و بتن ­می­باشد؛ نقاط سرد از نظر وضعیت مسکن تبریز را به خود اختصاص داده است  و در تحلیل خوشه ای توزیع فضایی مساکن کم دوام و بی دوام شهر تبریز مناطق حاشیه نشین شمال شهر در خوشه High - High، نواحی پیرامونی بافت تاریخی و قدیم شهر ، منطقه شهر اندیشه که از الگوی کوچک سازی  و بلند مرتبه سازی در حاشیه بافت روستایی در جنوب شرق شهر و هچنین پیرامون محدوده های روستایی و نواحی برنامه ریزی شده در شرق شهر درخوشه Low – High ، نواحی حاشیه باغات و فضاهای عمده سبز در محدوده شهر در خوشه High - Low ، و مناطقی که هنوز کاملا ساخته نشده اند (اراضی پیرامونی شهر و شهرکهای نوساز حاشیه ای) یا در محدوده بافت تاریخی واقع شده اند در خوشه Low - Low  هستند. این وضعیت  از یک سو حاکی از وجود فاصله طبقاتی و دوگانگی در توزیع فضایی مساکن با کیفیت بالا در مناطق مختلف و از سوی دیگر بیانگر شکل توده های نسبتا گسترده مساکن کم دوام و کم مساحت در بخشهایی از شهر تبریز است که می تواند بستر ساز مشکلات اجتماعی مختلف باشد و از سوی دیگر بیانگر آنست که بلند مرتبه سازی و کوچک سازی های دهه های اخیر تا حدی به اختلاط اجتماعی در شهر کمک کرده است. .

تاریخ دریافت: 1401 تاریخ پذیرش:  شماره صفحات:                               واژه­های کلیدی: توزیع فضایی، مساکن کوچک و کم دوام، موران و نزدیک ترین همسایگی، شهر تبریز

 

 

 

 

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

[1]  نویسنده مسئول: مهدیه طاهونی تلفن:[phone]، پست الکترونیکی [e-mail] 

مقدمه:

 

در آغاز قرن بیست ویكم كشورهاي جهان سوم با چالش هاي عمده اي چون فراهم آوردن سرپناه مناسب، اشتغال و محیط زیست پایدار مواجه اند. در این بین سرپناه مناسب به دلیل وجود نیازهاي اولیه ی فردي یا خانوادگي، همچون خواب و استراحت و حفاظت در برابر شرایط جوي ـ و خالصه، شرایط زیست در مقابل طبیعت ـ بسیار اهمیت دارد (Rezaei Rad and Rafiyan, 2018:96). به موازات افزایش جمعیت و شهرنشینی همواره مسایل و مشکلات جدیدی در جوامع مطرح میشود و تأمین مسکن اقشار کم درآمد یکی از مسائل عمده در نظام برنامه­ریزی کشورهای مختلف و به ویژه کشورهای در حال توسعه میباشد. در ایران و از دهه 1340 از مسکن بعنوان یک چالش در برنامهریزی شهری مطرح گردید، لذا لزوم توجه به مسکن و برنامه­ریزی آن در راستای توسعه پایدار شهری در

چارچوب برنامه­ریزی­های ملی، منطقه­ای و شهری، در نظر گرفته شد. مسکن حوزه­ای است که علوم مختلفی بدان پرداخته و ادبیات گسترده­ای در این زمینه وجود دارد(Dadjou & et, al, 1401:92). مسکن به عنوان یکی از دغدغه­های اصلی در جوامع امروزی، موضوعی جدی به شمار می رود که نقش تعیین کننده ای کیفیت زندگی فردی و جمعی دارد. احتیاج به مسكن و اتخاذ راهكارهاي مناسب براي تولید متناسب با نیاز از مسائل و مشکلات عمده در این زمینه در شهرهاي بزرگ به شمار مي آید (Morenikeji et al, 2017: 310). نیاز به مسكن همواره در طول تاریخ دغدغه هاي جوامع بوده و به فراخور امكانات و شرایط تاریخي و اقلیمي و تكنولوژیكي، روش هاي بدیع و متنوع تولید سرپناه، به خلق الگوهاي مختلف سكونت منجر شده است(Healey et al, 2022:12). مسکن را می توان پدیده ای مؤثر بر سلامت روحی، جسمی و اجتماعی افراد و متأثر از تصمیمات کلان سیاسی، اجتماعی و خصوصا اقتصادی و فرهنگی دانست. علاوه بر این، رویکرد موجود در تأمین مسکن اجتماعی در کشورمان نیازمند بازنگری جدی است و شاخص­های کیفیت محیط شهری باید به عنوان بخشی مهم از معیارهای مسکن قابل استطاعت لحاظ شوند(Salaripour & et al, 2020:90). ازاین رو تامین مسکن مناسب برای تمام افراد جامعه هدف اصلی برنامه ریزی مسکن و نماد توسعه یافتگی جوامع محسوب می شود(Li & Qin, 2014: 14). کیفیت مسکن باید از جنبه های مختلف استاندارد های لازم برای زندگی را داشته باشد. به طوری که مسکن باکیفیت باید از لحاظ اقتصادی، اجتماعی و کالبدی – محیطی کیفیت مناسبی داشته باشد، زیرا کیفیت مسکن، تاثیر قابل توجهی برروی شیوه های زندگی، مسایل جسمی و روانی افراد، سلامت، برخورداری از امکانت، امنیت و برخورد با افراد دیگر اجتماع دارد. بخش مسکن در شهر تبریز با مشکلات زیادی روبروست که باعث پیدایش ناپایداری در این زمینه شده است (Rostaie & Alizade, 2020:103). از سوی دیگر مشکلات و ضعف ها در این بخش نیز به همین اندازه دامنه اثرگذاری گسترده ای دارند و می توانند پیامدهای مخربی در سطوح فردی و اجتماعی به دنبال داشته باشند (Yar Mohammadi et al., 2020: 57). شاخص های مسکن از یک سو ابزار شناخت وضعیت مسکن در ابعاد مختلف بوده و از سوی دیگر ابزار کلیدی برای ترسیم چشم انداز آینده مسکن و برنامه ریزی آن هستند (Rostaie & Alizade, 2020:102). بر ايـن اساس در بسياري از كشـورهاي توسـعه يافتـه برنامـه ریزان در تلاش براي نمايش سطوح كيفيت زنـدگي در سطوح مختلـف جغرافيـايي هسـتند تـا از ايـن طريـق بتواننـد راهكارهـاي بهينـه اي را بـراي بهبـود كيفيـت زندگي نواحي عقب مانـده از نظـر شـاخص هـاي مـورد بررسي بيابند Ebrahimzadeh & Marzi, 2015:140)). شاخص هاي كمي و كيفـي مسـكن شـهري مـي توانـد راهكار مناسبي جهت ارزيابي كيفيت زندگي شـهري و رضايت مندي شهروندان باشد؛ زيرا مسكن بـراي افـراد بيش از يك سرپناه و كالبد مي باشد و كيفيت مسكن بر احراز  هويت و آرامش و آسايش جسمي و روحـي مـؤثر مي باشد. بـا توجـه بـه آثـار گسترده ي اجتماعي، اقتصادي، فيزيكي و زيست محيطي و روانشناختي مسكن بر محيط شهري مي توان دريافت كه تحقق بسياري از اهـداف توسـعه ي پايدار و مهم تر از آن كيفيـت زنـدگي شـهري در گـرو كيفيت مسكن و پايداري آن مي باشد. شهر تبریز با جمعیت 1584855 درسرشماری سال 1395 یکی از کلانشهرهای تبریز است که در طول سرشماری های مختلف از لحاظ جمعیت رشد چشمگیری داشته و این رشد موجب شده است که شاهد گسترش فیزیکی و کالبدی شهر باشد و گسترش کمی و کیفی مسکن با چالش هایی روبرو شود. بنابراین به نظر می­رسد، با توجه به اهمیت مسکن در زندگی انسان و نقش کاربری مسکونی در برنامه ریزی شهری،  براي برنامه ریزي شهري و برنامه ریزي مسكن هر شهر، پیدا كردن پاسخ مسئله توزیع فضایي مساکن کم دوام و بی دوام از ملزومات اساسي به شمار مي آید. هدف از پژوهش حاضر دستیابي به روشي بر پایة منطق ریاضي به منظور تحلیل توزیع فضایی مساکن کم دوام و بی دوام با هدف انجام برنامه ریزي بهتر براي بخش مسكن هر شهر و به وجود آوردن وحدت رویه اي بین برنامه ریزان شهر بدین منظور است و مهمترین پرسش این پژوهش آن است که آیا بر اساس شاخص های کیفی مسکن، نابرابری فضایی وجود دارد؟ 

پیشینه و مبانی نظری تحقیق:

