تحلیلی بر برنامه‌ریزی فضایی و الگوی توسعه شهرنشینی در ایران
محورهای موضوعی : فصلنامه علمی و پژوهشی پژوهش و برنامه ریزی شهری
1 - دانشیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری، دانشگاه مازندران، بابل، ایران
کلید واژه: ایران, مهاجرت, برنامه‌ریزی فضایی, الگوی توسعه شهرنشینی, کلانشهر,
چکیده مقاله :
این مقاله با هدف بررسی تحولات زمانی، الگوی فضایی و مسیرهای شهرنشینی در ایران تدوین شده است. روش تحقیق از نوع توصیفی- تحلیلی بوده و مبنای آماری داده‌ها، نتایج سرشماریهای عمومی نفوس و مسکن کشور در 7 دوره گذشته است. در این مقاله، ضمن تحلیل زمانی و فضایی شهرنشینی در ایران طی 55 سال گذشته، الگوی فضایی در روند توسعه شهرنشینی کشور با تحلیل عناصری مانند رشد جمعیت، مهاجرت و توسعه اقتصادی مشخص گردید. تعداد جمعیت و میزان شهرنشینی ایران تا افق 1404 پیش‌بینی شد و براساس آن جمعیت کشور به 9/89 میلیون نفر و نسبت شهرنشینی به 4/80 درصد خواهد رسید. سایر نتایج تحقیق را می‌توان این گونه برشمرد؛ کاهش شاغلان در بخش کشاورزی به نفع شاغلان بخش خدمات در طول 55 سال گذشته، تغییر الگوی مهاجرت در کشور از روستا به شهر به الگوی مهاجرت شهر به شهر، الگوی قبلی از دهه 1340 تا 1370 غالب بوده است. همچنین در جابجایی‌های بین استانی، نقاط شهری استان تهران، بیشترین مهاجرین را به خود اختصاص داده است و مهاجرت معکوس ( از شهر به روستا) نیز در حال رشد است. نظر به شکست نظریه قطب رشد، عدم موفقیت طرح‌های جزیره ای نظیر طرح جامع شهری و طرح‌هادی روستایی و با توجه به رابطه ناگسستنی کشاورزی، روستا و شهرکوچک با یکدیگر و به منظور مطلوبیت بخشیدن به فضای شهرنشینی کشور پیشنهاد می‌شود که راهبردهای ویژه‌ای از جمله توسعه همزمان شهرهای متوسط، کوچک و روستاها در قالب طرحی با عنوان« طرح مجموعه شهری» به عنوان استراتژی توسعه شهرنشینی در برنامه‌ریزی‌های فضایی مدنظر قرارگیرد.
This article aims to examine Iran’s urbanization routes, spatial patterns and its changes over time. Research method is analytical and statistical basis is the results of population and housing censuses for the recent 7 times. In this article, we analyzed the temporal and spatial urbanization in Iran over the past 55 years, and also by analyzing elements such as population growth, migration and economic development, we identified the spatial pattern of the country's urbanization development process. Based on our forecast of population and rate of urbanization for 2026, the country’s population will be approximately 89.9 million and the urbanization rate will be as high as 80.4%. Other results can be enumerated as follows; reduce workers employed in agriculture in favor of the service sector over the past 55 years, the changing pattern of migration from rural to urban migration patterns from city to city, from late 1961 to 1991 has dominated previous pattern. Also the migration in interprovince, urban areas of Tehran province, accounted for most immigrants and reverse migration (from cities to villages) is also growing. Regarding to the failure of Growth pole theory and separately plotted plans such as comprehensive urban plan and rural guidance plan and by considering the direct relation between agriculture, villages and small cities, we suggest that special strategies entitled “Complex urban plan” for strategic development of urbanization should be considered.
آنامرادنژاد، رحیم‌بردی، (1387): جایگاه توسعه‌یافتگی استانهای کشور در شاخصهای عمدة بخش کشاورزی، فصلنامه روستا و توسعه، سال۱۱، شماره۳، صص:۱۹۴-۱۷۳.
آنامرادنژاد، رحیم‌بردی، مصطفی قدمی، عیسی جوکارسرهنگی، (1390): مهاجرت معکوس، پدیدهای مثبت درفضای جمعیتی ایران، مجموعه مقالات یازدهمین کنگره جغرافیدانان ایران، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.
