بررسی کارکرد «شرایط اجتماعی» در شیوه تفسیر مفسران شیعه و اهل سنت از آیه مودت از دیدگاه جامعه‌شناسی دینی

محورهای موضوعی : جامعه شناسی

حسن عباسی ¹ (. دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، گروه علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران- ایران.)
سید محمدباقر حجتی ² (گروه علوم قرآن و حدیث، واحد علوم و تحقیقات، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران- ایران (نویسنده مسئول).)

تاریخ دریافت : 1396/09/23 تاریخ پذیرش : 1396/12/06 تاریخ انتشار : 1397/01/01

کلید واژه: تفسیر, شرایط اجتماعی, کارکرد عنصر, مفسران شیعه و اهل سنت, آیه مودت, جامعه‌شناسی دینی,

چکیده مقاله :

یکی ازدانش‌های موردنیاز مفسر در فهم صحیح آیات قرآن، دانش شناخت شرایط اجتماعی مخاطبان سخن و موقعیت‌های نزول هست. شرایط اجتماعی می‌تواند دارای کارکردهای دوگانه عصر نزول و عصر مفسر باشد. توجه مفسر به کارکرد اولی (شرایط اجتماعی عصر نزول) در فرآیند تفسیر آیه مودت از ضروریات به شمار می‌رود. ولی کارکرد دوم (شرایط اجتماعی عصر مفسر) مفسر را در ورطه تفسیر به رأی قرار می‌دهد. لذا نگارنده با بررسی کارکرد شرایط اجتماعی در اهم تفاسیر شیعه و اهل سنت به این نتیجه رسیده که در آن تفاسیر کارکرد اول کمترین نقش را ایفا نموده است؛ ولی کارکرد دوم با غلبه شرایط اجتماعی و سیاسی جریان خلفا در اعصار مختلف با زمینه‌سازی بسترهای کلامی مناسب ازسوی متکلمان و اقدامات عملی خلفا و سیاست مداران آن جریان، موجب عدم موفقیت اکثر مفسران در رعایت اصل بی‌طرفی شده و آنان را از توجه به اولین کارکرد عنصر شرایط اجتماعی یعنی شرایط اجتماعی عصر نزول و تبیین سبب نزول صحیح آیه مودت که مدنی النزول هست، بازداشته است.

چکیده انگلیسی:

One of the required knowledge of the interpreter in understanding the Qur’an verses is the knowledge of the social conditions of the audience of the words and descendant situations. Social conditions can have dual functions of the age of descent and the interpreter's age. The interpreter's attention to the first function (social conditions of the age of descent) in the process of interpreting the verse of Mavadat is a necessity. Therefore, the author, by examining the social conditions of the most important Shia and Sunni interpretations, has concluded that interpretations of the first function have played the least role. However, the second function, with the prevailing social and political conditions of the caliphs in different periods, by forging the appropriate theological premises of the theologians and the practical actions of the caliphs and its politicians, led to the failure of most commentators to abide by the principle of neutrality and prevented them from paying attention to the first function of the element of social conditions, namely the social conditions of the age of descent and explanation of the verse of Mavadat.

منابع و مأخذ:

منابع

علاوه بر قرآن کریم. ترجمه: فولادوند، محمدمهدی. (1415). تحقیق: هیات‌ علمی دارالقرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى). تهران: دار القرآن الکریم (دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامى). چاپ اول.

آلوسى، سید محمود. (1415). روح المعانى فى تفسیر القرآن العظیم‏. بیروت: دارالکتب العلمیه‏. چاپ اول.

ابن جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن بن على‏. (1422). زاد المسیر فى علم التفسیر. بیروت: دار الکتاب العربی. چاپ اول.

ابن عطیه اندلسى، عبدالحق بن غالب. (1422). المحرر الوجیز فى تفسیر الکتاب العزیز. بیروت: دارالکتب العلمیه‏. چاپ اول.

ابن کثیر دمشقى، اسماعیل بن عمرو. (1419). تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلى بیضون. چاپ اول.‏

.............. (1411). البدایه و النهایه. بیروت: مکتبه المعارف. چاپ دوم.

ابی حیان اندلسی، محمد بن یوسف. (1412).  البحر المحیط. تحقیق: شیخ عادل و شیخ علی محمد معوض. بیروت: دارالکتب العلمیه.

ایازی، سید محمد‌ علی. (1414). المفسرون،حیاتهم و منهجهم. تهران: مؤسسه الطباعة و النـشر لوزارة الثـقافة و الارشاد الاسلامی.