بررسی تجارب سایر کشورهای جهان نشان می­دهد تأمین مسکن برای بسیاری از دولت­ها، به عنوان یک چالش مطرح می­باشد. تأمین مسکن گروه­های مختلف جامعه، از جمله گروه­های کم درآمد و خانوارهای جوان، که در ابتدای فعالیت اقتصادی خود هستند و به همین لحاظ تا مدتی امکان ورود به بازار مسکن را ندارند، از وظایف اصلی دولت­ها، در سراسر جهان محسوب میشود(Mammon, et al, 2005:3). بورگ و همکاران¹ (2022) درمقاله ی طبقه بندی اجتماعی- فضایی مسکن در سوئد به این نتیجه رسیده اند که تاکید بر مالکیت خانه نقش مهمی در کیفیت مسکن دارد. به طور کلی عواملی در مسکن وجود دارد که کیفیت را تعریف می‌کنند، از قبیل این موارد می­توان به فرم مطلوب مسکن، استحکام مسکن، امنیت مسکن، ایمنی، راحتی و میزان دسترسی و نیز فاصله مناسب ساکنان به تسهیلات و خدمات، دسترسی به طبیعت و فضاهای سبز باز، همجواری مسکن با کاربری‌های سازگار، تامین تجهیزات و تاسیسات (زیرساخت‌ها) مورد نیاز مسکن و ... اشاره کرد (Zhou, 2022:8). گادرمن و همکاران² (2021) در تحقیق درک کیفیت ذهنی زندگی در افراد بی خانمان و آسیب پذیر: نقش کیفیت مسکن، سلامت، مصرف مواد  مخدر و حمایت اجتماعی با استفاده از روش GEE به این نتیجه رسیده اند که کیفیت مسکن و حمایت اجتماعی نقش مهمی در سلامت، مصرف مواد مخدردارد. به دلیل افتراق شدید اجتماعی-اقتصادی و پیدایش سکونتگاه­های زیر استاندارد، ازدیاد جمعیت و مهاجرت­های بی­رویه و بی­نظم از موطن اصلی خود به مکان­های دیگر بالاخص به شهرها، نابرابری­های فضایی تشدید شده، که بیشترین نمود این نابرابری در بخش مسکن است که حدود نیمی از مساحت شهرها را دربر می­گیرد و به لحاظ کمی و کیفی مهم­ترین کاربری شهری محسوب می­شود(Ahdanjad Roshti et al., 2020:134)). این عوامل در زمره مهم‌ترین معیارها و شاخص‌ها در تعریف و تبیین کیفیت مناسب مسکن قرار می­گیرند که توجه به آن­ها در ساخت و ساز، انجام تمامی‌ فعالیت‌های زندگی ساکنان را به سهولت و کارایی مطلوب امکان­پذیر ساخته و کمکی در جهت یافتن سطح زندگی با رفاه بیشتر و ساخت و شکل مناسب برای شهر و مناطق شهری محسوب می‌شوند(Gadermann et al, 2021:5). در مورد فرم مسکن نیز می­توان چنین اذعان داشت که زمین و چگونگی (وسعت و شکل قطعات) آن تعیین کننده فرم مسکن است، همچنین نیروی انسانی، تعیین کننده کیفیت ساخت‌و‌ساز بوده و منابع مالی بر کیفیت و چگونگی ساخت و ساز و چگونگی استفاده از مصالح و نوع آن موثر است (Bagheranjad et al., 2021:16). در استحکام مسکن رعایت مسائل فنی و اصول نظارت مهندسی در طراحی و اجرای سازه‌ها بایستی همواره مدنظر مهندسان و معماران باشد، به همین جهت لزوم بررسی ژئوتکنیکی، بررسی مصالح ساختمانی مقاوم، شناسایی گسل‌های موجود، شیوه‌های مقاوم سازی و لزوم تجدیدنظر در آیین نامه‌ها و مقررات، کاملا محسوس است (Nikpour et al., 2020:44).  هیلی و همکاران³ (2020) در تحقیق ارزیابی شاخص های آسیب پذیری کیفیت مسکن در فیلیپین نمای دقیق‌تری از آسیب‌پذیری مسکن ارائه می‌کند که ممکن است به بازگشایی چگونگی کمک شرایط مسکن محلی کمک کند. علاوه بر مسائل فوق، با آشنایی مهندسان به تکنیک‌های مقاوم سازی مدرن و به روز کردن اطلاعات مهندسان، می‌توان الگو‌های مقاوم، ارزان و مناسب طراحی کرد (Santa Maria et al., 2018:27). مسکن، زیرسیستمی از یک سیستم شهری است که به تبع خاصیت فضایی که دارد موجب دسترسی به کلیه خدمات و امکانات می­شود که بر کیفیت مسکن اثر می­گذارد (Jimoh & Adebote, 2017: 87). مسکن فراتر از یک سرپناه فیزیکی است که مجموعه امکانات و خدمات رفاهی لازم را برای زندگی بهتر انسان در بر می­گیرد(Adeoye, 2016: 261). مسکن به­ عنوان جزئی از فضاهای تغییر یافته شهری و دربرگیرنده فعالیت­های درون مکانی مورد نیاز ساکنین آن مطرح می­باشد. مورنیک جیل و همکاران⁴ (2016) در تحقیق تحلیل فضایی کیفیت مسکن در نیجریه با استفاده از تحلیل عاملی به این نتیجه رسیده اند که  سه منطقه مجزا با کیفیت مسکن متفاوت پدید آمدند که مناطق جغرافیایی غربی، شرقی و شمالی کشور با 97.3 درصد از ایالت‌ها به‌درستی طبقه‌بندی شده و دارای کیفیت هستند حالت های غربی (بالا) و شمالی (کم)  دارای پایین ترین کیفیت هستند. هاوونگ و همکاران⁵ (2016) در تحقیق ساختن نظامی از شاخص ها برای اندازه گیری کیفی مسکن اجتماعی در ویتنام به این نتیجه رسیده اند که ایجاد یک نظام پر بازده از شاخص های اندازه گیری کیفی مسکن اجتماعی امری ضروری تلقی می شود و این نظام ارزیابی تنها برای سرمایه گذاران سودمند محسوب نمی شود بلکه برای شهروندان عادی نیز سودمند بوده تا به انتخاب بهتری برای آپارتمان خود برسند. آنچه مطرح است نوع و شکل نیاز است. تحقیقات کیفیت مسکن توجه زیادی را در مطالعات شهری به خود جلب کرده است، اما این تحقیقات بیشتر برای مناطق شهری در کشورهای توسعه یافته انجام شده است(Crook et al., 2016 & Hague, 2020). نیاز به مسکن دو بعد کمی‌ و کیفی دارد، بعد کمی ‌نیاز به مسکن، شناخت پدیده‌ها و اموری را شامل می‌شود که به فقدان سرپناه و میزان دسترسی به آن مربوط می‌شود و در واقع درجه پاسخگویی به نیاز، بدون در نظر گرفتن کیفیت آن موردنظر است. کیفیت مسکن مفهوم پیچیده است، چراکه نه مطلق است و نه ایستا، مفهومی است نسبی که از کشوری به کشوری دیگر و از زمانی و به زمانی دیگر متفاوت می­باشد(Sajjadi et al., 2016). احدنژاد روشتي و حسيني (1392) در مقاله اي بـا عنوان ارزيابي كيفيت مسكن شهري راهكاري در جهت بهبود كيفيت زندگي، به بررسي شـاخص هـاي كمـي و كيفي مسكن در بين نواحي شهر زنجـان پرداختـه انـد و نتايج تحقيق نشان مي دهد كه علاوه بـر پـايين بـودن كيفيت مسكن در سطح نـواحي شـهر زنجـان در بـين نواحي اين شهر نيـز از لحـاظ كيفيـت مسـكن تفـاوت معناداري وجود دارد. رضایی راد و رفیعیان (1390) در مقاله سنجش فضایي کیفیت مسکن در شهر سبزوار، با استفاده از روش تحلیل عاملي به این نتیجه رسیده اند که رابطة معناداري بین كیفیت مسكن و نوع بافت محله ها در شهر سبزوار وجود دارد. كیفیت مسكن در بافت فرسوده، بافت غیررسمي و بافت روستا ـ شهري نازل تر از دیگر نقاط شهر است. با توجه به بررسی های صورت گرفته مهمترین تمایز تحقیق حاضر با سایر تحقیقات صورت گرفته از حیث مکان است؛  تاکنون تحقیقی در رابطه با توزیع فضایی مسکن کوچک و کم دوام مسکن در شهر تبریز بر اساس سرشماری 1395در سطح بلوک های آماری صورت نگرفته است. تحلیل ادبیات شهرسازی و برنامه­ریزی شهری در خصوص مسکن نشان می­دهد که یک شهر پایدار دارای اصول پایداری بوده که ساختار آن در تعادل متناسب با مساکن با کیفیت که نتایج زیست محیطی به دنبال نداشته باشد، شکل می­گیرد(حسینی و همکاران، 1394، 46).