توفیق، فیروز، (1376) شبکه شهرها وخدمات، جلد اول، مبانی نظری و ادبیات موجود، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران، تهران.
حسینی، سیدعلی، (1390) مبانی فنی واجرایی حقوق شهری و منطقه‌ای درایران، چاپ سوم، رشت: انتشارات دریای دانش.
رضایی، محمدرضا و امین عطار، محمد(1390): سطح بندی میزان برخورداری شهرستانهای استان فارس به لحاظ شاخصهای توسعه با استفاده از مدل HDI، فصلنامه برنامه ریزی منطقه ای، سال اول، شماره 4، صص: 68-53.
روزنامه اکونیوز،
http://www.econews.ir/fa/NewsPrint.aspx?ID=277718، به تاریخ23/8/1394
سازمان مدیریت وبرنامه ریزی کشور(1383): ضوابط ملی آمایش سرزمین، مصوب هیأت وزیران، مورخه 4/9/1383
ســیف‌الــدینی، فرانــک، حســـین منصـــوریان، احمــــد پوراحمــــد، روشــنک درویــش‌زاده، (1393): فرایندها و الگوهای شهرنشینی در ایران، مطالعـــات و پـــژوهش‌هـــای شـــهری و منطقـــه‌ای، سـال ششـم، شـماره بیسـت و یکـم، صص:84-61.
شکویی، حسین و اشرف السادات باقری، (1374) کارکرد شهرهای میانی در توسعه ناحیه ای؛ مورد نجف آباد و خمینی شهر، مجله مدرس، شماره، 8، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
شورای عالی اداری: طرح تهیه آمایش سرزمین، به نقل از سایت سایت وزارت راه و شهرسازی:http://www.mrud.ir).
صباغ کرمانی، مجید، (1380): تجزیه و تحلیل نابرابری‌های منطقه‌ای اشتغال در استانهای کشور، نشریه مدرس علوم انسانی، دوره 5، شماره2، پیاپی 19، صص: 20-1.
قانون برنامه پنجم توسعه اقتصادی اجتماعی وفرهنگی جمهوری اسلامی ایران(94-1390).
مرکز آمار ایران، (1392): سالنامه آماری ایران، 1392
مرکز آمار ایران: نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال‌های، 1385، 1375، 1365، 1355، 1345، 1335، 1390
معاونت برنامه ریزی استانداری زنجان، (1390): مطالعات برنامه آمایش استان زنجان، جلد پنجم، دفتر برنامه وبودجه زنجان
معاونت پژوهش، تدوین و تنقیح قوانین و مقررات، (1383): مجموعه قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی وفرهنگی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، تهران: اداره چاپ و انتشار معاونت پژوهش، تدوین و تنقیح قوانین و مقررات.
موسوی، میرنجف، (1382) سنجش درجه توسعه یافتگی نواحی ایران، پایان نامه کارشناسی ارشد جغرافیا، دانشگاه یزد.
نظم‌فر، حسین و آمنه علی‌بخشی، (1393): سنجش میزان برخورداری شهرستانهای استان خوزستان از شاخصهای توسعه با استفاده از تکنیک ادغام، مجله آمایش جغرافیایی فضا، سال چهارم/ شماره مسلسل چهاردهم، صص:178-151.
Henderson, V. (2002): Urbanization in Developing Countries. The World Bank Research Observer, 17, 89-112.
Pacione, M. (2011): Introduction: urban growth patterns – trends and policy issues. H.Geyer, In International Handbook of Urban Policy: Issues in the Developing World.(Vol. 3, pp. 3-36) Cheltenham: Edward Elgar Publishing Limited.
United. Nations,. (2010):World urbanization prospects: the 2009 revision.
Yang, D., (2013): Spatial Logic and risks in China,s rapid urbanization under global complexity,China city Planning Review,Vol.22,No.1.pp:15-24.
Yin, Z., (2013): Healthy urbanization: From Quantitative growth to Qualitative promotion - Adjustment on Emphasis of Urbanization strategy, China City Planning Review,Vol.22,No.3.pp:6-20.
Wang, K., (2014): Urbanization quality and human settlement construction, China city Planning Review,Vol.23,No.1.pp:51-59.