تحلیل فضایی شاخص های زیست پذیری در بافت فرسوده و جدید شهر یزد با استفاده از روش نمونه گیری فضایی

محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری

سید عباس رجائی ^{1 *} , احمد پوراحمد ² , محمدرضا زرافشان ³ , اسلام قاضی ⁴

1 - هیئت علمی
2 - ستاد گروه جغرافیا انسانی دانشگاه تهران
3 - دانشجوی کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری گرایش نوسازی و بهسازی دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران
4 - کارشناسی ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری شهری، دانشکده جغرافیا، دانشگاه تهران

تاریخ دریافت : 1400/09/12 تاریخ پذیرش : 1401/07/19 تاریخ انتشار : 1402/03/27

کلید واژه: بافت فرسوده, شهر یزد, زیست پذیری, بافت تاریخی, بافت جدید,

چکیده مقاله :

امروزه شهرها با چالش های بسیاری در زمینه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی مواجه شده اند در عین حال افزایش جمعیت به همراه نسبت روزافزون شهر نشینی پیامدهای زیان باری برای شهرها به ارمغان آورده است. تدوام این گونه شهرنشینی با مشکلات اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، بحران آفرین و هشداری بر ناپایداری شهرها می باشد. شهرها در روند توسعه خود بافت های جدید را در اطراف بافت های قدیمی می تنند. برخی نیازهای امروزه در کالبدهای تاریخی و فروسوده برآورده نمی شود از این رو تمایل به سمت بافت های جدید افزایش یافته و بافت های قدیمی کمتر مورد توجه قرار می گیرند. در این بررسی با استفاده از روش های تحقیق فضایی و نمونه گیری فضایی(روش پیمایش حلزونی شکل) سعی شد تا شاخص های زیست پذیری در بافت فرسوده (دارای میراث و فاقد میراث) و بافت جدید شهر یزد مقایسه شود. روش تحقیق توصیفی – تحلیلی با هدف کاربردی می باشد.. نتایج پژوهش نشان می دهد که حس تعلق به مکان، زیبایی و نظافت و امنیت از مهمترین عوامل تأثیرگذار در بافت تاریخی شهر یزد به شمار می روند. حس تعلق و مشارکت، زیبایی، ایمنی و امنیت،قیمت زمین از مهمترین عوامل اثر گذار در زیست پذیری بافت های فرسوده و حس تعلق، فضای سبز و باز، سلامت، ایمنی و امنیت از مهمترین عوامل اثرگذار در بافت جدید می باشند. مقایسه این بافت ها نشان داد تعلق مکانی امنیت و زیبایی مولفه های مشترک در بین این بافت ها می باشد و مولفه های فضای سبز، خدمات و الودگی مولفه های هستند که زیست پذیری را در بافت ها متفاوت جلوه می دهند

چکیده انگلیسی:

Today, cities face many challenges in the economic, social and environmental fields, while the increase in population along with the increasing proportion of urbanization has brought harmful consequences for cities. Continuation of such urbanization with social, economic and environmental problems is a crisis and a warning of the instability of cities. In the meantime, other problems such as various types of pollution, traffic problems and psychological problems, etc., greatly reduce the quality of life and, consequently, livability in cities. Therefore, the necessity and importance of the issue of livability is quite obvious in cities today. Viability is one of the concepts and approaches that ultimately brings a city away from all kinds of pollution, traffic, environmental, economic, social and physical problems for citizens. The term livability refers to the degree to which a society's needs are met based on the needs and capacities of its people. A non-livable society ignores the needs of its people and does not respect their wishes. Sustainability is generally divided into three dimensions: economic, social and environmental, each of which has separate indicators. The purpose of this study is to compare the viability indices in the worn texture (with and without heritage) and the new texture of Yazd. The research method is descriptive-analytical with an applied purpose. The data required for the analysis were collected using a questionnaire. The study sample based on Cochran's formula is 400 people. Data were analyzed using SPSS software, ARCGIS and statistical tests including (factor analysis and multivariate linear regression). The statistical population includes residents of dilapidated (historical and dilapidated) and new areas of Yazd. The results show that livability in all three economic, social and environmental dimensions in the dilapidated fabric of Yazd is not in a good condition and also the historical texture is not in a good condition compared to the new texture. And the best situation in terms of viability indicators is the new texture of Yazd.

متن کامل:



Journal Research and Urban Planning ISSN (Print): 2228-5229 - ISSN (Online):  2476-3845

Spring 2022. Vol 00. Issue 00

 

 

 

 

Research Paper

Spatial analysis of livability indicators in the old and new fabric of Yazd using the spatial sampling method

Abstract the aim of the current research is the comparative analysis of livability indicators in three historical, worn and new contexts of Yazd city. For this purpose, by using spatial research methods and spatial sampling (spiral survey method), we tried to compare the indicators of livability in the three tissues of Yazd city. The present research is descriptive-analytical in terms of its nature and method and practical in terms of its purpose. Data collection was done by library and survey methods (using a 5-point Likert scale questionnaire). For data analysis, factor analysis and multivariate regression tests were used in SPSS environment. Spatial analysis of data was also done in GIS environment. The results of the research show that in the historical context, the component of access to facilities with a factor load of 0.759, and in worn and new contexts, the component of green and open space with factor loads of 0.823 and 0.828, respectively, were the most important from the citizens' point of view.   Also, the results from multivariate regression show that in historical, worn and new contexts, the set of independent variables are 73.7, 71 and 57.5% of the dependent variable changes, respectively.

 

Received Accepted: 2022/00/00 PP:                                 Keywords: Livability, worn texture, historical texture, new texture, Yazd city, spatial sampling.

 

 

 

Use your device to scan and read the article online

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Extended Abstract

 

Introduction

 

In the process of development , cities cover new tissues around the old tissues. Today, some needs are not met in historical and worn-out bodies, hence the tendency towards new tissues has increased and old tissues are given less attention. In this regard, the city of Yazd is one of the old cities of our country, whose physical growth in the non-organic stage was much faster than the growth of the population and the real needs of the city, which has caused the city to experience excessive horizontal growth and expansion. Following the physical expansion of the city's population, it has increased significantly in recent years. But the dilapidated fabric of the city not only did not contribute to this increase, but also lost its native population and somehow the social fabric of the area has changed. Finally, this change in the social structure has led to a decrease in livability and the destruction of worn-out fabric

Methodology

by using spatial research methods and spatial sampling (spiral survey method), we tried to compare the indicators of livability in the three tissues of Yazd city. The present research is descriptive-analytical in terms of its nature and method and practical in terms of its purpose. Data collection was done by library and survey methods (using a 5-point Likert scale questionnaire). For data analysis, factor analysis and multivariate regression tests were used in SPSS environment. Spatial analysis of data was also done in GIS environment

Results and discussion

The results of the research show that in the historical context, the component of access to facilities with a factor load of 0.759, and in worn and new contexts, the component of green and open space with factor loads of 0.823 and 0.828, respectively, were the most important from the citizens' point of view.   Also, the results from multivariate regression show that in historical, worn and new contexts, the set of independent variables are 73.7, 71 and 57.5% of the dependent variable changes, respectively.

Conclusion

The dilapidated fabric of Yazd city is not in a favorable condition in terms of various aspects of livability, including economic, social and environmental dimensions, according to the obtained averages and the difference between the averages in the dilapidated fabric.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

مقاله پژوهشی

تحلیل فضایی شاخص‌های زیست پذیری در بافت فرسوده و جدید شهر یزد با استفاده از روش نمونه‌گیری فضایی

.

چکیده شهرها در روند توسعه خود بافت‌های جدید را در اطراف بافت‌های قدیمی می‌تنند. برخی نیازهای امروزه در کالبدهای تاریخی و فرسوده برآورده نمی شود از این رو تمایل به سمت بافت‌های جدید افزایش یافته و بافت های قدیمی کمتر مورد توجه قرار می گیرند. در همین راستا شهر یزد از جمله شهرهای قدیمی کشورمان است که رشد فیزیکی آن در مرحله غیر ارگانیک بسیار سریع‌تر از رشد جمعیت و نیازها واقعی شهر بوده بطوریکه شهر را دچار رشد و گسترش افقی بی رویه‌ای کرده است. در پی گسترش فیزگی جمعیت شهر نیز طی سال‌های اخیر افزایش چشم‌گیری داشته است. اما بافت فرسوده شهر نه تنها از این افزایش سهمی نداشته، بلکه جمعیت بومی خود را از دست داده و به نوعی بافت اجتماعی محدوده تغییر یافته است. که در نهایت این تغییر ساختار اجتماعی منجر به کاهش زیست‌پذیر و تخریب بافت فرسوده شده است. بنابراین هدف پژوهش حاضر تحلیل تطبیقی شاخص‌های زیست‌پذیری در سه بافت تاریخی، فرسوده و جدید شهر یزد می‌باشد. برای این منظور با استفاده از روش‌های تحقیق فضایی و نمونه‌گیری فضایی(روش پیمایش حلزونی شکل) سعی شد تا شاخص‌های زیست‌پذیری در بافت‌ها سه گانه شهر یزد مقایسه شود. تحقیق حاضر به لحاظ ماهیت و روش توصیفی – تحلیلی و از حیث هدف کاربردی می‌باشد. گردآوری داده‌ها نیز به دو روش کتابخانه‌ای و پیمایشی (با استفاده از پرسشنامه بصورت طیف لیکرت 5تایی) صورت گرفت. برای تجزیه و تحلیل داده از آزمون‌های تحلیل عاملی و رگرسیون چند متغیره در محیط SPSS بهره گرفته شد. تحلیل فضایی داده‌ها نیز در محیط GIS انجام پذیرفت. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که در بافت تاریخی مؤلفه دسترسی به امکانات با بار عاملی 0.759 و در بافت‌های فرسوده و جدید مؤلفه فضای سبز و باز  به ترتیب با بارهای عاملی 0.823 و 0.828 بیشترین اهمیت را از نظر شهروندان داشته‌اند. همچنین نتایج حاصل از رگرسیون چندمتغیره بیانگر آن است که در بافت‌های تاریخی، فرسوده و جدید، مجموعه‌ی متغیرهای مستقل به ترتیب 73.7، 71 و 57.5 درصد از تغییرات متغیر وابسته (زیست‌پذیری) را پیش‌پینی می‌کنند.