در واقع مسکن تجسمی فضایی از آرمان­ها و ایده­ها و عملکردهای انسان است و دارای نقش ارزشمندی در ثبات خانواده، رشد اجتماعی، رشد اقتصادی و کیفیت زندگی بشر و ماندگاری جمعیت در فضا دارد Ahdanjad Roshti et al., 2015:12)). مسکن در برگیرنده مفاهیم اجتماعی و اقتصادی است و در ابعاد کمی و کیفی قابل اندازه­گیری می­باشد و تا حدودی تابع هنجارها و شرایط محلی است. در بعد کیفی مسائل و پدیده‌هایی مطرح می‌شوند که به بی‌مسکنی، بدمسکنی و تنگ مسکنی ارتباط دارند مجموعه قابل توجهی از تحقیقات نشان داده است که بی خانمانی با سلامت جسمی و روانی ضعیف مرتبط است (Fazelet al., 2014; Frankish et al., 2005; Lippert & Lee, 2015). مسکن یکی از مهمترین عنصر فضایی شهری است که در ارتباط با توسعه متناسب شهر، توجه به آن دارای اهمیت زیادی است چراکه مصالح مورد استفاده و کیفیت مسکن علاوه بر محیط­زیست، بر اقتصاد و فرهنگ و مسائل اجتماعی تأثیر می­گذارد و برای دستیابی به فضایی مطلوب در این حیطه توجه به مسکن نقش سازنده­ای دارد زیرا نیمی از اراضی شهرها به کاربری­های مسکونی اختصاص داده شده است Rahai & et al., 2013:1)).  با وجود اهمیت چندجانبه مسکن در نظام سکونتگاهی، ازحیث کمیت و کیفیت برخورداری جوامع با مسائل عدیده­ای مواجه هستند؛ به گونه­ای که یکی از دغدغه­های اصلی نظامات برنامه­ریزی، توسعه کالبدی محلی و در سطح کلان­تر آن برنامه­ریزی یکپارچه­ سرزمینی، کمبود و عدم برخورداری مسکن با کیفیت مناسب است (Ghanbari et al., 2011: 34). افزایش جمعیت شهرنشین، مسائل و مشکلاتی پدید می­آورد که یکی از این مسائل، نحوه­ی سکونت و اسکان جمعیت است(Rostaie & at al., 2011). همواره موانع و چالش­های متعددی فراروی توسعه کشورهای جهان سوم و در حال توسعه بوده که از جمله آن می­توان به مسائلی نظیر تهیه مسکن، اشتغال، محیط زیست و انرژی پایدار اشاره داشت. در این میان سرپناه به دلیل وجود نیازهای اولیه خانوار یا فرد در آن، اهمیت بسزایی  دارد که آن را به مسئله جهانی تبدیل کرده است (Ahri and Amini,1988:7; Milbourn & Cloke, 2006: 1; Gallent & Tewdwr Jones, 2003:15). مسکن شاخصه­ای پیچیده­ است که دارای ابعاد مختلف مکانی، معماری، کالبدی و فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی، مالی، روانشناختی و پزشکی می­باشد (Culling worth, 1997).

 

---

[1]  Ida Borg, Juta Kawalerowicz and Eva K. Andersson.

[2]  Anne M. Gadermann, Anita M. Hubley, Lara B. Russell, Kimberly C. Thomson, Monica Norena, Verena Rossa-Roccor, Stephen W. Hwang, Tim Aubry, Mohammad Ehsanul Karim, Susan Farrell, Anita Palepu

[3]  Sarah Healey, Sophie Lloyd, Jasmine Gray and Aaron Opdyke.

[4]  Wole Morenikeji, Emmanuel Umaru, Halilu Pai, Solomon Jiya, Owoeye Idowu and B.M. Adeleye.

[5]  Lan Huong Le, Anh Dung Ta and Hoan Quyen Dang.

روش تحقیق:

 

روش تحقیق مبتنی بر ماهیت، موضوع و اهداف هر تحقیق تنظیم می‌شود. روش تحقیق از نظر ماهیت، ترکیبی از روش‌های توصیفی-  تحلیلی است و از نظر هدف، جزء دسته تحقیق‌های کاربردی محسوب می‌شود. هدف اصلی تحلیل عاملی آن خلاصه کردن داده­ها می باشد. این روش به بررسی همبستگی درونی تعداد زیادی از متغیرها می­پردازد و آنها را در قالب عامل­های کلی محدودی دسته بندی و تبیین می­کند.کلیه متغیرها به طور همزمان مدنظر قرار می گیرند، در این تکنیک که به دو نوع Q و R قابل تقسیم است، هریک از متغیرها به عنوان یک متغیر وابسته لحاظ می­شوند. تحلیل خودهمبستگی فضایی­محلی(آماره موران محلی)در GIS آماره موران عمومی فقط خوشه بندی کلی متغیر را نشان می­دهد، اما نمی تواند برای تشخیص الگوی ارتباط فضایی در محدوده ی همسایگی استفاده شود. از این رو، تحلیل فضایی مساکن کم دوام و بی دوام مسكن شهر تبریز با استفاده از 31 شاخص بررسي گردیده است كه اطلاعات آنها از حوزه بلوك هاي مركز آمار شهر تبریز به دست آمده است. شاخص ابتدا به كمک نرم افزار SPSS شاخص سازي شدند و سپس مورد سنجش و تحلیل عاملي قرار گرفتند. در نهایت به 5 عامل رسیدیم كه خروجي هاي آن وارد محیط GIS شده؛ سپس به تحلیل فضایی مساکن کم دوام و بی دوام با استفاده از تکنیک تحلیل خود همبستگی فضایی (Moran I و Hot Spot) پرداخته شده است. 

 

جدول (1). شاخص های مورد مطالعه  در توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز

ردیف	شاخص	ردیف	شاخص
1	جمعیت	16	مساحت 150-101
2	تراکم جمعیت	17	مساحت 200-151
3	بعد خانوار	18	مساحت201-300
4	نرخ باسوادی	19	مساحت 500-301
5	نرخ بیکاری	20	مساحت 501+
6	نرخ شاغلین	21	واحد مسکونی با اسکلت اسکلت فلزی
7	نرخ بیکاری	22	واحد مسکونی با اسکلت اسکلت بتن آرمه
8	تراکم واحدهای مسکونی بر حسب خانوار	24	واحد مسکونی با مصالح آجر و آهن
9	واحد مسکونی آپارتمانی	25	واحد مسکونی با مصالح آجر و چوب
10	واحد مسکونی غیر آپارتمانی	26	واحد مسکونی با مصالح بلوک سیمانی
11	چادر، کپر، آلونک، زاغه و...	27	واحد مسکونی با مصالح تمام آجر یا سنگ و آجر
12	مساحت	28	واحد مسکونی با مصالح تمام چوب
13	مساحت کمتر از 75متر	29	واحد مسکونی با مصالح خشت و چوب
14	مساحت 76-80	30	واحد مسکونی با مصالح خشت و گل
15	مساحت81-100	31	واحد مسکونی  بر اساس رهن و استیجاری

Source: Authors, 2022

 

تحلیل عاملی 

روش تحلیل عاملي از فنون آماري چندمتغیره است كه پایه نظري مستحكمي دارد (Kerlinger,1977:4). تحلیل عاملي از تعدادي فنون آماري تركیب شده كه هدف آنها ساده كردن مجموعه پیچیدة داده هاست (Klein, 2001:11).  هدف عمده تحلیل عاملي رعایت اصل اقتصاد و صرفه جویي از طریق كاربرد كوچک ترین مفاهیم تبیین كننده به منظور تبیین بیشینه مقدار واریانس مشترك در ماتریس همبستگي است (RezaeiRad and Bamanian, 2011:5). تحلیل عاملي، چندین روش اضافي براي تحلیل داده ها دارد كه مهم ترین آنها روش مؤلفه هاي اصلي است. در این روش، تحلیل داده ها با یافتن تركیبي خطي از متغیرهایي (یک مؤلفه) كه براي چنین تغییري در متغیرهاي اصلي محاسبه مي شوند آغاز مي گردد سپس مؤلفه هاي دیگري پیدا مي شوند كه براي اغلب متغیرهاي باقي مانده محاسبه مي گردند و با مؤلفه قبلي همبستگي ندارند. معمولا براي بیشتر تغییرات، چند مؤلفه محاسبه خواهد شد كه این مؤلفه ها مي توانند جایگزین متغیرهاي اصلي شوند. این روشها بیشتر اوقات براي كاهش تعداد متغیرها به كار مي روند (Fitras and Beheshti Far, 2009:20). تحلیل عاملي كاربردهاي مختلفي دارد. اگر در تحلیل عاملي هدف خالصه كردن تعداد شاخص به عوامل معني دار باشد، باید تحلیل عاملي نوع R  به كار رود و در صورتي كه هدف تركیب و تلخیص تعدادي از مكان ها یا نواحي جغرافیایي در گروههاي همگن در درون سرزمین باشد، باید تحلیل نوع Q مورد استفاده قرار گیرد. در این تحقیق از تحلیل عاملي نوع R به روش مؤلفه هاي اصلي استفاده شده است (Kalantari, 2003:281). در انجام تحلیل عاملي، ابتدا باید این اطمینان به وجود مي آمد كه آیا مي توان از داده هاي موجود براي تحلیل استفاده كرد، یا نه؛ و به عبارت دیگر، آیا تعداد داده هاي مورد نظر براي تحلیل عاملي مناسب اند یا نیستند. بدون منظور از شاخص (KMO)¹ و آزمون بارتلت استفاده مي شود. این شاخص معمولا در دامنه صفر تا یک قرار دارد. اگر مقدار شاخص نزدیک به یک باشد، داده هاي مورد نظر براي تحلیل عاملي مناسب اند و در غیر این صورت (معمولا كمتر از 5/0) نتایج تحلیل عاملي براي داده هاي مورد نظر چندان مناسب نیستند Momeni,2007:86)).  شاخص مذكور، از این رابطه به دست مي آید كه در آن γij ضریب همبستگي بین متغیرهاي i و j ، و aij ضریب همبستگي جزئي بین آنهاست.