بهرامی، روح الله. (1386). مکتب آنال؛ جامعیت فکر تاریخ‌نگاری. شیراز. انتشارات نوید.

ثعالبى، عبدالرحمن بن محمد. (1418). جواهر الحسان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربى. چاپ اول.

ثعلبى نیشابورى، ابو اسحاق احمد بن ابراهیم. (‏1422). الکشف و البیان عن تفسیر القرآن. بیروت: دار إحیاء التراث العربی. چاپ اول.

حوی، سعید. (1992).الاساس فی التفسیر. قاهره: دارالسلام؛

خرمشاهی، بهاءالدین. (1377). دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی. تهران: نشر دوستان.

ذهبی، محمدحسین. (بی­تا). التفسیر و المفسرون. بیروت: دار احیاء التراث العربى. بی­نا.‏

رجبی، م؛ و دیگران. روش­شناسی تفسیر قرآن. قم: نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

رستمی، علیرضا. (1388). تاثیر جریان­های سیاسی بر تفسیر و مفسران. قم: موسسه بوستان کتاب (مرکز چاپ و نشر دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم).

رشید رضا، محمد. (بی­تا). المنار. بیروت: دارالمعرفه. چاپ دوم.

زرکشی، بدر الدین محمد بن عبد الله. (1410). البرهان فی علوم قرآن. بیروت: دار المعرفه. چاپ اول.

سیوطی، جلال الدین. (1407). الاتقان فی علوم القرآن. بیروت: دارالکتب العلمیه.

طباطبایی، محمد حسین. (1417). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انشارات اسلامی.

طبرسى، فضل بن حسن. (1372). مجمع البیان فى تفسیرالقرآن. تهران: ناصر خسرو. چاپ سوم.

طبرى، ابو جعفر محمد بن جریر. (1412). جامع البیان فى تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفه. چاپ اول.

....... . ( 1387). تاریخ الأمم و الملوک. تحقیق: محمد أبوالفضل ابراهیم. بیروت: دار التراث. چاپ دوم.

عابدی، فدا حسین. (1387).  سیمای اهل بیت در آیه مودت از دیدگاه شیعه و اهل سنت. قم: بوستان کتاب. چاپ دوم.

عروسى حویزى، عبد على بن جمعه‏. (1415). تفسیر نورالثقلین. تحقیق: سید هاشم رسولى محلاتى‏. قم: انتشارات اسماعیلیان‏. چاپ چهارم.

فضل الله، سید محمد حسین. (1419). تفسیر من وحى القرآن. بیروت: دار الملاک للطباعة و النشر. چاپ دوم.

......... . (1426). الندوه. قم: مکتب آیه الله العظمی السید محمد حسین فضل الله.

فیض کاشانى، ملا محسن‏. (1415). تفسیر الصافی. تهران: انتشارات صدر. چاپ دوم.

فیروزآبادی (حسینی)، سید مرتضی. (1392). فضائل الخمسه من الصحاح السته. تصحیح: شیخ محمد، آخوندی. تهران: دار الکتب الاسلامیه. چاپ دوم.

قرطبى، محمد بن احمد. (1364). الجامع لأحکام القرآن.‏ تهران:‏ انتشارات ناصر خسرو. چاپ اول.

قمی، على بن ابراهیم. (1367). تفسیر القمّى. تحقیق: سید طیب، موسوى جزایرى. قم: دار الکتاب. چاپ چهارم.

ماوردی بصری، أبو الحسن علی بن محمد بن حبیب. (بی­تا). النکت و العیون. تحقیق: السید بن عبد المقصود بن عبد الرحیم. بیروت: دار الکتب العلمیة.

مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى. (1403). بحار الأنوار. ‏تحقیق و تصحیح: جمعى از محققان. بیروت:‏ دار إحیاء التراث العربی. چاپ دوم.‏ ‏

معرفت، محمدهادی. (1380). تفسیر و مفسران. قم: موسسه فرهنگی تمهید. چاپ اول.

بلخی، مقاتل بن سلیمان. (‏1423). تفسیر مقاتل بن سلیمان. بیروت: دار إحیاء التراث‏. چاپ اول.

موسوی بجنوردی، سیدکاظم. (1374). دایره المعارف بزرگ اسلامی. تهران: نشر دایره المعارف بزرگ اسلامی.

یاقوت حموی، یاقوت بن عبدالله. (1381). معجم البلدان. ترجمه: علینقی منزوب. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، معاونت پژوهشی.

.......... . (1381). معجم الادبا. ترجمه: عبدالمحمد، آیتی. تهران: سروش.