تاریخ دریافت: .../.../1401 تاریخ پذیرش: .../.../1401 شماره صفحات: ..- ..                         واژه­های کلیدی: زیست پذیری، بافت فرسوده، بافت تاریخی، بافت جدید، شهر یزد، نمونه گیری فضایی.

 

 

 

از دستگاه خود برای اسکن و خواندن مقاله به صورت آنلاین استفاده کنید

 

 

 

 

 

 

 

 

 

استناد: رجایی، سیدعباس، پوراحمد، احمد، زرافشان، محمدرضا، قاضی، اسلام (1401): تحلیل فضایی شاخص‌های زیست پذیری در بافت فرسوده و جدید شهر یزد با استفاده از روش نمونه‌گیری فضایی، فصلنامه پژوهش و برنامه ریزی شهری، سال ...، شماره ...، مرودشت، صص ..- ...

DOI:        

 

 

مقدمه و بیان مسئله:

شهر نشینی حاصل توسعه غیرقابل اجتناب و پرشتاب جوامع بشری در جهان است. این امر نخست در کشورهای غربی و سپس از دهه 1950 در کشورهای درحال توسعه آغاز شد که متأسفانه نتایج مطالعات در اکثر فضاهای شهری، بویژه در کشورهای کمتر توسعه نشان می‌دهد افزایش حمعیت شهری موجب افزایش مسائل و مشکلات شده است (َAllam, 2020:55). به طوری که بیشتر شهرهای بزرگ با مشکلاتی چون جدایی گزینی قومی، تفکیک کاربری ها، جدایی محل کار از سکونت، فرسودگی و زوال محلات، افزایش ترافیک خیابان ها، محرومیت و نابرابری های اجتماعی – اقتصادی، سلامت، رفاه، نابرابری در دسترسی به خدمات بهداشتی، آموزشی و تفریحی و... مواجه اند (Van kamp et al, 2003: 6). سیری گذرا بر سیما و گستره زندگی انسان در شهرها نشان می دهد که در گذشته هایی نه چندان دور تحرک، نشاط، سرزندگی در این مناطق جاری بود (سلیمانی مهرجانی و همکاران، 1395: 109). اما به دنبال تحولات بسیار زیاد در زمینه های اقتصادی، اجتماعی و فناوری و پیامد های ناشی از هجوم و تمرکز جمعیت ها و فعالیت ها به بخش مرکزی شهرها، این بافت ها دچار افت فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی شدند. بافت مرکزی شهرها یکی از انواع مختلف بافت‌های شهری هستند که به دلیل فرسودگی کالبدی و برخورداری نامناسب، و وجود زیرساخت‌های آسیب‌پذیر دارای ناپایداری مکانی-فضایی بوده (Onibokun, 2019: 42) این فرایند باعث شد که با گذشت زمان، بافت های قدیمی پویایی و سرزندگی خود را  از دست بدهند ومحله های قدیمی شهری به محله های مشکل دار تبدیل شوند و دچار عدم تعادل گشته، قادر به پاسخگویی نیاز های جدید جوامع شهری نباشند. این در حالی است که بافت های قدیمی و فرسوده شهری به دلیل مرکزیت، سهولت دسترسی و استقرار بازار ( فعالیت های تجاری) و داشتن ارزش های تاریخی و فرهنگی دارای ظرفیت بالقوه ای برای زندگی پویا هستند. علی رغم این ویژگی ها محله های مسکونی این بافت ها به دلایلی از جمله بافت سنتی شبکه معابر، فرسودگی واحد های مسکونی، ضعف زیر ساخت ها و مشکلات زیست محیطی مسیر رکود و عقب ماندگی را طی می کنند. مجموعه این عوامل سبب کاهش مطلوبیت و سرزندگی در این بافت ها شده است. زیست پذیری به عنوان ویژگی‌هایی تعریف می‌شود که یک فضای شهری را به فضایی مطلوب برای زندگی تغییر می‌دهد و با پیشرفت نتایج نهایی، سلامت، رفاه و ایمنی برای جامعه شهری به ارمغان می‌آورد (Ramaswami, 2020: 121). همچنین این مفهوم بیانگر کیفیتی است که به وسیله شهروندان با توانایی آن ها برای دسترسی به زیرساخت ها (حمل و نقل، ارتباطات، آب و فاضلاب)، غذا، هوای پاک، مسکن ارزان و با کیفیت، اشتغال موثر، فضای سبز، پارک، ایمنی و امنیت، آسیب پذیری گره خورده است (بندر آباد، 1390: 89). شهر یزد از جمله شهرهای قدیمی کشورمان است که شهرنسینی در آن به گذشته های دور باز می گردد. این شهر که رشد فیزیکی آن در مرحله غیر ارگانیک بسیار سریع تر از رشد جمعیت و نیازهای واقعی شهر بوده، شهر را دچار رشد گسترش افقی بی رویه ای کرده است. بررسی روند شهر نشینی در یزد نشان میدهد که جمعیت شهر نشین طی سال­های اخیر افزایش چشم گیری داشته است، به طوری که جمعیت شهری از 63502 نفر در سال 35 به 432194 نفر در سال 85 رسیده است. افزایش سریع جمعیت این شهر، باعث افول  روز افزون ابعاد مختلف زندگی و سایر مشکلات شهری گردیده است. اما، بافت فرسوده  شهر نه تنها از این افزایش سهمی نداشته، بلکه جمعیت بومی خود را از دست داده  و به نوعی تغییر بافت اجتماعی رسیده است. این تغییر ساختار اجتماعی به همراه تنزل زیست پذیری منجر به تخریب بافت شده است. شهر یزد که به لحاظ بافت شهری هم دارای بافت تاریخی حفاظت شده و هم بافت میانی فرسوده ای که به شکل یک حلقه  بافت تاریخی را در بر گرفته است؛ می باشد. به دلیل وجود جاذبه های مختلفی که در بافت تاریخی شهر یزد وجود دارد این قسمت از شهر در پی جدایی از حلقه فرسوده و همگام شدن با بافت جدید شهری می باشد. این پژوهش به دنبال بررسی شاخص های زیست پذیری در بافت تاریخی، فرسوده و بافت جدید شهری و ارائه راهکار هایی برای افزایش زیست پذیری در شهر یزد می باشد. بر این اساس سوالات اصلی این پژوهش عبارتند از: 1- وضعیت زیست پذیری در بافت فرسوده (بافت تاریخی و بافت فاقد میراث) و جدید شهر یزد چگونه است؟ 2- کدام یک از شاخص های زیست پذیری در بافت فرسوده و جدید شهر یزد از دید شهروندان اهمیت بیشتری دارد؟

پیشینه و مبانی نظری تحقیق:

زیست پذیری در معنای اصلی خود به مفهوم دستیابی به قابلیت های زندگی است و در واقع همان مفهوم دستیابی به کیفیت برنامه ریزی شهری یا مکان پایدار است (خراسانی، 1391: 25). آنچه در عنوان زیست پذیری یافت می شود ترجمه فارسی انتخاب شده برای عبارت (Livability) است (فرهنگ وبستر)(جعفری اسد آبادی، 1393: 55). به دلیل آگاهی از خطراتی مثل رشد سریع جمعیت ازدحام و شلوغی، از بین رفتن زمینه های کشاورزی و فضاهای باز، کمبود مسکن معقول و مناسب، افزایش نابرابری های اجتماعی و از بین رفتن حس تعلق به مکان، هویت مکانی و زندگی اجتماعی که کیفیت زندگی جوامع را تهدید می کنند، زیست پذیری به وجود آمده و رشد کرده است (حبیبی و همکاران، 1393: 4). زیست پذیری به عنوان یک مفهوم می تواند با توجه به بستر و زمینه ای که در آن تعریف می شود می تواند بسیار گسترده و یا محدود باشد با این وجود، کیفیت زندگی در هر مکان در مرکز توجه این مفهوم قرار داشته و شامل نماگر های قالب اندازه گیری بسیار متنوعی است که معمولا تراکم، حمل و نقل، امنیت و پایداری، اجزای ثابت آن را تشکیل می دهد (Perogordo Madrid, 2007: 40). شهر زیست پذیر؛ فضای اجتماعی زندگی و فعالیت انسان هاست که از یکسو زاده کنش اجتماعی مردم است و از سوی دیگر بر زندگی انسان ها حاکم می گردد. این نوع فضا به واسطه کیفیت متعالی و مجردی که حاصل همه روابط است، خصلتی کمی، کیفی و ادارکی دارد (APA, 2013: 14).