رابطه (1)

 

تحلیل خود همبستگی فضایی

تحلیل خودهمبستگی فضایی برای بررسی اینکه آیا همان ویژگی در مکان‌های فضایی مجاور همبستگی معنی‌داری دارد یا خیر استفاده می‌شود. این همبستگی را می توان به همبستگی مثبت و همبستگی منفی تقسیم کرد. همبستگی مثبت نشان می دهد که ویژگی واحد فضایی مجاور دارای روند تغییر یکسانی است، همبستگی منفی برعکس است (Wang et al., 2010, Xue et al., 2019). خود همبستگی فضایی را می توان به خود همبستگی فضایی جهانی و خودهمبستگی فضایی محلی تقسیم کرد. خودهمبستگی فضایی جهانی برای تعیین اینکه آیا یک ویژگی معین از کل دارای همبستگی فضایی است یا تراکم فضایی استفاده می شود و معمولاً با موران I² توصیف می شود (Feng et al., 2011 & yang et al, 2014). موران  Iطبق رابطه 2 محاسبه می شود و مقدار آن بین 1 و 1- است. مقادیر مثبت و منفی نشان می دهد که توزیع صفت به ترتیب دارای همبستگی فضایی مثبت و منفی است و تراکم فضایی وجود دارد. هنگامی که مقدار منفی است، مقدار مشخصه به صورت تجمعی بالا-کم و تجمیع کم-بالا است و مقدارصفر نشان می دهد که هیچ همبستگی مکانی برای توزیع صفت وجود ندارد، که یک توزیع تصادفی است. تجزیه و تحلیل خودهمبستگی فضایی محلی برای قضاوت در مورد تراکم فضایی محلی استفاده می شود که عمدتاً توسط نقشه تراکم فضایی و نقشه سطح اهمیت منعکس می شود (Hu et al, 2020: 6).

رابطه (2)

 

که در آن n تعداد کل سلول ها، wij ماتریس وزن فضایی،xj  و xi  به ترتیب مقادیر صفت سلول های i و j است،  مقدار متوسط ویژگی های همه سلول ها است و تحليل خوشه و ناخوشه که به شاخص انسلين محلي موران شناخته مي شود از ابزارهاي مفيد براي نمايش توزيع آماري پديده ها در فضا است (Rostaie & Alizade, 2020:230).

آماره عمومی G (General G-Statistic)

این تحلیل آماره گیتس- اردجی³ را برای کلیه عوارض موجود در داده ها محاسبه می نماید امتیاز Z محاسبه شده نشان می دهد که کجا داده ها به مقادیر کم یا زیاد خوشه بندی شده اند. این ابزار در حقیقت به هر عارضه در چارچوب عوارضی که در همسایگی اش قرار دارند نگاه می کند. اگر عارضه ای مقادیر بالا داشته باشد جالب و مهم است. ولی به تنهایی ممکن است یک لکه داغ معنادار از نظر آماری نباشد برای اینکه یک عارضه لکه داغ تلقی شود و از نظر آماری معنادار نیز باشد باید هم خودش و هم عوارضی که در همسایگی اش قرار دارند دارای مقادیر بالا باشند. جمع محلی یک عارضه و همسایگی اش به طور نسبی با جمع کل عارضه مقایسه می شود. زمانی که جمع محلی به طور زیاد و غیر منتظره ای از جمع محلی مورد انتظار بیشتر باشد و اختلاف به اندازه ای باشد که نتوان آن را در نتیجه تصادف دانست. در نتیجه امتیاز Z به دست خواهد آمد Ghafari Gilande et al., 2022:114)). آماره گیتس- ارد جی یه صورت زیر محاسبه می شود:

رابطه (3)

 

محدوده موردمطالعه در استان آذربایجان شرقی و در محدودۀ سیاسی- اداری شهرستان تبریز قرار گرفته است. این شهرستان با وسعتی حدود 1781 کیلومترمربع، در بخش میانی استان قرار دارد. شهر تبریز به‌عنوان مرکز استان و شهرستان نیز به‌عنوان بزرگ‌ترین کلان‌شهر شمال غرب ایران با وسعتی حدود 131 کیلومتر­مربع در موقعیت جغرافیایی 23/46 و 11/46 طول شرقی و 9/38 و 1/38 عرض شمالی با ارتفاع متوسط حدود 1340 متر از سطح دریا در جلگه‌ای به همین نام واقع‌ شده است.

 

شکل(1). موقعیت استان آذربایجان  شرقی در ایران و موقعیت و مناطق کلان‌شهر تبریز در این استان- (Source: Authors, 2022) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 بحث و ارائه یافته­ها:

 

---

[1]  kaiser-Meyer- Olkin Measure of Sampling Adequacy.  

[2]  Moran's I

[3]  Getis- Ord Gi

براي پي بردن به سطح كیفیت  مسکن در شهر تبریز با استفاده از داده های سرشماری سال 1395 از تكنیک تحلیل عاملي استفاده گردید. نتایج آزمون هاي آماري KMO و بارتلت كه بر اساس متغیرها محاسبه شده اند، نشان می دهد كه متغیرها در سطحي قابل پذیرفتني براي تحلیل عاملي قرار دارند و مقدار آزمونKMO   برابر 745/0 و مقدار آزمون بارتلت برابر با 45/2 بدست آمده است. جدول(2) مقادیر این آزمون ها را نشان مي دهد.

 

جدول(2): نتایج آزمون KMO و بارتلت در شهر تبریز
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling Adequacy.		0.745
Bartlett's Test of Sphericity	Approx. Chi-Square	2.445
	df	406
	Sig.	0.000

Source: Authors, 2022

با توجه به جدول(3) از بین31 شاخص 5 عامل قابل پذیرش هستند که در مجموع87/57 درصد واریانس را می توانند تبیین کنند. این درصد در تحلیل عاملی قابل قبول بوده و به واسطه آن می توان نسبت به مناسب بودن متغیرهای انتخاب شده برای تحلیل عاملی اطمینان حاصل کرد. از بین 5 عامل عامل یک 97/18 درصد با بیشترین سهم و عامل 5 با 73/4 درصد کمترین سهم را به خود اختصاص داده اند. شاخص های بدست آمده واردGIS  گردیده و داده های آماری به صورت بلوک های آماری مورد استفاده قرار گرفته است.

 

دول(3). کل واریانس تبیین شده توسط هر یک از عامل ها
ردیف	مقادیر ویژه اولیه			استخراج مجموع بارهای مربعی			استخراج مجموع ضرایب عوامل( دورانی)
	مجموع	واریانس%	تجمعی%	مجموع	واریانس%	تجمعی%	مجموع	واریانس%	تجمعی%
۱	۵.۹۳	۲۰.۴۴۹	۲۰.۴۴۹	۵.۹۳	۲۰.۴۴۹	۲۰.۴۴۹	۵.۵	۱۸.۹۶۶	۱۸.۹۶۶
۲	۷.۶۶۷	۱۶.۴۹	۳۶.۹۳۹	۴.۷۸۳	۱۶.۴۹	۳۶.۹۳۹	۴.۶۷	۱۲.۶	۳۱.۵۶۶
۳	۳.۴۱۵	۱۱.۷۷۳	۴۸.۷۱	۳.۴۱۵	۱۱.۷۷۳	۴۸.۷۱	۴.۵۶۲	۱۵.۸۶۹	۴۷.۴۳۵
۴	۱.۳۹۱	۴.۷۹۸	۵۳.۵۱	۱.۳۹۱	۴.۷۹۸	۵۳.۵۱	۱.۶۴۴	۵.۷۰۳	۵۳.۱۳۸
5	۱.۲۶۴	۴.۳۵۹	۵۷.۸۶۹	۱.۲۶۴	۴.۳۵۹	۵۷.۸۶۹	۱.۳۷۷	۴.۷۳	۵۷.۸۶۸

Source: Authors, 2022

 

برای بررسی و تحلیل توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز از داده های بلوک های آماری سال 1395 استفاده و در نرم افزار GIS با استفاده از تحلیل لکه های داغ برای شاخص هایی که در نرم افزار SPSS با استفاده از تحلیل عاملی تقلیل یافته اند؛ انجام شده است. برای نشان دادن توزیع فضایی توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز از ضریب همبستگی موران استفاده شده است. با توجه به شکل (2) آماره موران براي شاخص هاي مذکور، مقدار p-valueبرابر صفر و مقدار Z-Score برابر101/97- است و چون مقدارZ- Score منفی است در واقع کاربری های های کم دوام و بی دوام به صورت خوشه ای در سطح شهر توزیع شده اند. آماره ی موران توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز برابر 565/0 است؛ اين مقدار کوچکتر از يک است بنابراين توزيع فضايي عوامل فوق در شهر تبریز به صورت خوشه اي مي باشد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

.شکل(2): نمودار موران توزیع فضایی مساکن کوچک و کم دوام در شهر تبریز- Source: Authors, 2022

 آماره موران قادر به شناسايي تفاوت هاي محلي نيست و نقاط با تمرکز بالا و هم نقاط با تمرکز پايين در مجاور هم قرار مي گيرند. به همين منظور از آماره عمومي G استفاده می شود. شاخص موران در شناسايي انواع گوناگوني از طبقه بندي الگوهاي فضايي کارآمد  نيستند. اين الگوها بعضي مواقع به عنوان نقاط داغ (تمرکز) و (نقاط سرد) ناميده مي شوند. براي مثال اگر ارزش هاي بالا نزديک يکديگر باشند، شاخص موران دلالت بر خودهمبستگي فضايي مثبت نسبتاً بالا دارند، اين طبقه (خوشه) از ارزش هاي بالا ممکن است به عنوان نقطه تمرکز (داغ) ناميده شود. اما خود همبستگي فضايي مثبت بالا نشان داده شده به وسيله شاخص موران ممکن است به وسيله ارزش هاي پايين مجاور با يکديگر به وجود آمده باشند. اين نوع از خوشه مي تواند به عنوان نقطه سرد ناميده شود. شاخص موران نمي تواند اين دو  نوع از خود همبستگي فضايي را متمايز کنند. آماره عمومیG  بر شاخص موران در تعيين نقاط تمرکز )داغ( و نقاط تفرق در سطح ناحيه مورد مطالعه ترجيح دارد. اين نقاط داغ و سرد به عنوان تمرکزهاي فضايي در نظر گرفته شوند.

برنامه ریزی برای بهبود و افزایش کیفیت مسکن، در مناطق شهری مستلزم شناسایی ویژگی­های مختلفی نظیر؛ ویژگی­های اقتصادی، اجتماعی و ... شهر است. اطلاعات کلیدی توزیع مساکن با مصالح با دوام و بی دوام و کم دوام به ترتیب به عنوان "نقطه داغ" یا "نقطه سرد" در شهر است. برای شناسایی نقاط داغ و سرد از Getis-Ord Gi براساس بلوک­های آماری سال 1395 بهره گرفته شد. این تحلیل آماره گتیس-اردجی (Getis-Ord Gi) را برای همه عوارض موجود در داده ها محاسبه می کند. با توجه به امتیاز Z می توان نشان داد که در کدام بلوک داده ها با مقادیر زیاد یا کم خوشه بندی شده اند. هر چه امتیاز Z بیشتر باشد مقادیر بالا به میزان زیادی خوشه بندی شده اند و لکه داغ را تشکیل می دهند و برعکس هر چه امتیاز Z کمتر باشد مقادیر خوشه بندی کمتر بوده و لکه های سرد را تشکیل می دهند. در این مرحله تحلیل لکه های داغ برای شاخص های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی انجام شده سپس از تلفیق لایه های به دست آمده ، نقشه تلفیق لکه های داغ برای شاخص های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی بدست آمده است. آنچه در این پژوهش از اهمیت بالایی برخوردار بود دستیابی به امتیاز GiZScore و P-Value هست که امتیاز Z نشانگر انحرافات استاندارد و مقدار p نشانگر احتمال. برای تجزیه و تحلیل نتایج موضوع مورد نظر، این احتمال وجود دارد که الگوی فضایی مشاهده شده توسط فرآیندی تصادفی ایجاد شده باشد. هنگامی که مقدار p بسیار کوچک است، به این معنی است که بسیار بعید است (احتمال کمی) که الگوی فضایی مشاهده شده نتیجه فرآیندهای تصادفی باشد. در فرایند آشکارسازی نقاط داغ و سرد، نتایج حاصل براساس GiZScore در 5 طبقه دسته­بندی شده است که بیشتر براساس شاخص­های تاثیرگذار در توزیع فضایی مساکن کم دوام و بی دوام بود درنتیجه نقاط داغ و سرد در رابطه با موضوع مشخص گردید که در ذیل بدان­ها پرداخته شده است.

با توجه به شکل(3) میزان GiZScore نقاط داغ تراکم جمعیت در کلانشهر تبریز021/12-501/3 هست، مناطق شمالی تبریز (مناطق حاشیه نشین) و محلات احمدآباد، ملازینال، خلیل­آباد، ایده­لو، ترلان­دره­سی و غرب شهر تبریز شامل محلات قدیمی نظیر قره­آغاج، حکم­آباد، آخونی و ... می باشدکه داغترین پهنه را به خود اختصاص داده اند. در مقابل میزان GiZScore سرد ترین نقاط تراکم جمعیت در کلانشهر تبریز954/0-454/1- که شامل شهرک رشدیه، شهرک ولیعصر، ائل­گلی، گلگشت و ... می باشد.

 

 

شکل(3): نقاط داغ و سرد تراکم جمعیتی در شهر تبریز- Source: Authors, 2022

با توجه به شکل (4) GiZScore داغ ترین نقاط بین 127/24-836/14 هستند که مناطق شمالی تبریز و جنوب­غرب آن که شامل مناطق حاشیه­نشین و شهرک اندیشه می­باشد را شامل می شود. در مقابل GiZScore سردترین نقاط بین 062/1- - 122/4-  می باشد که شامل مناطق شرقی تبریز، شامل شهرک رشدیه، شهرک ولیعصر، ائل­گلی و ... که دارای مساحتی نسبتا بالا می­باشد.

 

 

 

شکل (4): نقاط داغ و سرد مساکن کم مساحت در شهر تبریز  Source: Authors, 2022-

با توجه به شکل(5) مساکن کم­دوام و بی­دوام که بر اساس شاخص­هایی از قبیل مساکنی با مصالح خشت و چوب، خشت و گل، آجر و چوب و ... استخراج شده است، نشان­دهنده کیفیت پایین مسکن در مناطق شمالی و پیرامون بافت مرکزی تبریز می­باشد. میزان شدت نقاط داغ نسبت به بافت مرکزی آن بالا بوده و در طیف 296/5 الی997/29 می­باشد.

 

 

Source: Authors, 2022- شکل (5): نقاط داغ و سرد مساکن کم دوام و بی دوام در شهر تبریز

و با توجه به شکل (6) میزان GiZScore نقاط داغ نرخ بی سوادی در کلانشهر تبریز در طیف 649/43-207/8 هست،که عمدتا مناطق شمالی تبریز ( مناطق حاشیه نشین) ، محلات احمدآباد، ملازینال، خلیل­آباد، ایده­لو، ترلان­دره­سی  را شامل می 

شود. در مقابل میزان GiZScore نقاط سرد نرخ بی سوادی در کلانشهر تبریز491/1-677/17- که شامل شهرک رشدیه، شهرک ولیعصر، ائل­گلی، گلگشت و ... می باشد.

 

 

 

شکل(6):نقاط داغ و سرد نرخ بی سوادی در شهر تبریز Source: Authors, 2022-

 

 

با توجه به شکل (7) نرخ بیکاری نشان­دهنده شدت بیکاری در مناطق شمالی تبریز می­باشد که عمدتا شامل مناطق حاشیه نشین بوده و میزان GiZScore بین طیف 984/25 - 322/4 می­باشد.

 

 

شکل(7): نقاط داغ و سرد نرخ بیکاری در شهر تبریز Source: Authors, 2022-

 

با توجه به شکل (8) وضعیت مسکن و نقاط داغ و سرد آن به لحاظ کیفیت، تمامی شاخص­هایی که برای استخراج نقشه­های فوق از آن­ها بهره­گرفته شده بود(نظیر میزان با­سوادی، بی­سوادی، میزان اشتغال، میزان بیکاری، مصالح خشت و گل، خشت و چوب، آجر و چوب، آمار واحدهای مسکونی کمتر از 80 مترمربع، تراکم جمعیتی و سایر سایر شاخص ها در این نقشه به صورت ترکیبی و میانگین گیری از میزان­ درصدهای محاسبه شده، استفاده شده است و یافته های نشان می دهد که در مناطق شمالی، غربی و تا حدودی بخش جنوبی تبریز که عمدتا مناطق حاشیه نشین و در مواردی نواحی روستایی ادغام شده در محدوده شهر شاهد شکل گیری و گسترش هسته های نامناسب مسکن در شهر تبریز هستیم .

 

 

 

شکل(8): نقاط داغ و سرد وضعیت کلی مسکن Source: Authors, 2022 -

 

 

با توجه به جدول (5) از مجموع 184392 بلوک های آماری مساحت کمتر از 50 (61/25 درصد)، مساحت 51-75 (58/53 درصد) و  مساحت 80-76 (81/20 درصد) است ( جدول5).