بسیاری از داده های زیست پذیری دارای ماهیت فضایی هستند و روابط بین مکان ها مانند رابطه بین خانه و مدرسه، شهر و منطقه و موضوعات مربوط به فضا مانند درصد فضاهای باز و رابطه فضا و زمان مانند زمان مورد نیاز برای پاسخگویی در زمان های اضطراری را در بر می گیرد. معیارها بسیار متفاوت هستند اما یک تعادل بین ابعاد اقتصادی – اجتماعی و زیست محیطی برقرار  می گردد. زیست پذیری طیف گسترده ای از نیازهای انسانی از غذا و امنیت گرفته تا زیبای و نمادهای فرهنگی و احساس تعلق به اجتماع یا مکان را شامل می شود(National Research Coucil, 2002: 23).  برخی از اندیشمندان زیست پذیری شهری را به صورت سازگاری بین فرم و فعالیت معرفی می کنند برخی دیگر خاطر نشان می کنند که زیست پذیری شهر ها به این بستگی دارد که مکان بستر چه رفتار هایی را تامین می کند و تمایلات مردم نسبت به آن ها چگونه باشد. هیچ تعریفی نمی تواند به طور کامل عینی و هدفمند و یا عاری از هر گونه ارزش باشد. با این وجود، ممکن است در مواردی زیست پذیری به جای ارزش های یک فرد خاص بر اساس ذهنیت جمعی تعریف شود. با استفاده از شاخص های تعریف شده توسط شهروندان بر اساس آنچه که احساس می کنند مهم است، تلاش متعددی برای تعریف، سنجش و پیگیری زیست پذیری مکان در دوره های مختلف صورت گرفته است. این شاخص ها بر روی سرزندگی و یا کیفیت زندگی تمرکز می کنند. با این وجود، آن ها معمولا حاوی معیار های متنوعی هستند که به طور مستقیم و یا از نزدیک به مسائل کاربری زمین و حمل و نقل مربوط می شوند (پور احمد و همکاران، 1394: 99).  زیست پذیری یکی از مهم ترین جنبش های برنامه ریزی اواخر قرن بیستم است. این جنبش یک حرکت بین المللی برای اصلاح محیط انسان ساخت و ارتقای کیفیت زندگی بشر و معیارهای زندگی محسوب می شود. زیست پذیری بافت های فرسوده و روبه زوال واکنشی است نسبت به گسترش افقی در حومه شهرها و هزینه های غیر پایدار آن. هزینه های غیر پایدار که بر شهر تحمیل می شوند شامل زوال غیر عادی محله هایی که زمانی با افتخار خود نمایی می کردند، از خود بیگانگی روز افزون بخش اعظمی ازجامعه، افزایش مستمر نرخ جرم و جنایت و تنزل گسترده محیط زیست است (Katz,2002: 16). رویکرد زیست پذیری به بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و محیطی شهر توجه دارد و طیف وسیعی از فعالیت ها را بیان می دارد که قابلیت زیست جدیدی به مناطق مضمحل، ساختمان های پاکسازی شده، زیر ساخت ها و ساختمان های تحت بازسازی که به پایان عمر مفیدشان رسیده اند، می دهد. یک نگرش کلیدی در زیست پذیری به معنای عامش این است که وضعیت کلی شهر و مردمش را بهبود بخشد (حیدری، 1395: 68). زیست پذیری، مفهومی پیچیده و چند بعدی است؛ همین امر سبب شده تا به سختی بتوان سطح زیست پذیری یک ناحیه را مورد ارزیابی قرار داد (ایراندوست و همکاران، 1392: 106). به عبارتی، دخالت مولفه های متنوع اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و زیست محیطی از یک سو و برداشت های مختلف مردم از سوی دیگر، سبب پیچیدگی و درک دشوار این موضوع شده است. علی رغم وجود چنین موانع و مشکلاتی، سطح زیست پذیری یک مکان را می توان با معیارهای مختلفی، مورد شناسایی و ارزیابی قرار داد (Economist Intelligence Unit, 2011:p 3)

تاکنون مطالعات زیادی در جهان و ایران در موضوع زیست‌پذیری صورت گرفته که در ادامه به بیان جدیدترین آن‌ها پرداخته خواهد شد؛ یافته‌های پژوهش تستوت سوی (2020) درباره زیست‌پذیری در مگاسیتی بر پایه نظریات جین جیکوبز بیانگر آن است که شهر توکیو نسبت به لس آنجلس از لحاظ شاخص‌های زیست‌پذیری وضعیت بهتری دارد. وینود و همکاران (2020) در تحقیقی به بررسی وضعیت زندگی در شهر پوپال هند بر مبنای سه مؤلفه حمل و نقل هوشمند، اثرپذیری حاشیه نشینان از زندگی هوشمند و حکمرانی خوب شهری مانند مدیریت الکترونیکی و مشارکت شهروندان پرداخته‌اند. ژان و همکاران (2018) در پژوهشی به ارزیابی میزان رضایتمندی از زیست‌پذیری شهری در چین، پرداختند که یافته‌های ایشان نشان می‌دهد رضایت‌مندی شهروندان از شهر زیست‌پذیر در چین در سطح پایینی قرار دارد. بایگ و همکاران نیز (2019) در تحقیقی به بررسی عوامل مؤثر بر رضایت ساکنین از زیست‌پذیری در شهر حیدرآباد پاکستان پرداختند که نتایج ایشان حکایت از وجود رابطه معنادار بین دسترسی‌های مختلف و احساس رضایت در شهروندان را دارد. مهره کش و همکاران (1401) در پژوهشی به شناسایی شاخص‌های مؤثر در زیست‌پذیری محلات شهری در مناطق منتخب اصفهان پرداختند که مطابق یافته‌های ایشان مهمترین شاخص‌های زیست‌پذیری به ترتیب‌عبارت‌اند از رضایت‌مندی از محل سکونت، برخورداری از امکانات، انسجام و هویت اجتماعی و کیفیت سیستم حمل و نقل می‌باشد. پیری و همکاران (1400) نیز در پژوهشی به شناسایی عوامل مؤثر بر زیست‌پذیر شهری با رویکرد مدل‌سازی ساختاری-تفسیری در شهر ایلام پرداختند و نتایج ایشان نشان می‌دهد نخستین ابعاد کلی مؤثر بر زیست‌پذیر شهر ایلام در مرحله اول بعد اقتصادی و در مراحل بعدی ابعاد زیست محیطی و اقتصادی است. صاحبی و همکاران (1400)، در پژوهشی تحت عنوان بررسی وضعیت زیست‌پذیری شهری در مناطق شهری از دیدگاه شهروندان کرمانشاه نتیجه می‌گیرند که در محدوده مورد مطالعه وضعیت زیست‌پذیری تمام مناطق غیر از منطقه چهار پایین‌تر از حد متوسط و نامطلوب بوده. علوی و همکاران (1400) در پژوهش خود تحت عنوان سنجش و رتبه‌بندی میزان زیست‌پذیری محلات شهری منطقه 6 شهرتهران نتیجه می‌گیرند که شاخص‌های آموزش، بهداشت و حمل و نقل به ترتیب بیشترین تأثیر را بر زیست‌پذیری این منطقه دارد.

شکل 1: مدل مفهومی تحقیق (نگارندگان، 1401)

 

 

 

مواد و روش تحقیق:

پژوهش حاضر از نوع کاربردی و به لحاظ روش، توصیفی – تحلیلی است. برای گردآوری اطلاعات از روش اسنادی کتابخانه ای (مطالعه اسناد، آمار و پیشینه تحقیق) و میدانی (از طریق پرسشنامه) استفاده شده است. جامعه آماری پژوهش شامل ساکنین بافت تاریخی، فرسوده و جدید شهر یزد است با توجه به جمعیت 474981 نفری شهر یزد، با استفاده از فرمول کوکران با مقداری خطای 0.05، کل جامعه نمونه 384 نفر از ساکنین شهر 

می باشد که برای بهبود کار حجم نمونه به 400 افزایش یافت. پرسشنامه، دارای سوالات بسته  و به وسیله طیف 1 لیکرت یا رتبه ای از پنج قسمت مساوی تشکیل شده تا پاسخگو وضعیت محله خود را بر اساس آن ارزیابی نماید. طیف گرایش از خیلی خوب تا خیلی بد دسته بندی می شود. و به هریک از قسمت های طیف نمره هایی از 1 تا 5 اختصاص داده شده است. به گرایش خیلی خوب نمره 5 و به گرایش خیلی بد نمره 1 داده شده است.