 

 

جدول (5): تعداد واحدهای مسکونی معمولی بر حسب مساحت(مترمربع)

تعداد بلوک­های آماری	مساحت کمتر از 50	مساحت75-51	مساحت80-76	مجموع
مجموع	47214	98804	38374	184392
درصد	61/25	58/53	81/20	100

Source: Iran Statistics Center (based on the data of the 2015 population and housing census)

 

با توجه به جدول (6) از مجموع 298826 واحد مسکونی 60/8 درصد از نظر نوع مصالح کم دوام که 57/6 درصد آجر و چوب، 22/1 درصد تمام چوب، 72/0 درصد خشت و چوب و 10/0 درصد خشت و گل، 24/18 درصد نیمه بادوام که 27/12 درصد آجرو آهن، 49/5 درصد بلوک سیمانی و 48/0 تمام آجر یا سنگ و 40/72 درصد با دوام که 36/22 درصد اسکلت فلزی و 05/50 درصد بتن آرمه و 76/0 سایر و اظهارنشده هست.

 

 

جدول (6): تعداد واحدهای مسکونی معمولی بر حسب نوع مصالح

منطقه

کم دوام

نیمه بادوام

با دوام

سایر

مجموع

آجر و چوب

تمام چوب

خشت و چوب

خشت و گل

آجر و آهن

بلوک سیمانی

تمام آجر یا سنگ

اسکلت فلزی

بتن آمه

سایر

اظهار نشده

مجموع

26189

4874

2854

383

48952

21889

1905

89160

199595

2373

652

398826

درصد

57/6

22/1

72/0

10/0

27/12

49/5

48/0

36/22

05/50

59/0

16/0

100

مجموع

34300

72746

288755

3025

398826

درصد

60/8

24/18

40/72

76/0

100

Source: Iran Statistics Center (based on the data of the general census of population and housing) and statistical blocks of Tabriz metropolis, 2015

توده مسکن نامناسب در شمال تبریز بقدری بزرگ شده است که سنگینی فضایی آن بر محدوده شهر کاملا مشهود است و این مسئله زمانی پراهمیت می شود که بدانیم این منطقه بر روی یکی مهمترین گسل های فعال ایران  واقع شده است . تحليل خوشه و ناخوشه که به شاخص انسلين محلي موران شناخته مي شود از ابزارهاي مفيد براي نمايش توزيع آماري پديده ها در فضا است. اگر مقدار موران محاسبه شده مثبت باشد به معناي آن است که عارضه مورد نظر توسط عوارض مشابه خود محاصره شده است بنابراين عارضه مورد نظر بخشي از آن خوشه است در غير اين صورت تشکيل ناخوشه را مي دهد. برای بررسی توزیع فضایی مسکن کم دوام و بی دوام از موران محلی (انسلین) استفاده شده است که به توجه به جدول(7) و  شکل (9) به قرار زیر است:

1- خوشه High – High:  در این خوشه هم مساکن کم دوام و بی دوام بالا و هم در واحدهای مجاور بالا بوده که در شهر تبریز ازکه 3752 بلوک آماری در این خوشه قرار گرفته اندکه از لحاظ مساحت 13/8 درصد رو به خود اختصاص داده اند و از لحاظ مکانی بیشتر مناطق 10 و 4 را شامل می شود.

2- خوشه High- Low: در این خوشه مساکن کم دوام و بی دوام بالا و در واحدهای مجاور پایین بوده که در شهر تبریز30/12 درصد بلو کهای آماری  و 19/9 درصد مساحت را به خود اختصاص داده است و از لحاظ مکانی قسمت هایی از مناطق 1، 2، 7 و 8 را شامل می شود.

3- خوشه Low – High: در این خوشه مساکن کم دوام و بی دوام در خود محل پایین  و در واحدهای مجاور بالا بوده که در شهر تبریز676 بلوک آماری در این خوشه قرار گرفته که 15/2 درصد را به خود اختصاص داده  است و از لحاظ مکانی نواحی پیرامونی منطقه 10، قسمت های پایین منطقه 6، غرب منطقه 4 و قسمت های کوچکی از منطقه 2 و 3 را شامل می شود.

4- خوشه Low - Low: در این خوشه هم مساکن کم دوام و بی دوام پایین و هم در واحدهای مجاور پایین بوده که در شهر تبریز3817 بلوک اماری در این خوشه قرار گرفته که از لحاظ مساحت 72/64 درصد را به خود اختصاص داده است و از لحاظ مکانی بیشترمناطق 2، 3، 5، 6 ، 7  و 8 را شامل می شود.

 

جدول (7). توزیع آماری مساکن کم دوام و بی دوام از نظر مساحت و مصالح

خوشه­ها		مشخصات
تعداد بلوک­های آماری	درصد (بر حسب تعداد)		مساحت (هکتار)		درصد (برحسب مساحت)
Not Significant		3716		27.25		3360		15.81
High-High Cluster		3752		27.51		1729		8.13
High-Low Outlier		676		4.96		458		2.15
Low-High Outlier		1677		12.30		1954		9.19
Low-Low Cluster		3817		27.99		13757		64.72
مجموع		13638		100.00		21257		100

Source: Authors, 2022

 

شکل (9): كاربرد شاخص خودهمبستگي فضايي موران در تحليل فضایی مساکن کم دوام و بی دوام شهر تبریز- Source: Authors, 2022

بحث

 

جهت بررسی و تحلیل توزیع فضایی مسکن کم دوام و بی دوام در شهر تبریز از 31 شاخص استفاده شده است، ابتدا داده‌های بلو­ک­های آماری سال 1395 وارد نرم‌افزار ArcGIS شد و سپس داده­های ورودی برای شاخص­های مورد مطالعه به‌صورت درصد محاسبه شد. سپس برای نرمال­سازی و غربال شاخص­های مد نظر با میزان همبستگی بالا با موضوع مورد پژوهش، درصدهای محاسبه شده بر اساس طیف لیکرت جهت بررسی و تحلیل بر اساس تحلیل عاملی، دسته­بندی شد. نتایج نرم­افزار SPSS در تحلیل عاملی شاخص­هایی که همبستگی نسبتا زیادی با موضوع مورد پژوهش داشت استخراج گردیده و در مرحله­ بعدی برای دستیابی به وضعیت مسکن داده­های حاصل از تحلیل عاملی برای بررسی توزیع فضایی مساکن کم دوام از نمودار موران استفاده شد که میزان موران برابر با 565/0 است.  اين مقدار کوچکتر از يک است بنابراين توزيع فضايي عوامل فوق در شهر تبریز به صورت خوشه اي مي باشد. در فرایند آشکارسازی نقاط داغ و سرد، نتایج حاصل در 5 طبقه دسته­بندی شد که بیشتر براساس شاخص­های تاثیرگذار در توزیع فضایی مساکن کم دوام و بی دوام بود درنتیجه نقاط داغ و سرد در رابطه با موضوع مشخص گردید.

داغ ترین نقاط تراکم جمعیت در کلانشهر تبریز مناطق شمالی تبریز ( مناطق حاشیه نشین) و محلات احمدآباد، ملازینال، خلیل­آباد، ایده­لو، ترلان­دره­سی و غرب شهر تبریز شامل محلات قدیمی نظیر قره­آغاج، حکم­آباد، آخونی و ... می باشدکه شامل مناطق حاشیه­نشین و شهرک اندیشه می­باشد دارای مساکنی با مساحت کم می­باشد. در مناطق مذکور نرخ اشتغال و سواد کم است و وجود معضلاتی همچون اعتیاد و مشاغل غیررسمی که در اثر بی‌سوادی و نداشتنِ مهارت کافی افراد ایجاد شده‌اند، در ایجاد و احداث مساکن کم­دوام و کم مساحت با مصالح بسیار بی­دوام تأثیر بسزایی در وضعیت نامناسب مسکن شهر تبریز دارند. نداشتنِ آگاهی، زادوولد زیاد و افزایش ناآگاهانه جمعیت، باعث افزایش جمعیت شده و درنتیجه این افراد مجبور می‌شوند در بخش‌هایی از شهر که دسترسی نامناسب به خدمات و تأسیسات زیربنایی و قیمت زمین در آنها کم است، زندگی کنند، این مناطق علاوه بر اینکه به محیطی کم دوام برای زندگی تبدیل می­شود در سلامتی جسمانی و روانی ساکنین آن نیز تاثیر دارد. پس بنابراین نقاط داغ در وضعیت مسکن تبریز متعلق به این نقاط بوده است. در مقابل سرد ترین نقاط تراکم جمعیت در کلانشهر شامل شهرک رشدیه، شهرک ولیعصر، ائل­گلی، گلگشت و ... می باشد به دلیل اینکه محل اسکان افرادی با میزان تحصیلات بالا، نرخ اشتغال تقریبا بالا و کالبدی متشکل از مصالح بادوام نظیر اسکلت فلزی و بتن ­می­باشد نقاط سرد وضعیت مسکن تبریز را به خود اختصاص داده است. این مناطق، نسبتاً جدیدند یا بهسازی ‌شده‌اند و به علت وجود خدمات و تأسیسات مناسب، بناهای استانداردی احداث شده است که اقشار با درآمد متوسط و بالا که از تحصیلات عالی و مهارت و تخصص برخوردارند، در این مناطق ساکن شده‌اند در حالت کلی مناطق شمالی، غربی و تا حدودی بخش جنوبی تبریز که عمدتا مناطق حاشیه نشین و بافت قدیمی تبریز را شامل می­شوند، بدترین شرایط را به لحاظ کیفیت مسکن دارند و این پهنۀ کم کیفیتی مسکن از قسمت شمال شرقی تا شمال غربی ادامه دارد.