 

 

نقشه 2: محدوده بافت های مورد مطالعه در شهر یزد

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول 1: ابعاد، مؤلفه‌ها و شاخص‌های استفاده شده در تحقیق

 

 

ابعاد	مولفه		شاخص
اقتصادی	مسکن		قیمت زمین و ملک – کیفیت ساختمان ها و معماری بناها- معماری مسکن- تناسب بین افراد و مساحت مسکن
اشتغال		وضعیت اشتغال – وجود فرصت های شغلی – وضعیت درآمد
حمل و نقل		دسترسی آسان به حمل و نقل عمومی – کیفیت حمل و نقل عمومی
زیر ساخت ها و امکانات		وجود پارکینگ های عمومی و شخصی – دسترسی و کیفیت شبکه اینترنت – کیفیت شبکه برق – کیفیت شبکه آبرسانی – کیفیت آب شرب – کیفیت شبکه معابر – وضعیت روشنایی در شب
اجتماعی	آموزش		دسترسی به امکانات آموزشی- کیفیت امکانات اموزشی
بهداشت		دسترسی به خدمات پزشکی و بهداشتی –  کیفیت خدمات تفریحی و بهداشتی
حس تعلق و پیوستگی مکان		تمایل به زندگی در محله – لذت بردن از زندگی در محله – میزان احساس تعلق به محله
تفریحات و اوقات فراغت		دسترسی به خدمات تفریحی و فراغتی – کیفیت خدمات تفریحی و فراغتی
ارتباطات و روابط اجتماعی		روابط همسایگان و کیفیت آن – یکدست بودن ساکنین از نظر قومی و فرهنگی
امنیت و ایمنی		وضعیت جرایم – احساس امنیت – امنیت تردد زنان در شب و روز – کیفیت پاسگاه های انتظامی از نظر تعداد و حضور به موقع – ایمنی عابران هنگام تردد از خیابان
مشارکت		مشارکت در فعالیت های داوطلبانه – مشارکت در حل مشکلات محل زندگی – تمایل به سرمایه گذاری در محله
زیست محیطی	چشم انداز		منظر ساختمان ها و معماری بناها (کیفیت بصری) – استفاده از مصالح بومی
فضای سبز و فضای باز		کیفیت فضای سبز و دسترسی به آن – وجود فضاهای باز عمومی – فضاهای بازی کودکان -
آلودگی		آلودگی صوتی و محیطی ناشی از تردد وسایل نقلیه – آلودگی صوتی و محیطی ناشی از کارگاه های تولیدی – سیستم فاضلاب – دفع آب های سطحی – سیستم جمع آوری زباله و نظافت کوچه و خیابان

منبع: نگارندگان 1401

 

 

واحدهای مطالعاتی در این پژوهش فارغ از تقسیمات اداری و سیاسی تعریف شده اند که برای تحلیل فضایی لازم بود تا مناطق همگنی ایجاد شود به همین دلیل از روش (MAUP) که یکی از روش های مهم در زمینه تلفیق داده های جغرافیایی و ارائه  آن ها به صورت منطقه ای است(فرجی سبکبار، 1391:5)؛ لذا بعد از تعیین نمونه با استفاده از فرمول کوکران، بر روی نقشه شهر یزد در نرم افزار GIS ابتدا بلوک هایی که فاقد جمعیت بوده را حذف می نماییم. پس از تعیین مرکز نقشه، حریم ها (BUFFER) 500 متری از مرکز زده شد و بعد از آن از طریق ابزار (Select By Location) بلوک هایی به صورت تصادفی و رندم وبه شکل حلزونی انتخاب شدند. سپس از طریق ابزار مذکور بلوک های انتخابی باهم به صورت یک شیپ فایل ترکیب و یکی شدند، تعداد بلوک های منتخب 315 بلوک می باشد که از این بین 57بلوک مربوط به بافت تاریخی، 75 بلوک از بافت فرسوده و 183 بلوک مربوط به بافت جدید می باشد. بیان این نکته ضروری است که پرسشنامه ها بر اساس جمعیت بلوک های انتخابی مورد استفاده قرار گرفته است.

 معرفی بستر پژوهش:

شهر یزد دارای سه گونه بافت می باشد. بافت فرسوده (دارای ارزش )یا تاریخی، بافت فرسوده فاقد ارزش میراثی و تاریخی و بافت میانی و جدید. شهر قدیم یزد دارای تعداد زیادی محله می باشد که با وجود داشتن یک فرهنگ غالب در کل آن ها، هریک در درون خود از نظر مردم شناسی دارای هویت و شخصیت خاص بوده که تا حدودی به نوع معیشت مردم هر محله مربوط می شود(شهرداری یزد، 1387: 65).این محلات که در واقع حوزه های کوچک تر شهر را تشکیل می دهند، غالبا دارای رشد ارگانیک و توسعه تدریجی می باشند و با توسعه شهر معمولا به تعداد آن ها اضافه می شود. اما آن ها غالبا دارای یک شکل و هندسه مشخصی نبوده و مرز بین آن ها کاملا قابل تشخیص نمی باشد . از کل 682 هکتار بافت تاریخی حدود 351 هکتار را کاربری مسکونی (51.5 درصد)، 136 هکتار (19.9 درصد) خدمات شهری، 11 هکتار(1.6 درصد) باغات و مزارع، 131 هکتار (19.2 درصد) معابر و 51 هکتار (7.5 درصد) زمین های بایر و بدون استفاده در بر می گیرد؛ جمعیت بافت تاریخی در سال 1395 برابر با 43896 نفر می باشد. اسامی محله ها در بافت تاریخی عبارتند از: شیخداد، دولت آباد، فهادان، گودال مصلی، گنبد سبز، گازرگاه، شش بادگیر، زرتشتی ها، پشت باغ.

 

 

 

نقشه2- بلوک های انتخاب شده در شهر یزد

 

 

بحث و ارائه یافته­ها:

تعداد پاسخگویان در بافت تاریخی 75 نفر (18.8 درصد) و پاسخگویان در بافت فرسوده 127 نفر (31.8 درصد) می باشد همچنین تعداد پاسخگویان در بافت جدید 198 نفر (49.5 درصد) می باشد. همچنین از بین پاسخگویان تعداد 239 نفر (59.8 درصد) از آن ها مرد و تعداد 161 نفر (40.3 درصد) زن بوده اند. با توجه به جدول شماره (1) که به بررسی ابعاد و شاخص های مورد استفاده در این پژوهش اشاره می کند، در این بخش ابتدا شاخص های مرتبط به هر مولفه با هم جمع شده و تقسیم بر تعداد آن می گردد 

 

تا میانگین آن مولفه در هر بافت مشخص شود و سپس تمام مولفه های مربوط به هر بعد با هم جمع و تقسیم بر تعداد مولفه ها می شوند تا میانگین هر بعد در بافت های مختلف شهر یزد مورد بررسی قرار گیرند. با توجه به میانگین مولفه های بعد اقتصادی در 

بافت تاریخی، فرسوده و جدید می توان بیان نمود که مولفه های امکانات و مسکن به ترتیب وضعیت مناسبی در هر سه بافت داشته و اشتغال و حمل و نقل در درجه بعد قرار می گیرند؛ و به طور کلی از نظر بعد اقتصادی بافت جدید وضعیت بهتری نسبت به بافت تاریخی داشته و وبافت تاریخی نیز وضعیت بهتری نسبت به بافت فرسوده دارد.

 

 

 

 

جدول2- مولفه های بعد اقتصادی در بافت تاریخی، فرسوده و جدید

بافت	مولفه	مسکن		اشتغال		حمل و نقل		امکانات		بعد اقتصادی
تاریخی	تعداد	75		75		75		75		75
میانگین	14.0853		6.9956		5.6800		20.9886		32.0080
فرسوده	تعداد	127		127		127		127		127
میانگین	14.2189		6.6247		5.6969		21.2565		31.8545
جدید	تعداد	198		198		198		198		198
میانگین	14.5061		7.4428		5.6641		21.7229		33.0437

 

 

با توجه به جدول (3)، در هر سه بافت مولفه های ایمنی و حس تعلق از سایر مولفه های بعد اجتماعی وضعیت بهتری دارد. در بافت تاریخی مشارکت و خدمات تفریحی وضعیت مناسبی ندارد. در بافت فرسوده ارتباطات و خدمات تفریحی وضعیت مطلوبی نداشته و در بافت جدید مشارکت و خدمات وضعیت مناسبی ندارد. به طور کلی از نظر بعد اجتماعی به ترتیب بافت جدید، تاریخی و فرسوده در رتبه های 1 تا 3 قرار می گیرد.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

جدول3- مولفه های بعد اجتماعی در بافت تاریخی، فرسوده و جدید

بافت		مولفه	آموزش		بهداشت		حس تعلق		خدمات تفریحی		ارتباطات		امنیت و ایمنی		مشارکت		بعد اجتماعی
تاریخی		تعداد	75		75		75		75		75		75		75		75
میانگین	5.7467			5.5333		7.7156		4.6200		4.8800		15.6960		5.3800		44.9601
فرسوده		تعداد	127		127		127		127		127		127		127		127
میانگین	5.3937			5.5906		7.8373		4.7441		4.7795		14.8472		5.1457		43.9275
جدید		تعداد	198		198		198		198		198		198		198		198
میانگین	5.7677			5.6995		8.2795		5.0177		5.3687		15.8939		4.9571		46.7351

 

 

 

 

جدول4- مولفه های بعد زیست محیطی در بافت تاریخی، فرسوده و جدید

بافت	مولفه	چشم انداز	فضای باز و سبز	آلودگی		بعدزیست محیطی
تاریخی	تعداد	75	75	75		75
میانگین	5.3800	6.7822	17.8244		18.1037
فرسوده	تعداد	127	127	127		127
میانگین	5.1457	7.6063	18.0210		18.0590
جدید	تعداد	198	198	198		198
میانگین	4.9571	7.5000	17.8822		18.4178

 

 

تحلیل و بررسی ابعاد زیست پذیری در بافت تاریخی با استفاده از مدل تحلیل عاملی:

مقدار آزمون KMO  برابر با 0.555 به دست آمده که استفاده از روش تحلیل عاملی را مناسب می داند. همچنین Sig صفر می باشد که فرض ناهمبسته بودن متغیر هار را رد می کند.  مقادیر ویژه و درصدی از واریانس که توسط عوامل تبیین می شوند، در جدول (6) آمده است. همان طور که مشاهده می شود، چهل و هفت متغیر مورد استفاده در این مطالعه با استفاده از تکنیک تحلیل مولفه های اصلی در قالب 15 مولفه ارائه شدند. این 15 مولفه 73.305 درصد واریانس موجود در داده های اولیه را تبیین          می کنند. همچنین ماتریس عوامل استخراج شده که یکی از مهم ترین نتایج تحلیل عاملی است، همبستگی متغیر ها را با هریک از عامل ها نشان می دهد. بنا بر قاعده موجود، مقادیر همبستگی با قدر مطلق بیش از 0.4 بیانگر رابطه علی بین متغیر و عوامل هستند و در حالتی که یک متغیر با دو یا چند عامل همبستگی معنی دار داشت، عاملی که بیشترین همبستگی را با آن متغیر دارد، به عنوان عامل مبین آن متغیر انتخاب می شود. در جدول شماره (7) ماتریس همبستگی نمایش داده شده است.

 

 

جدول5- مقدار KMO و بارتلت در بافت تاریخی

KMO	Bartlett	Sig
0.555	1807.344	0.000

 

 

 

جدول6-مقادیر ویژه و درصد واریانس در بافت تاریخی

Rotation Sums of Squared Loadings			Extraction Sums of Squared Loadings			Initial Eigenvalues
درصد تجمعی	درصد واریانس	جمع	درصد تجمعی	درصد واریانس	جمع	درصد تجمعی	درصد واریانس	جمع	بخش
6.960	6.960	3.271	20.809	20.809	9.780	20.809	20.809	9.780	1
13.587	6.627	3.115	27.668	6.859	3.224	27.668	6.859	3.224	2
19.689	6.102	2.868	33.923	6.254	2.940	33.923	6.254	2.940	3
25.350	5.661	2.661	38.591	4.669	2.194	38.591	4.669	2.194	4
30.968	5.617	2.640	42.927	4.335	2.037	42.927	4.335	2.037	5
35.961	4.994	2.347	46.705	3.778	1.776	46.705	3.778	1.776	6
40.942	4.981	2.341	50.374	3.669	1.724	50.374	3.669	1.724	7
45.471	4.528	2.128	54.002	3.628	1.705	54.002	3.628	1.705	8
49.845	4.375	2.056	57.393	3.391	1.594	57.393	3.391	1.594	9
54.190	4.345	2.042	60.370	2.977	1.399	60.370	2.977	1.399	10
58.523	4.333	2.036	63.294	2.924	1.374	63.294	2.924	1.374	11
62.759	4.236	1.991	66.046	2.751	1.293	66.046	2.751	1.293	12
66.443	3.683	1.731	68.740	2.694	1.266	68.740	2.694	1.266	13
69.905	3.462	1.627	71.109	2.369	1.114	71.109	2.369	1.114	14
73.305	3.400	1.598	73.305	2.196	1.032	73.305	2.196	1.032	15

 

جدول7-ماتریس عوامل استخراج شده دربافت تاریخی

شماره	نام عامل	بارعاملی
1	امکانات	0.759
2	فضای سبز و باز	0.640
3	آلودگی	0.610
4	ایمنی و امنیت	0.515
5	سلامت	0.498
6	کیفیت خدمات	0.473
7	اشتغال	0.739
8	مشارکت	0.416
9	ترافیک	0.464
10	حس تعلق	0.454
11	شبکه معابر	0.437
12	زیبایی	0.444
13	مصالح بومی	0.527
14	مسکن	0.545
15	یکدستی	0.499

 

 

تحلیل و بررسی ابعاد زیست پذیری در بافت جدید با استفاده از مدل تحلیل عاملی:

 

مقدار آزمون KMO  برابر با 0.730 به دست آمده که استفاده از روش تحلیل عاملی را مناسب می داند. همچنین Sig صفر      می باشد که فرض ناهمبسته بودن متغیر هار را رد می کند. مقادیر ویژه و درصدی از واریانس که توسط عوامل تبیین می شوند، در جدول (8) آمده است. همان طور که مشاهده می شود، چهل و هفت متغیر مورد استفاده در این مطالعه با استفاده از تکنیک تحلیل مولفه های اصلی در قالب 15 مولفه ارائه شدند. این 15 مولفه 71.043  درصد واریانس موجود در داده های اولیه را تبیین می کنند. و ماتریس عوامل استخراج شده که یکی از مهم ترین نتایج تحلیل عاملی است، همبستگی متغیر ها را با هریک از عامها نشان می دهد. بنا بر قاعده موجود، مقادیر همبستگی با قدر مطلق بیش از 0.4 بیانگر رابطه علی بین متغیر و عوامل هستند و در حالتی که یک متغیر با دو یا چند عامل همبستگی معنی دار داشت، عاملی که بیشترین همبستگی را با آن متغیر دارد، به عنوان عامل مبین آن متغیر انتخاب می شود. در جدول شماره (9) ماتریس همبستگی نمایش داده شده است.

 

 

 

 

 

جدول8- مقدار KMO و بارتلت در بافت فرسوده

 

KMO	Bartlett	Sig
0.779	4182.547	0.000

 

 

 

جدول9-مقادیر ویژه و درصد واریانس در بافت فرسوده

 

Rotation Sums of Squared Loadings			Extraction Sums of Squared Loadings			Initial Eigenvalues
درصد تجمعی	صد واریانس	جمع	درصد تجمعی	درصد واریانس	جمع	درصد تجمعی	درصد واریانس	جمع	بخش
7.902	7.902	3.714	20.962	20.962	9.852	20.962	20.962	9.852	1
14.338	6.436	3.025	27.683	6.721	3.159	27.683	6.721	3.159	2
19.880	5.542	2.605	33.479	5.796	2.724	33.479	5.796	2.724	3
25.295	5.414	2.545	38.355	4.876	2.292	38.355	4.876	2.292	4
30.626	5.332	2.506	42.999	4.643	2.182	42.999	4.643	2.182	5
35.696	5.070	2.383	46.887	3.888	1.828	46.887	3.888	1.828	6
40.754	5.057	2.377	50.567	3.680	1.730	50.567	3.680	1.730	7
45.776	5.022	2.360	53.600	3.033	1.426	53.600	3.033	1.426	8
50.344	4.568	2.147	56.460	2.860	1.344	56.460	2.860	1.344	9
54.623	4.279	2.011	59.030	2.570	1.208	59.030	2.570	1.208	10
58.899	4.276	2.010	61.548	2.518	1.184	61.548	2.518	1.184	11
62.677	3.778	1.776	63.957	2.409	1.132	63.957	2.409	1.132	12
66.261	3.584	1.684	66.261	2.304	1.083	66.261	2.304	1.083	13

 

 

 

جدول10-ماتریس عوامل استخراج شده دربافت فرسوده

 

شماره	نام عامل	بارعاملی
1	فضای سبز و باز	0.823
2	حس تعلق	0.809
3	آلودگی	0.702
4	ایمین و امنیت	0.660
5	حمل و نقل	0.521
6	زیر ساخت	0.462
7	آموزش	0.713
8	کیفیت مسکن	0.564
9	ترافیک	0.708
10	اینترنت	0.555
11	اشتغال	0.529
12	نظافت	0.448
13	سلامت	0.411
14	قیمت زمین	0.796
15	خدمات تفریحی	0.788

 

 

تحلیل و بررسی ابعاد زیست پذیری در بافت جدید با استفاده از مدل تحلیل عاملی:

 

 

مقدار آزمون KMO  برابر با 0.779 به دست آمده که استفاده از روش تحلیل عاملی را مناسب می داند. همچنین Sig صفر      می باشد که فرض ناهمبسته بودن متغیر هار را رد می کند. مقادیر ویژه و درصدی از واریانس که توسط عوامل تبیین می شوند، در جدول (12) آمده است. چهل و هفت متغیر مورد استفاده در این مطالعه با استفاده از تکنیک تحلیل مولفه های اصلی در غالب 13مولفه ارائه شدند. این 13 مولفه 66.261  درصد واریانس موجود در داده های اولیه را تبیین می کنند. به علاوه اینکه ماتریس عوامل استخراج شده که یکی از مهم ترین نتایج تحلیل عاملی است، همبستگی متغیر ها را با هریک از عامل ها نشان می دهد. بنا بر قاعده موجود، مقادیر همبستگی با قدر مطلق بیش از 0.4 بیانگر رابطه علی بین متغیر و عوامل هستند.