و در تحلیل خوشه ای توزیع فضایی مساکن کم دوام و بی دوام شهر تبریز مناطق 10 و 4 دارای خوشه High- High هستند و این مناطق جز مناطق حاشیه ای ، قدیمی و دارای تراکم بالا هستند و در خوشه High - Low مساکن کم دوام و بی دوام بالا و در واحدهای مجاور پایین بوده که در شهر تبریز از لحاظ مکانی قسمت هایی از مناطق 1، 2، 7 و 8 را شامل می شود.  درخوشه Low – High مساکن کم دوام و بی دوام در خود محل پایین و در واحدهای مجاور بالا بوده که در شهر تبریز از لحاظ مکانی نواحی پیرامونی منطقه 10، قسمت های پایین منطقه 6، غرب منطقه 4 و قسمت های کوچکی از منطقه 2 و 3 را شامل می شود. در خوشه Low - Low هم مساکن کم دوام و بی دوام پایین و هم در واحدهای مجاور پایین بوده که در شهر تبریز از لحاظ مکانی بیشترمناطق 2، 3، 5، 6، 7  و 8 را شامل می شود. لذا نتیجه تحقیق حاضر با تحقیق مورنیک جیل و همکاران¹ (2016) در تحقیق تحلیل فضایی کیفیت مسکن در نیجریه مطابقت دارد؛  آنها در تحقیق خود به این نتیجه رسیده اند که سه منطقه مجزا با کیفیت مسکن متفاوت پدید آمدند که مناطق جغرافیایی غربی، شرقی و شمالی کشور با 97.3 درصد از ایالت‌ها به‌درستی طبقه‌بندی شده و دارای کیفیت هستند ایالت های غربی (بالا) و شمالی (کم)  دارای پایین ترین کیفیت هستند و این نتیجه در شهر تبریز نیز مصداق دارد چون مناطق مختلف شهر تبریز از لحاظ کیفیت مسکن متفاوت هستند به طوری که مناطق حاشینه نشین دارای کیفیت پایین و مناطق ائل گلی، رشدیه و ولیعصرو ... دارای کیفیت بالا هستند و با تحقیقات روستایی و علیزاده (1399)، ابراهیم زاده و مرزی(1394) و احدنژاد روشتی و حسینی( 1392) تحلیل فضایی كیفیت مسكن در شهر ارومیه، شهر دهگلان و شهر زنجان که نتایج تحقیقات نشان دهنده توزیع نابرابر و نامناسب شاخص های کیفی مسکن در میان شهروندان است؛ مطابقت دارد؛ چرا که کیفیت مسکن از لحاظ کم دوامی و بی دوامی در شهر تبریز دارای توزیع نابرابر است و با تحقیق رضایی راد و رفیعیان (1390) در مقاله ی سنجش فضایي کیفیت مسکن در شهر سبزوار به این نتیجه رسیده اند که رابطة معناداري بین كیفیت مسكن و نوع بافت محله ها در شهر سبزوار وجود دارد؛ مطابقت دارد؛ چرا که كیفیت مسكن در شهر تبریز در بافت فرسوده، بافت غیررسمي و بافت روستا ـ شهري نازل تر از دیگر نقاط شهر است.

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها:

نياز گستردة مردم به واحدهاي مسكوني، مطالعاتي را به دنبال داشته است كه بيشتر جنبة كمي دارند و توجه چنداني به ابعاد كيفي نشده است. با توجه به اهميت مسكن در زندگي، پرداختن به موضوع مسكن نيازمند شناخت مولفه ها و شاخص هاي كمي و كيفي در اين زمينه است؛ به عبارت ديگر، پرداختن به معضل مسكن و بهبود آن، بايستي با توجه به نيازها صورت گيرد؛ از اين رو، بررسي شاخص  های کیفی مسکن، يكي از ابزارهاي شناخت ويژگي مسكن است. اين ابزار اصلي در بحث مسكن زمينة مناسب جهت سياست گذاري و برنامه ريزي، ارزيابي نتايج برنامه ريزي ها، تدوين نظام صحيح مسكن سازي و ارائة چارچوب تحليلي را فراهم مي آورد. شاخص هاي مسكن به عنوان شالوده ی اصلي برنامه اي جامع و ابزاري ضروري براي بيان ابعاد مختلف اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، زيست محيطي و كالبدي مسكن جايگاه ويژه اي در امر برنامه ريزي مسكن دارد. در این تحقیق با توجه به اهمیت مساکن کم دوام و بی دوام در فرآیند برنامه ریزی، 31 شاخص با استفاده از تحلیل عاملی مورد بررسی قرار گرفت که به 5 عامل تقلیل یافت و توزیع فضایی 5 شاخص با استفاده از تکنیک آماری فضایی موران و نزدیک ترین همسایگی مورد بررسی قرار گرفت که نتایج به دست آمده از تحلیل فضایی نابرابری از طریق لکه های سرد و داغ و موران محلی نشان می دهد که توده ای نسبتا سنگین از مساکن کم دوام و کوچک در شمال و بخش هایی از جنوب شهر که عمدتا منشا حاشیه نشینی دارند شکل گرفته است که نشان از جدایی گزینی فضایی - اجتماعی اقشار کم درآمد شهری است. در عین حال گرایش به بلند مرتبه سازی و آپارتمان نشینی دهه های اخیر زمینه را برای استقرار اقشار با درآمد متوسط به پایین با اقشار با متوسط به بالا در پیرامون بافت تاریخی شهر، منطقه اندیشه، مرزداران ،یاغچیان و نواحی دیگر  را فراهم آورده است که فرایندی امیدوار کننده برای تعادل فضایی اقشار اجتماعی می باشد. نکته دیگر رابطه کیفیت مسکن با اشتغال و سطح تحصیلات است که سیاست های مناسبی در سطوح کلان و خرد برای ارتقاء آگاهی و معیشت جامعه صورت گیرد کیفیت مسکن به عنوان متغیر تبعی ارتقا خواهد یافت. بنابراین با توجه به آنچه از تحلیل فضایی شاخص­های کیفیت مسکن که بررسی شد و به دست آمد، پیشنهاد می­شود که برنامه­ریزی­های شهر به ویژه برنامه­ریزی­های مسکن برای شهر تبریز در بخش­های شرقی و جنوبغربی (بافت روستا-شهری) بیشتر موردتوجه و مدنظر قرار گیرند.

ملاحظات اخلاقی:

پیروی از اصول اخلاق پژوهش: در مطالعه حاضر فرم­های رضایت نامه آگاهانه توسط تمامی آزمودنی­ها تکمیل شد.

حامی مالی: هزینه­های مطالعه حاضر توسط نویسندگان مقاله تامین شد. 

تعارض منافع: بنابر اظهار نویسندگان مقاله حاضر فاقد هرگونه تعارض منافع بوده است

---

[1]  Wole Morenikeji, Emmanuel Umaru, Halilu Pai, Solomon Jiya, Owoeye Idowu and B.M. Adeleye

References:

 

 

1.        Ahdanjad Roshti, M., Ebrahimzadeh, I., Gholami, Y., Hosseini, S. A. (2015) Evaluation of housing quality at the district level of Zanjan city, second year, No.4, pp. 1-23. [In Persian]

2.        Ahadanejad Roshti, M., Timuri, A., Tahmasbi Moghadam, H. (2019) Spatial analysis of the stability of housing quantitative indicators in urban areas using Todim model (case study: Zanjan city), Amash Mohit, NO. 50, pp. 133-150. [In Persian]

3.        Ahri, Z. & others (1988) Minimum Housing, Construction and Housing Research Center, Ministry of Housing and Urban Development, Tehran. [In Persian]

4.        Ang, Q., Zhao, C., Shi, L., Dang, J., Zha, G., (2014) Spatial autocorrelation analysis on soil moisture of Melica przewalskyi patch in a degraded alpine grassland of Qilian Mountains, Northwest China. Chin. J. Ecol, No.33 (3), pp. 716–722. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2021.107464

5.        Bagernjad, E., Zabardast, E., Azizi, M. M. (2021) showing how the urban form affects resilience against accidents at the level of neighborhoods in the metropolis of Tehran, Journal of Fine Arts - Architecture and Urban Development, Vol. 26, NO. 4, pp. 15-25. [In Persian]

6.        Cullingworth, B., (1997) planning in the USA:policies, issues and processes, Routledge.

7.        Ebrahimzadeh, I. & Marzi, J. Q. (2015) An analysis of the quality of housing in urban neighborhoods, a solution to improve the quality of life of citizens, a case study: Neighborhoods of Dehgolan, Volume 13, No. 40, P. 139-156. [In Persian]

8.       Fazel, S., Geddes, J. R., & Kushel, M. (2014) The health of homeless people in high-income countries: Descriptive epidemiology, health consequences, and clinical and policy recommendations, The Lancet, 384(9953), pp.1531–1540. DOI: 10.1016/S0140-6736(14)61132-6

9.       Fazeli, N. (2007) Modernity and housing (an ethnographic approach to the house, rural lifestyle and its modern developments), Cultural Research Quarterly, No. 1, pp.25-36. [In Persian]

10.       Feng, X., Du, S., Shu, H., (2011) Influence of Spatial Weight Matrices on Spatial Autocorrelation, a Cased Study of HFRS in China. Geoma, Inform, Sci, Wuhan Univ, No.36 (12), PP. 1410–1413.