 

 

جدول11- مقدار KMO و بارتلت در بافت جدید

 

KMO	Bartlett	Sig
0.779	4182.547	0.000

 

 

 

جدول12-مقادیر ویژه و درصد واریانس در بافت جدید

Rotation Sums of Squared Loadings			Extraction Sums of Squared Loadings			Initial Eigenvalues
درصدتجمعی	درصد واریانس	جمع	درصد تجمعی	درصد واریانس	جمع	درصد تجمعی	درصد واریانس	جمع	بخش
7.902	7.902	3.714	20.962	20.962	9.852	20.962	20.962	9.852	1
14.338	6.436	3.025	27.683	6.721	3.159	27.683	6.721	3.159	2
19.880	5.542	2.605	33.479	5.796	2.724	33.479	5.796	2.724	3
25.295	5.414	2.545	38.355	4.876	2.292	38.355	4.876	2.292	4
30.626	5.332	2.506	42.999	4.643	2.182	42.999	4.643	2.182	5
35.696	5.070	2.383	46.887	3.888	1.828	46.887	3.888	1.828	6
40.754	5.057	2.377	50.567	3.680	1.730	50.567	3.680	1.730	7
45.776	5.022	2.360	53.600	3.033	1.426	53.600	3.033	1.426	8
50.344	4.568	2.147	56.460	2.860	1.344	56.460	2.860	1.344	9
54.623	4.279	2.011	59.030	2.570	1.208	59.030	2.570	1.208	10
58.899	4.276	2.010	61.548	2.518	1.184	61.548	2.518	1.184	11
62.677	3.778	1.776	63.957	2.409	1.132	63.957	2.409	1.132	12
66.261	3.584	1.684	66.261	2.304	1.083	66.261	2.304	1.083	13

 

جدول13-ماتریس عوامل استخراج شده دربافت جدید

شماره	نام عامل	بار عاملی
1	فضای سبز وباز	0.828
2	درآمد	0.789
3	حس تعلق	0.773
4	آموزش	0.736
5	حمل و نقل	0.689
6	نظافت	0.524
7	مسکن	0.514
8	سلامت	0.531
9	خدمات تفریح	0.614
10	کیفیت آب	0.434
11	مشارکت	0.436
12	ایمن و امنیت	0.627
13	روابط	0.608

 

 

 

 

شناسایی عوامل موثر بر زیست پذیری در بافت های سه گانه شهر یزد:

بعد از تحلیل عاملی و شناسایی و نام گذاری عوامل مختلف برای هر بافت، با استفاده از رگرسیون چند متغیره به بررسی تاثیر عوامل مختلف بر روی میزان زیست پذیری در بافت تاریخی، فرسوده و جدید پرداخته می شود.با توجه به جدول (14)، از بین 15 عامل شناسایی شده 7 عامل تاثیر بیشتری بر روی زیست پذیری در بافت تاریخی، شده 9عامل تاثیر بیشتری بر روی زیست پذیری در بافت فرسوده و 9عامل تاثیر بیشتری بر روی زیست پذیری در بافت جدیدشهر یزد، دارند که این عوامل عبارتند از:

 

 

 

جدول14-عامل های تاثیرگذار در بافت های سه گانه

بافت	نام عامل تاثیر گذار
تاریخی	حس تعلق، زیبایی، ایمنی و امنیت، کیفیت خدمات،رفضای سبز، آلودگی، یکدستی
فرسوده	حس تعلق و مشارکت، زیبایی، ایمنی و امنیت،قیمت زمین و ملک، فضای سبز و باز، خدمات تفریحی، سلامت، اشتغال، حمل و نقل و ترافیک
جدید	حس تعلق، فضای سبز و باز، سلامت، ایمنی و امنیت، آموزش، خدمات تفریحی، مشارکت، حمل و نقل، آلودگی

 

 

با توجه به جدول (15) مقدار ضریب همبستگی (R) بین متغیر ها 0.873 می باشد که نشان می دهد بین مجموعه متغیر های مستقل و متغیر وابسته تحقیق (زیست پذیری) همبستگی وجود دارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل شده (R adj) که برابر 0.737 می باشد، نشان می دهد که 73.7 درصد از کل تغییرات میزان زیست پذیری در بافت تاریخی شهر یزد وابسته به 7 عامل مستقل از بین 15 عامل ذکر شده می باشد. به عبارت دیگر مجموعه متغیرهای مستقل، بیش از نیمی از واریانس متغیر زیست پذیری را برآورد می کند.

 

 

جدول15-مقدار ضریب همبستگی در بافت تاریخی

 

Std. Error of the Estimate	Adjusted R Square	R Square	R	Model
0.91638	0.427	0.435	.659	1
0.83029	0.530	0.542	.737	2
0.77663	0.589	0.605	.778	3
0.72720	0.639	0.659	.812	4
0.68801	0.677	0.699	.836	5
0.65169	0.710	0.734	.857	6
0.62052	0.737	0.762	.873	7

 

 

در بافت فرسوده ضریب همبستگی (R) بین متغیر ها 0.855 می باشد که نشان می دهد بین مجموعه متغیر های مستقل و متغیر وابسته تحقیق (زیست پذیری) همبستگی وجود دارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل شده (R adj) که برابر 0.710

 

 

می باشد، نشان می دهد که 71  درصد از کل تغییرات میزان زیست پذیری در بافت فرسوده شهر یزد وابسته به 9عامل مستقل از بین 15 عامل ذکر شده می باشد. به عبارت دیگر مجموعه متغیرهای مستقل، بیش از نیمی از واریانس متغیر زیست پذیری را برآورد می کند.

 

 

 

 

جدول16-مقدار ضریب همبستگی در بافت فرسوده

Std. Error ofthe Estimat	Adjusted R Square	R Square	R	Model
1.04563	0.215	0.221	.470	1
0.92684	0.383	0.393	.627	2
0.84814	0.484	0.496	.704	3
0.79791	0.543	0.557	.747	4
0.74998	0.596	0.612	.782	5
0.70937	0.639	0.656	.810	6
0.67902	0.669	0.687	.829	7
0.65022	0.696	0.716	.846	8
0.63576	0.710	0.731	.855	9

 

 

مقدار ضریب همبستگی (R) در بافت جدید و در بین متغیر ها 0.771 می باشد که نشان می دهد بین مجموعه متغیر های مستقل و متغیر وابسته تحقیق (زیست پذیری) همبستگی وجود دارد. همچنین مقدار ضریب تعیین تعدیل شده (R adj) که برابر 0.575می باشد، نشان می دهد که 57.5  درصد از کل تغییرات میزان زیست پذیری در بافت جدیدشهر یزد وابسته به 9عامل مستقل از بین 13 عامل ذکر شده می باشد. به عبارت دیگر مجموعه متغیرهای مستقل، بیش از نیمی از واریانس متغیر زیست پذیری را برآورد می کند.

 

جدول17-مقدار ضریب همبستگی در بافت جدید

Std. Error of the Estimate	Adjusted R Square	R Square	R	Model
0.69416	0.402	0.405	.637	1
0.65419	0.469	0.475	.689	2
0.63486	0.500	0.508	.713	3
0.61602	0.529	0.539	.734	4
0.60871	0.540	0.552	.743	5
0.60178	0.551	0.565	.751	6
0.59525	0.561	0.576	.759	7
0.59009	0.568	0.586	.765	8
0.58505	0.575	0.595	.771	9

 

 

به طور کلی می توان چنین بیان نمود که عامل اول تاثیر گذار در میزان زیست پذیری و تمایل زندگی در هر سه بافت به طور مشترک حس تعلق می باشد. اما میزان حس تعلق به مکان در بافت تاریخی و بافت جدید حدود 40 درصد وابستگی را نشان می دهد ولی در بافت فرسوده این میزان به 20 درصد کاهش می یابد. عامل دوم که در بافت تاریخی و فرسوده به صورت مشترک آمده زیبایی و نظافت می باشد که در بافت تاریخی53 درصد و در بافت فرسوده 38 درصد وابستگی را نشان می دهد. عامل دوم در بافت جدید فضای سبز و باز است که 46 درصد وابستگی را نشان می دهد.عامل سوم در بافت تاریخی و فرسوده ایمنی و امنیت می باشد که در بافت تاریخی 58 درصد و در بافت فرسوده 48 درصد وابستگی را نشان می دهد وسومین عامل تاثیر گذار در بافت جدید سلامت می باشد که 50 درصد وابستگی را نشان می دهد.چهارمین عامل تاثیر گذار در بافت تاریخی کیفیت خدمات می باشد که مقدار آن 58.9 درصد بوده و عامل چهارم در بافت فرسوده قیمت زمین و ملک می باشد که 54 درصد وابستگی را نشان می دهد. همچنین عامل چهارم در بافت جدید شهر یزد ایمنی و امنیت بوده که مقدار آن 52 درصد می باشد.در بافت تاریخی و فرسوده پنجمین عامل تاثیر گذار فضای سبز و باز می باشد که به ترتیب 59 و 67 درصد را نشان می دهند اما در بافت جدید عامل پنجم مربوط به آموزش و دسترسی و کیفیت آن می باشد که 45 درصد وابستگی را نشان می دهد.در بافت فرسوده و بافت جدید شهر یزد ششمین عامل دسترسی و کیفیت خدمات تفریحی بوده که به ترتیب 63 و 55 درصد وابستگی را نشان می دهد اما ششمین عامل تاثیر گذار در بافت تاریخی آلودگی بوده که 71 درصد وابستگی را نشان می دهد.عامل هفتم در بافت تاریخی یکدستی فرهنگی و قومی محله با مقدار 73 درصد بوده، همین عامل در بافت فرسوده بحث سلامت با مقدار 66 درصد و در بافت جدید، مشارکت با مقدار 56 درصد می باشد.عامل هشتم در بافت فرسوده اشتغال با 69 درصد و در بافت جدید حمل و نقل با مقدار 56 درصد می باشد.عامل نهم در بافت فرسوده حمل و نقل با مقدار 71 درصد و در بافت جدید آلودگی با مقدار 57 درصد می باشد.عواملی مانند حس تعلق، ایمنی و امنیت، فضای سبز و باز و همچنین خدمات تفریحی  در هر سه بافت از عوامل مشترک بوده که برای ساکنین ارزشمند می باشد. اما با توجه به مقدار (R2) به دست آمده می توان بیان نمود که زیست پذیری و تمایل به زندگی در بافت تاریخی وضعیت بهتری نسبت به بافت فرسوده و جدید و بافت جدید وضعیت بهتری نسبت به بافت تاریخی دارد.

 

 

 

 

نقشه2- نقاط Hotspot در شهر یزد

 

در نقشه شماره (2) رنگ های آبی و سبز به معنای وضعیت خیلی بد و بد و رنگ زرد به معنای وضعیت متوسط می باشد همچنین رنگ های صورتی و قرمز به معنای وضعیت مطلوب و خیلی خوب است که بر همین اساس در بافت تاریخی و بافت جدید بر اساس شاخص ها و عوامل متعددی که مورد بررسی قرار گرفته­اند وضعیت زیست پذیری مناسب و بهتر از بافت فرسوده می­باشد. با توجه به نقشه نکته مهمی را که می­توان بیان نمود این است که در محل مرزی بین بافت ها (بافت تاریخی به فرسوده) یا (بافت جدید به فرسوده) شاهد تغییر وضعیت هستیم که نشان­دهنده وضعیت نامطلوب بافت فرسوده از منظر عوامل و شاخص های زیست پذیری می­باشد.

 

 

نتیجه­گیری و ارائه پیشنهادها:

زیست پذیری یک مفهوم عام برای تنوعی از معانی است یعنی هم به هدف سنجش و هم به دیدگاه اشخاصی وابسته است که سنجش ها را ایجاد می کنند. بر این اساس اکثر پژوهش ها تایید می کنند که زیست پذیری به محیط زیست افراد از دیدگاه اشخاص اشاره دارد و همچنین شامل ارزیابی ذهنی از کیفیت مکان می باشد. زیست پذیری به عنوان یکی از جنبه هایی تعریف می شود که می تواند به کیفیت بالای زندگی کمک کند. این بدان سبب است که کیفیت بالای زندگی بر روی سبک زندگی شهر نشینان، وضعت سلامت و بهداشت و رضایتمندی ساکنان تاثیر خواهد گذاشت و نیز پایداری و ثبات ساخت محیط زیست را نشان می دهد. انطباق بین سبک زندگی افراد و محیط زیست زندگیشان به عنوان زیست پذیری شناخته شده است. تحقیقات انجام گرفته در زمینه زیست پذیری شهرها در کشورهای مختلف نشان می دهد که این مفهوم می تواند نشان دهنده همه جوانب زندگی شهروندان در محیط و محله ای که در آن زندگی می کنند باشد.در این پژوهش ابتدا به تفصیل به معانی، اجزا و عناصر و رویکرد های زیست پذیری پرداخته شد و سپس شاخص های زیست پذیری در بافت فرسوده (تاریخی و فرسوده) و جدید شهر یزد با استفاده از تحلیل های آماری (تحلیل عاملی و شناسایی تحلیل های اثر گذار در زیست پذیری در شهر یزد ) و هم چنین (رگرسیون خطی چند متغیره برای بررسی تاثیر و همبستگی بین متغیر وابسته و مستقل) انجام شد. نتایج حاکی از آن است که بافت فرسوده شهر یزد از نظر ابعاد مختلف زیست پذیری شامل بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی با توجه به میانگین های به دست آمده و اختلاف میانگین ها این ابعاد و شاخص ها در بافت فرسوده وضعیت مطلوبی ندارد ولی در بافت تاریخی و جدید وضعیت بهتری را شاهد هستیم. همچنین با توجه به ابعاد و عوامل تاثیر گذار به دست آمده این عوامل از نظر ساکنین بافت تاریخی و بافت فرسوده و جدید از اهمیت یکسانی برخوردار نیستند.

نتایج پژوهش حاضر با یافته‌های مهره کش و همکاران (1401) در خصوص شناسایی شاخص‌های مؤثر در زیست‌پذیری محلات شهری که مهمترین شاخص‌های زیست‌پذیری را رضایت‌مندی از محل سکونت، برخورداری از امکانات، انسجام و هویت اجتماعی و کیفیت سیستم حمل و نقل بیان می‌کنند، همسو می‌باشد . همچنین این تحقیق، نتایج پیری و همکاران (1400) را در خصوص شناسایی عوامل مؤثر بر زیست‌پذیر شهری با رویکرد مدل‌سازی ساختاری-تفسیری را تأیید می‌کند که نشان می‌دهد نخستین ابعاد کلی مؤثر بر زیست‌پذیر شهر ایلام در مرحله اول بعد اقتصادی و در مراحل بعدی ابعاد زیست محیطی و اقتصادی است. علاوه بر این تحقیق حاضر با نتایج صدیقی اکبر و همکاران (1400)، که به بررسی وضعیت شاخص‌های زیست‌پذیری در بافت مرکزی تبریز پرداخته‌اند هم‌راستا است. بطوریکه نتایج هر دو تحقیق حاکی از وضعیت ضعیف زیست‌پذیری در بافت‌مرکزی شهرهای مورد نظر می‌باشد.

 

 با توجه به یافته های تحقیق و نتایج به دست آمده، جهت بهبود وضعیت زیست پذیری در بافت فرسوده و جدید شهر یزد به تفکیک  ابعاد پیشنهاداتی به شرح زیر ارائه می شود:

بعد اقتصادی

-       بهبود وضعیت مسکن در بافت فرسوده و فراهم آوردن فرصت های متنوع در این زمینه

-       ایجاد فرصت های شغلی جدید و متنوع به منظور کاهش بیکاری و گسترش فعالیت های تولیدی و تجاری در بافت فرسوده

-       فراهم آوردن گرینه های متعدد برای حمل و نقل (گزینه های پیاده روی و دوچرخه سواری و حمل و نقل عمومی ) در بافت تاریخی و بافت فرسوده

-       تاکید به توان بالقوه شهر و اعطای تسهیلات ویژه جهت راه اندازی کسب­و­کارهای منطبق با شرایط هر بافت، همچنین مشخص نمودن دورنمای آینده شهر به منظور توسعه رفاه و خدمات شهری و تلاش برای کاهش فاصله طبقاتی و جدایی گزینی اکولوژیکی و اقتصادی در میان بافت فرسوده، تاریخی و بافت جدید 

بعد اجتماعی

-       ارتقای کیفیت خدمات و نحوه دسترسی به مراکز بهداشتی و درمانی در بافت تاریخی 

-       ارتقای کیفیت خدمات و نحوه دسترسی به مراکز آوزشی در بافت فرسوده

-       لزوم ایجاد نهاد های محله ای به منظور تقویت روابط و تعاملات اجتماعی بین ساکنان در بافت فرسوده و تاریخی