11.       Fitras, M. H. & Beheshti Fard, M. (2009) Comparison of the degree of development of the agricultural sector of the country's provinces in two periods of 1993 and 2003, Journal of Agricultural Economics and Development, No. 65, pp.17-38. . [In Persian]

12.       Frankish, C. J., Hwang, S. W., & Quantz, D. (2005) Homelessness and health in Canada.Canadian Journal of Public Health, 96(April 2005), pp. 23–31.  DOI: 10.1007/BF03403700

13.       Gadermann, A. M., Hubley, A. M., Russell, L. B., Thomson, K.C., Norena, M., Rossa-Roccor, V., Hwang, S.W., Aubry, T., Karim, M. E., Farrell, S. h, Palepu, A. (2021) Understanding subjective quality of life in homeless and vulnerably housedindividuals: The role of housing, health, substance use, and social support, SSM - Mental Health, Vol. 1, PP. 1-9. https://doi.org/10.1016/j.ssmmh.2021.100021

14.       Gallent, N. & Tewdwr Jones, M. (2003) Housing in the European Countryside; Rural pressure and policy.in Western Europe, by: Routledge.

15.       Ghafari Gilande, A., Dada zadeh Silabi, P., Yousefi, H. (2021) Analysis of factors affecting the organization of spatial inequalities with an emphasis on economic indicators (case study: Ardabil city), Geography (GeographicAssociation of Iran), No. 74, pp. 101-120. [In Persian]

16.       Haque, I., Rana, M., Patel, p. p. (2020) Location matters: Unravelling the spatial dimensions of neighbourhood level housing quality in Kolkata, India, Habitat International, No.99, pp.1-18. https://doi.org/10.25034/ijcua.2022.v6n2-8

17.       Healey, K.L., Kibble, S.A., Bell, A., Kramer, G., Maldonado-Devincci, A., Swartzwelde, H.S. (2022) Sex differences in the effects of adolescent intermittent ethanol exposure on exploratory and anxiety-like behavior in adult rats, Alcohol, Vol.98, pp. 43-50. DOI: 10.1016/j.alcohol.2021.11.002

18.       Hoseini, M., Barghchi, M., Bagherzadeh, F,. Siyami, G. (2016), Assessment the Effect of the Indiscriminate Spread of Cities on Environment (Case Study: Mehr housing project in Torghabe City), Regional Planning Quarterly, Year 5, Number 81, Summer 89, pp. 44. [In Persian]

19.       Hu, X., Ma, Ch., Huang, P., Gue, X. (2020) Ecological vulnerability assessment based on AHP-PSR method and analysisof its single parameter sensitivity and spatial autocorrelation for ecological protection – A case of Weifang City, China, Ecological Indicators, 125, pp. 1-9. DOI:10.1016/j.ecolind.2021.107464 

20.       Jimoh, U. U., & Adebote, A. O. (2017) Housing quality and adolescent’s psychological for the psychological studies of social issues, 20(2), pp. 89-99.

21.       Kalantari, Kh. (2003) Data processing and analysis in social and economic research, case area: Shahroud, Nasar Sharif, Tehran. [In Persian]

22.       Kerlinger, Fred N. (1977) Foundations of Behavioral Research, New York, Helt, Rinehart & Winston.

23.       Klein, P. (2001) An easy guide to factor analysis, translated by Seyyed Jalal Sadr al-Sadat, Asghar Minaei, Semt Publications, Tehran. [In Persian]

 

24.       Li, Y., & Qin, M. (2014) Study on urbanization process evaluation and provincial comparison. Grey Systems: Theory and Application, 4(1), pp.13-23.

25.       Lippert, A. M., & Lee, B. A. (2015) Stress, coping, and mental health differences among homeless people, Sociological Inquiry, 85(3), pp.343–374.

26.       Mammon, N.; Ewing, K. (2005): Moving towards a design approach to low-income housing in urban Cape Town: the case of Joe Slovo Park, in IAHS World Congress on Housing conference “Transforming Housing Environments through Design”, 27–30 September, 2005, Pretoria, South Africa, pp. 33.

27.       Milbourn, P & Cloke, p. (2006) International perspectives on rural homelessness, by: Routledge. https://doi.org/10.4324/9780203639634

28.       Morenikeji, W., Umaru, E., Pai, H., Jiya, S., Idowu, O., Adeleye, B.M. (2017) Spatial analysis of housing quality in Nigeria, International Journal of Sustainable Built Environment, Vol.6, (2), pp. 309-316. https://doi.org/10.1016/j.ijsbe.2017.03.008

29.       Nikpour, A., Qasimpour, F., Molahosseini, A. A. (2020) Spatial analysis of housing indicators with sustainable urban form approach (case study: Babol city), Urban Social Geography Quarterly, 7(2), pp. 41-58. [In Persian]

30.       Rahaie, O., Piroz, B., Faiz Bakhsh, M. (2012) a way towards sustainable development of the city, international conference on architectural engineering and sustainable urban development. [In Persian]

31.       Rostaie, Sh & Alizadeh, Shiva (2020) Spatial analysis of housing quality in Urmia city using HOT SPOT method, Physical Development Planning Journal, Year 5, Number 1, Serial 17, Spring 2019, Pages 101-117. [In Persian]

32.       Rezaei Rad, H. & Rafiyan, M. (2018) Assessing the quality of housing in Sabzevar city using the factor analysis method, Art University Quarterly, Architecture and Urban Planning Quarterly, No. 8, pp. 109-95. [In Persian]

33.       Rostaie, Sh., Ali Akbari, i., Hosseinzadeh, R. (2020) Investigating the relationship between population density and social stability of the study sample: Urmia city, Geography and Planning Magazine, Year 24, No. 37, . pp. 219-235. [In Persian]

34.       Salaripour, A.A., Ghiasvand Mohammadkhani, S., Shabani Kolachahi, S., Assessment of the Quality of Life of the Residents of MEHR Housing, Case Study: Rasht City: Journal of Research and Urban Planning. 2022; 13 (48): 87-102. [In Persian]

35.       Santa Maria, D. M., Narendorf, S. C., & Cross, M. B. (2018) Prevalence and correlates ofsubstance use in homeless youth and young adults, Journal of Addictions Nursing, 31(1), pp.23–31.DOI: 10.1097/JAN.0000000000000206

36.       Dadjou, R; Daneshpour, A; Allalhesabi, M. (2023): Evaluating Housing Quality Policies according to Occupants’ Perception of Residential Environment Quality (A Case Study of Triple Housing Supply Policies in Bojnurd): Rasht City), Journal Research and Urban Planning, Vol 13, No 51, PP 89-102. [In Persian]

37.       Shieh, I. (2005) An introduction to the basics of urban planning, University of Science and Technology, Tehran. [In Persian]

38.       Spinelli, M. A., Ponath, C., Tieu, L., Hurstak, E. E., Guzman, D., & Kushel, M. (2017) Factors associated with substance use in older homeless adults: Results from the HOPE HOME study, Substance Abuse, 38(1), pp. 88–94.  DOI: 10.1080/08897077.2016.1264534

39.       Wang, H., Hu, W., Wu, C., (2010) Analyzing the effect of spatial weighted matrix on spatial autocorrelation - taking hunan’s income gap between urban and rural areas as a case. J. South China Normal Univ, Nat. Sci. Ed., NO.1, PP.110–115. DOI: 10.6054/j.jscnun.2020071

40.       Xue, L., Wang, J., Zhang, L., Wei, G., Zhu, B., (2019) Spatiotemporal analysis of ecological vulnerability and management in the Tarim River Basin, China. Sci, Total Environ, 649, PP. 876–888. DOI: 10.1016/j.scitotenv.2018.08.321

41.       Yarmohammadi, S., Yadgarzadeh, B., Vahidi Borji, G. (2020) Evaluation of housing quality and identification of strategic issues based on Users' point of view, fine arts - architecture and urban planning, vol. 25, No.2, pp. 57-68. [In Persian]

42.       Zhou, J. (2022) Collateral quality and house prices, Journal of Economic Dynamics and Control, Vol:145, December 2022, 104514. https://econpapers.repec.org/scripts/redir 0165188922002184