-       ایجاد زیر ساخت های مربوط به خدمات تفریحی  و اوقات فراغتی مانند سینما، فرهنگسراها و... در هر سه بافت 

-       استقرار گشت پلیس در محله و نزدیکی آن برای القای حس امنیت به ساکنین محله در بافت فرسوده

-       تعیین تکلیف بناهای تخریبی رها شده از سوی مالکا در محلات فرسوده از طریق ارسال اخطار توسط مراجع ذی­صلاح، تخریب کامل این بنا­ها و حصار کشی مناسب در ملک مورد نظر 

-       توجه ویژه به راضی کردن ساکنان بومی و افزایش حس تعلق به ماندن در محله­های بافت تاریخی، در جهت مبارزه با رشد منفی جمعیت

-       حفظ و حراست از ابنیه دارای هویت و ارزش تاریخی برای افزایش هویت و خوانایی محلات بافت تاریخی

-       ارتقای فرهنگ شهروندی و به ویژه بافت تاریخی از طریق آموزش و برگزاری مراسم و آیین­های فرهنگی به منظور حفظ و نگهداری این میراث

بعد زیست محیطی

-       توسعه و توجه بیشتر به ایجاد فضای سبز مانند پارک های محله ای در بافت تاریخی و فرسوده؛ به عبارت دیگر افزایش سرانه فضای سبز از طریق تملک زمین های بایر موجود در محلات فرسوده توسط شهرداری و اختصاص این زمین­ها به احداث پارک در حد محله به منظور افزایش سرزندگی در میان ساکنان

-       لزوم توجه به ایجاد سیستم فاضلاب در کل شهر یزد برای جلوگیری از ایجاد مشکلات زیست محیطی 

-       بهسازی معابر و خیابان ها و هدایت جریان آب های سطحی در بافت فرسوده و تاریخی

-       ضرورت توجه به زیباسازی خیابان ها و معابر با کاشت درختان  و هم چنین توجه به استفاده از مصالح بومی در بافت تاریخی به منظور حفظ و نگهداشت میراث فرهنگی و تاریخی موجود و ارتقای شاخص چشم انداز محله توسط شهرداری با ساماندهی سیما و منظر شهری و بهره گیری از اصول معماری و شهرسازی بومی و ارائه الگوهای متنوع و مناسب طراحی مسکن

-       اهتمام به جمع آوری و دفع زباله­ها برای افزایش سلامت شهروندان و ارتقای کیفیت و مطلوبیت بصری در بافت فرسوده

 

منابع:

1. ایراندوست، کیومرث، عیسی‌لو، علی اصغر، شاهمرادی، بهزاد (1392): شاخص زیست پذیری در محیط های شهری (مطالعه موردی: بخش مرکزی شهر مقدس قم). فصلنامه علمی – پژوهشی اقتصاد و مدیریت شهری، سال14، شماره13، صص، 101-118.

2. بندر آباد، علیرضا (1390)، شهر زیست پذیر از مبانی تا معانی. تهران، انتشارات آذرخش، چاپ اول.

3. پوراحمد، احمد، ضرغام فرد، مسلم و خادمی، امیر حسین (1394)، آمایش شهری با تاکید بر توسعه حمل و نقل و محور. تهران، انتشارات نشر شهر تهران، چاپ اول.

4. پیری، فاطمه، ملکی، سعید، عابدی، زهرا (1400): شناسایی عوامل مؤثر بر زیست‌پذیری با رویکرد مدل‌سازی ساختاری-تفسیریISM (مطالعه موردی: شهر ایلام)، مجله جغرافیا و توسعه ناحیه‌ای، سال19، شماره 1، صص،87-53.

5. جعفری اسدآبادی، حمزه (1393): قابلیت زیست پذیری شهرها در راستای توسعه پایدار (نمونه کلانشهر تهران)، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر فرزانه ساسان پور، دانشگاه خوارزمی، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری.

6. حبیبی، داود، قشقایی، رضا و حیدری، فرزاد (1393): نگاهی به ویژگی ها و معیارهای شهر زیست پذیر، کنفرانس بین المللی مهندسی شهرسازی، عمران و توسعه پایدار شهری، تبریز، ایران.

7. حیدری، تقی (1395): تحلیل زیست پذیری بافت های فرسوده شهری (مطالعه موردی: بافت فرسوده بخش مرکزی شهر زنجان)، رساله دکتری، استاد راهنما دکتر فرزانه ساسان پور، دانشگاه خوارزمی، گروه جغرافیا و برنامه ریزی شهری.

8. خراسانی، محمدامین (1391): تبیین زیست پذیری روستاهای پیرامون شهری با رویکرد کیفیت زندگی (مطالعه موردی شهرستان ورامین). رساله دکتری، استاد راهنما دکتر محمدرضا رضوانی، دانشگاه تهران، دانشکده جغرافیا.

9. خسروی کردستانی، فریبا (1394): سنجش میزان زیست پذیری مناطق شهری و روستایی شهرستان سنندج، پایان نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما دکتر حسین حاتمی نژاد، دانشگاه تهران، دانشکده جغرافیا.

10. سلیمانی مهرنجانی، محمد، تولایی، سیمین و همکاران (1395): زیست پذیری شهری: مفهوم، اصول، ابعاد و شاخص ها. پژوهش های جغرافیای برنامه ریزی شهری، دوره 4، شماره 1، صص، 50-27.

11. شهرداری یزد (1387)، تدوین سند چشم انداز توسعه شهر یزد.

12. صاحبی، مصطفی، فراهانی، مریم، مطهری، سعید (1400)، بررسی وضعیت زیست‌پذیری شهری در مناطق شهری از دیدگاه شهروندان (مطالعه موردی: مناطق هشت‌گانه کلان‌شهر کرمانشاه)، فصلنامه دانشگاه فنی و حرفه‌ای، سال 18، شماره1، صص، 75-59.

13. صدیقی، اقدس، عزت پناه، بختیار، بیگ بابایی، بشیر (1400)، ارزیابی وضعیت زیست‌پذیری بخش مرکزی کلانشهرها از دیدگاه ساکنان (مطالعه موردی: کلانشهر تبریز)، فصلنامه علمی-پژوهشی نگرش‌های نو در جغرافیای انسانی، سال 13، شماره 3، صص، 666-646.

13. علوی، سیدعلی، صمدی، محمد، بناری، سجاد (1400): سنجش و رتبه‌بندی میزان زیست‌پذیری محلات شهری (مطالعه موردی: محلات منطقه 6 شهر تهران)، فصلنامه پژوهش‌های جغرافیای اقتصادی، سال 2، شماره 4، صص،63-51.

14. فرجی سبکبار، حسنعلی (1391): تحلیل نابرابری های فضایی سکونتگاه های روستایی ایران، فصلنامه اقتصاد فضا و توسعه روستایی، سال 1، شماره 1، صص، 100-83.

15. مهره کش، ریحانه و صابری، حمید (1401): شناسایی شاخص‌های مؤثر در زیست‌پذیری محلات شهری (مطالعه موردی: محلات مناطق1، 5و 8 شهرداری اصفهان)، مجله جغرافیا و توسعه فضای شهری، سال 9، شماره2، صص، 16-1.

16.Allam, Z. (2020). Biotechnology to render future cities as living and intelligent organisms. In Biotechnology and Future Cities (pp. 1-15). Palgrave Macmillan, Cham.

17.APA(2013), PA Event: Planning for Livable communities, http:// Planning.org

18.Council, N. R. (2002). Community and quality of life: Data needs for informed decision making.

18.Katz, B. (2002). Smart growth: the future of the American metropolis?. LSE STICERD Research Paper No. CASE058.

19.Onibokun, A. G. (2019). Urban growth and urban management in Nigeria. In African Cities in Crisis (pp. 68-111). Routledge.

20.Perogordo Madrid, D. (2007). The Silesia Megapolis. European Spatial Planning, 17(1), 23-33.

21.Ramaswami, A. (2020). Unpacking the urban infrastructure nexus with environment, health, livability, well-being, and equity. One Earth, 2(2), 120-124.

22.Tsutsui, K. (2020). Rethinking Livability in Megacities: Applications of Jane Jacobs’ Theories on Tokyo and Los Angeles، Pomona Senior Theses Bachelor of Arts، Department Environmental Analysis.216

23.Unit, E. I. (2011). A summary of the liveability ranking and overview, August 2014. The Economist Intelligence Unit Limited, London.

24.Van Kamp, I., Leidelmeijer, K., Marsman, G., & De Hollander, A. (2003). Urban environmental quality and human well-being: Towards a conceptual framework and demarcation of concepts; a literature study. Landscape and urban planning, 65(1-2), 5-18.

25.Vinod Kumar، T. M. (Ed.). (2020). Smart Living for Smart Cities. Advances in 21st Century Human Settlements. doi:10.1007/978-981-15-4603-7.

26.Zhan, D., Kwan, M. P., Zhang, W., Fan, J., Yu, J., & Dang, Y. (2018). Assessment and determinants of satisfaction with urban livability in China. Cities, 79, 92-101.